مدارس دینی در بنگلادش

بعد از تسلط استعمار انگلیس در مقدرات شبه قاره هند در سال 1757 م ، یک انقلاب سراسری توسط سپاهیان هندی ارتش انگلیس صورت گرفت که در آن کنار سربازان مسلمان، هندوها نیز شرکت داشتند. انگلیسی ها این اقدام انقلابی را شورش تلقی کرده با خشونت تمام آن را سرکوب کردند و در شهرهای مهم هندوستان، مسلمانان سرشناس را به دار آویختند.

در پی آن، انقلاب و یا شورش، تاریکی سهمگینی بر مقدرات مسلمانان حکم فرما گردید، کسی جرأت نداشت که از خود اعلام موجودیت کند. اقتصاد، آموزش، فرهنگ و اقتدار مسلمانان یعنی همه چیز آنها از بین رفت.

در این وحشت و مأیوسی تمام عیار بود که گروهی از مسلمانان شهر کلکته برای احیاء آموزش دینی متوسل به نمایندگان انگلیسی درهند شده و از لورد هستینگ خواستند تا ملامجدالدین، روحانی مسلمان را اجازه دهد که به بچه های مسلمان آموزش دینی دهد و نیز متذکر شدند که برای کارهای قضایی نیز این چنین فارغ التحصیلان را لازم دارند. قابل ذکر است که تا آن زمان، فارسی زبان رسمی هند بود. در پی آن فرماندار انگلیس، مدرسه عالیه کلکته را تأسیس نمود و برای مواظبت از هر گونه اثرات منفی، مدیریت مدرسه را بر عهده یک انگلیسی الاصل و امور آموزشی را به دست روحانیون مسلمان سپرد. مدرسه عالیه در سال 1780 م در کلکته هند تأسیس شد و در سال 1947 م به دنبال آزادی پاکستان از انگلیس و تجزیه شبه قاره به هند وپاکستان، این مدرسه از کلکته به داکا پایتخت بنگلادش ( پاکستان شرقی ) منتقل شد. مدارس دینی در بنگلادش به دو شیوه جداگانه عمل می کند: 1. مدارس عالیه، 2. مدارس قومی.

مدارس علمیه (عالی)

مدارس علمیه (عالی) در حال حاضر توسط دولت اداره می شود. بودجه این مدارس عمدتا توسط دولت و بخشی نیز توسط مردم تأمین می شود.

برنامه های درسی این مدرسه هم آمیخته ای از کتب درسی حوزوی و کتب جدید یعنی علوم روز می باشد. دوران تحصیلی مدارس علمیه 16 سال و مدارک آن توسط دولت به رسمیت شناخته می شود.

با پیروی از سیستم آموزش مدرسه علمیه در سرتاسر بنگلادش هزاران مدرسه (حوزه ) دینی تأسیس شده است که در حال حاضر تعداد آن ها به حدود 8000 می رسد و تعداد طلاب حدود 5/1 میلیون نفر است. دولت برای مدیریت و اعطای مدارک و برگزاری امتحانات، سازمانی به نام «مجلس التعلیم المدارس العربیه» تأسیس کرده است.

مقاطع آموزش در مدارس علمیه (عالی)

1. مرحله ابتدایی

2. مرحله داخل

3. مرحله عالم

4. مرحله فاضل

5. مرحله کامل

مرحله ابتدایی

این مرحله مدت پنج سال به طول می انجامد و کودکان از سن پنج سالگی می توانند در کلاس اول این مرحله ثبت نام کنند ( مانند مقطع دبستان در ایران است ).

مرحله داخل

این مرحله نیز پنج سال است. سال ششم شروع و بعد از 5 سال با شرکت در امتحان مرکزی و سراسری، معادل دیپلم عمومی ارزیابی می شود.

در این مرحله، هنگامی که دانش آموزان مشغول تحصیل در سال نهم می باشند، باید آمادگی خود را برای شرکت در امتحانات سراسری اعلام و رسما ثبت نام کنند. ثبت نـــام توسط ستاد مرکزی برگزاری امتحانات کل کشور به نام «ایجوکیشن بورد» انجام می گیرد. در این سال ها ( نهم ) رشته درسی تفکیک می شود.

در حال حاضر سه رشته عمده برای طلاب وجوددارد: رشته عمومی، رشته علوم و رشته تجوید قرایت قرآن. طلابی که در رشته علوم دیپلم می گیرند، می توانند درمراحل بعدی نظام آموزش مدارس عالیه ودانشکده های علوم (ساینس ) در همین رشته ثبت نام کنند.

طلاب رشته عمومـــی و رشته تجویـــد و قرایت قرآن نیز در رشته های مربوط به علوم انسانی می توانند ثبت نام کنند.

مرحله عالم

طول تحصیل در این مرحله دو سال است. در این مرحله دو رشته: رشته عمومی و رشته علوم وجود دارد و تنها کسانی که در امتحان مرحله داخل قبول شده اند، می توانند در این مرحله ثبت نام کنند. بعد از دو سال تحصیل دراین مرحله باید در یک امتحان سراسری شرکت کنند که معادل با مرحله پیش دانشگاهی در ایران است.

پذیرفته شدگان در این مرحله اجازه دارند به تحصیلات خود ادامه داده و مستقیما به مرحله فاضل در مدرسه عالیه و پایه دانشگاه در مقطع کارشناسی در رشته مورد علاقه خود وارد شوند.

مرحله فاضل

مدت این مرحله دو سال است. فارغ التحصیلان مرحله عالم می توانند در این مرحله ثبت نام کنند. این مرحله جنبه تخصصی دارد و معادل لیسانس دانشگاهی است. در این مرحله موضوعات و دروس علمی و نیز زبان بنگلا  و انگلیسی تدریس می شود.

مرحله کامل

این مرحله مانند دوره های عالی دو سال طول می کشد و فارغ التحصیل در پایان این مرحله مدرک "فاضل" اخذ می کند. این مرحله کاملا تخصصی است و به چهار بخش تقسیم شده است: 1. کامل فی الحدیث، 2. کامل فی التفسیر، 3.کامل فی التاریخ،  و 4. کامل فی الادب. بعد از دو سال دانشجویان در یک امتحان سراسری شرکت کرده و فارغ التحصیل می شوند که معادل فوق لیسانس دانشگاه های عمومی است. در سال 2002 م مقرر گردید که دارندگان مدارک درجه «فاضل» و «کامل» مدارس عالیه بنگلادش ( حوزه های علمیه دولتی ) می توانند مدارک لیسانس و فوق لیسانس دانشگاههای بنگلادش را از مدارس عالیه دریافت می کند.

مرحله پژوهش

این دوره قبلا در نظام آموزشی بنگلادش وجود داشت و شامل یک مرحله دو ساله پژوهشی برای دانشجویان ممتاز فارغ التحصیل در مرحله کامل بود، اما از چند سال پیش این برنامه تعطیل شده است .

برنامه های درسی

اهم برنامه های درسی تمام مراحل آموزشی و مدارس عالیه، آموزش زبان عربی، قرآن، احادیث، فقه حنفی و تاریخ اسلام است. در مرحله ابتدایی همراه با آشنایی با قرایت قرآن، زبان عربی و دروس مختلف عمومی دبستان ها نیز تدریس می شود.

در مرحله داخل، که سال پایانی آن معادل با دیپلم است، دروس مختلف عمومی در کنار علوم اسلامی تدریس می شود. مثلا در کنار قرآن مجید، حدیث، فقه، اصول فقه، ادبیات عرب و تاریخ اسلام، زبان بنگلا و زبان انگلیسی، ریاضی، هندسه، جغرافیا و تاریخ عمومی نیز تدریس می شود.

برنامه های درسی مرحله داخل در مدرسه عالیه با دروسی که در دبیرستان تدریس می شود، کاملا مجزا است. کتاب های درسی آنان مختلف و سوالات امتحانات مرکزی نیز جدا است. ولی با وجود تفاوت در موضوعات، استاندارد و یا سطح آموزش هر دو جریان از نظام آموزش کشور با هم در یک سطح می باشند. در مرحله داخل، طلاب و یا دانشجویان در کنار علوم اسلامی و عربی، دروس عمومی را نیز می گذرانند. دراین مرحله کتب درسی که در مدارس عالیه تدریس می شود، عینا همانند کتب دانشکده ها و یا موسسات پیش دانشگاهی است وکتب عربی  آن هم از طرف ستاد مرکز برگزاری امتحانات مدارس دینی تعیین می شود.

در مرحله فاضل تاحدودی درس ها تخصصی است و طلاب آماده مرحله بعدی یعنی مرحله کامل می شوند. در این مرحله تخصص ها و رشته ها به گرایش های مختلف تقسیم می شود.

چگونگی حد نصاب امتیازات امتحانات پایانی مرحله کامل

در بخش کامل فی الحدیث، نصاب کامل و ممتاز آن 1000 می باشد. در این بخش برای کتب حدیث صحاح سته 600 نمره در نظر گرفته می شود. برای تفسیر کشاف 100 نمره، برای تفسیر بیـــضاوی 100 نمره و بـــرای تاریخ اسلامی 200 نمره، که جمعا 1000 نمره پیش بینی می شود. در بخش کامل فی الفقه نیز نمرات کل 1000 می باشد: 100 نمره برای کتاب صحیح البخاری، 100 نمره برای صحیح مسلم، 200 نمره برای تاریخ اسلام، 200 نمره دیگر برای کتاب های طحاوی، حجه الله البالغه، شرح مواقف وکتب دیگر فقهی.

نمرات دو بخش دیگر کامل نیز، بر همین منوال تقسیم می شود.

درجه بندی فارغ التحصیلان مرحله کامل بر اساس نمرات

بـــراساس نمرات مأخوذه در امتحان، 20نفر اول به عنوان دانشجویان و طلاب ممتاز معرفی می شوند و اسامی آنان در روزنامه ها چاپ می شود.

امتیازات رتبه یکم

به کسانی که بالاتر از 60 درصد نمره در امتحان کسب کنند یعنی از هزار امتیاز 600 به بالا امتیاز بگیرند، پذیرفته شدگان درجه اول تلقی می شوند.

امتیازات رتبه دوم

به کسانی که در امتحان بین 45 درصد تا 59 درصد امتیاز بگیرند، یعنی از هزار امتیاز، 450 به بالا امتیاز گرفته باشند، پذیرفته شدگان درجه دوم تلقی می شوند.

امتیازات رتبه سوم

به کسانی که در امتحان مرکزی بین 33 درصد تا 44 درصد امتیاز آورده باشند، پذیرفته شدگان درجه سوم تلقی می شوند. این آخرین درجه پذیرفته شدن در امتحان است. معمولا از مجموع شرکت کنندگان در امتحان 50 درصد پذیرفته شده و مابقی مردود می شوند.

تعداد شرکت کنندگان در امتحان

در سال 2001 در سراسر کشور جمعا 50 هزار نفر در امتحان پایانی داخل شرکت کردند، که 5 هزار نفر از آنان خانم ها بودند. به طور معمول نصفی از مجموع شرکت کنندگان در امتحان پایانی پذیرفته شده و به مرحله عالم راه می یابند. در امتحان مرحله عالم نیز نصفی از مجموع شرکت کنندگان معمولا در امتحان پذیرفته می شوند. البته تعداد کثیری از فارغ التحصیلان مرحله داخل و عالم راهی دانشگاه های عمومی می شوند، به همین علت در مراحل فاضل و کامل ، تعداد دانشجویان به شدت کاهش می یابد.

آگاهان اظهار عقیده کرده اند که اگر مراحل فاضل و کامل به طور رسمی ارزشیابی نشود و فارغ التحصیلان آن نتوانند به دانشگاه ها و یا مراکز دولتی و ادارات راه یابند و استخدام شوند، به زودی به علت کاهش تعداد طلاب در مراحل فاضل و کامل، مدارس دینی کشور دچار کمبود دانشجو و طلاب شده و سرانجام به تعطیلی می انجامند.

قرایت و تجوید قرآن

ناگفته نماند که در مراحل داخل، عالم و فاضل رشته جداگانه ای به نام علم قرایت و تجوید برای طلاب علاقه مند وجود دارد. در این رشته امتحان مرکزی و سراسری نیز هم زمان با رشته های دیگر برگزار می شود.

شرایط ثبت نام

ثبت نام برای ورود به مرحله داخل، فقط داشتن مدرک قبولی پنجم ابتدایی ملاک می باشد، لیکن در مراحل عالم، فاضل و کامل فقط فارغ التحصیلان و قبول شدگان مرحله قبل اجازه ثبت نام دارند.

قابل ذکر است که گرچه فارغ التحصیلان درجه داخل و عالم فرصت شرکت در کنکور دانشگاه ها را پیدا کرده  و در رشته های مورد نظر خود می توانند تحصیل کنند، ولی متقابلا فارغ التحصیلان نظام آموزشی عمومی کشور نمی توانند در مرحله ای از مراحل مختلف مدارس دینیه وارد شوند. زیرا به علت فقدان دروس اسلامی وادبیات عرب در مدارس عمومی، محصلین و دانشجویان معمولا در خود آمادگی تلمذ در مدارس دینی را نمی بینند. از طرف دیگر دوره فوق العاده ای نیز وجود ندارد که در آن فارغ التحصیلان و یا دانشجویان نظام آموزشی عمومی بتوانند در آن شرکت نموده و زبان عربی و یا علوم اسلامی لازم را فرا گرفته و برای پذیرش در درس های مدارس دینی آماده شوند.

شهریه

مدارس دینی عالی بنگلادش بدون شهریه و رایگان است. در عوض، طلاب و یا دانشجویان به مسیولین مدرسه حق التدریس پرداخت می کنند. در مدرسه عالی داکا یک خوابگاه مجهز وجود دارد و در مدارس دیگر کشور ( شهرستان ها) نیز خوابگاه وجود دارد. در این خوابگاه ها هزینه غذا و ... بر عهده طلاب می باشد و فقط محل اسکان برای آنان مجانی است.

مدارس رسمی

در حال حاضر در بنگلادش سه مدرسه بزرگ دینی کاملا رسمی وجود دارد. مدرسه عالی داکا، مدرسه عالی سیلهت و مدرسه عالی بوگرا. تمام هزینه های این مدارس از طرف دولت تامین می شود. در مابقی مدارس ، 80 درصد از حقوق معلمین را دولت پرداخت می کند و بقیه 20 درصد حقو ق و هزینه های دیگر اداری، ساختمانی و ... از منابع مردمی تامین می شود.

میدان فعالیت روحانیون

فارغ التحصیلان این مدارس علاوه بر شغل روحانی، در مدارس دینی نیز به نام معلم دینی مدارس، ایمه جمعه و جماعات، مسیولین شیون اسلامی و ملی ونیز ادارات دولتی استخدام می شوند. کسانی که به همراه معلم علوم دینی این مدارس از دانشگاه ها نیز فارغ التحصیلان می شوند، می توانند در همه مشاغل دولتی و ملی استخدام شوند.

هدف دولت

دولت بنگلادش که پشتیبان مدارس دینی است، هدفش این است که در کشور باید قشری روحانی برای اداره امور مذهبی مردم و پاسخ به نیازهای دینی و مذهبی جامعه ونیز اداره مساجد داشته و تربیت شوند. ولی همه دولت ها معمولا نمی خواهند که فارغ التحصیلان این مدارس اداره حکومـــت را به دست بگیرند. علاوه بر این افکار عمومی واحساسات مذهبی مردم تقاضا می کند که ازطرف دولت این چنین مدارس دینی تحت پوشش قرار بگیرد تا نیازهای مردم آن جامعه را پاسخ دهد، که البته در بنگلادش نیز چنین است.

نیز نگاه کنید به

ساختار آموزش مذهبی در جامعه بنگلادش؛ مدارس قومی در بنگلادش ؛ مدارس اهل الحدیث( ظاهریه) در بنگلادش