مساجد تاریخی سوریه
مسجد اعظم بنیامیه که به اختصار، به مسجد اموی معروف است، مسجدی است که ولید بن عبدالملک در 705 میلادی، دستور ساخت آن را در دمشق داد و چهارمین مسجد مشهور اسلامی، پس از مکه و مدینه و مسجد الاقصی؛ همچنین یکی از مجلل ترین مساجد اسلامی است و گروهی از پژوهشگارن تاریخ معماری، آن را «نماینده هنر شهرسازی خاص سوری و نه لزوماً هنر یونانی یا بیزانسی» توصیف کردهاند.
مسجد اموی اولین مسجدی است که در آن محراب ساخته شد. این مسجد سه مناره دارد که مناره مربع شکل شمالی، قدیمیترین آنها است و به معنی واقعی کلمه به عنوان چراغی برای شهر و الگویی برای تمام نقاط سوریه و حتی شمال آفریقا و اندلس بود.
ولید بر فراز شبستان مسجد، گنبدی به نام «نسر یا عقاب» ساخت و ستون‌هایی در زیر آن قرار داد و آن را با طلا و جواهر و پوشش‌های حریر مزین کرد. محراب مسجد را با جواهر و قندیل‌های طلا و نقره، معرق‌های زیبا و زنجیرهای طلا آراست.
مسجد روی خرابههای اماکن مذهبی پیشین بنا شده است که به ترتیب، عبارت بودند از: معبد بت «حَدَد» ارامیف معبد «زوپیتر» رومی و کلیسای کلیسای «یوحنای تعمیددهنده» (Church of John the Baptist) که در صفحات بعد، ذیل عنوان همین کلیسا، به هرسه به تفصیل پرداخته شده است.
مسجد امویان بعد از بنی امیه، در طول تاریخ، مورد تخریبهای متعدد و بازسازیهای پیدرپی قرار گرفته است؛ در واقع، تاریخ مسجد اموی و منحنی تخریبها و بازسازیهای آن، مدل کوچکی از تاریخ دمشق و به طور کلی منطقه سوریه بوده است که شرح مفصل تمام آنها که در آینه معماریهای متعدد در گوشه و کنار آن پیداست در این مختصر نمیگنجد؛ حتی فهرست این قبض وبسطها بیفایده است و شاید موجب بسیاری از ابهامات شود که تشریح و تحلیل آنها برای چنین کتابی ملال آور و بیفایده خواهد بود؛ اما بخش کوچک و گزیدهای از مهمترین آنها، بیان میشود.
در آغاز حکومت عباسیان، آسیب دید؛ با این حال، عباسیان مسجد را نماد اصلی پیروزی اسلام می دانستند. «فضل بن صالح بن علی»، حاکم عباسی دمشق، در سال 780 م گنبدی در قسمت شرقی مسجد ساخت.
در سال 1069 در اثر قیام ساکنان شهر دمشق بر ضد سپاه فاطمیون، بخش‌های زیادی از مسجد، به‌ویژه دیوار شمالی، بر اثر حملات پادگان‌های فاطمیون بر اثر آتش‌سوزی ویران شد.
بعد از استیلای ترکان سلجوقی، بازسازی مسجد آغاز شد و ادامه پیدا کرد. .کتیبههای بسیاری از امیران سلجوقی بعد از عمرانهر گوشه از مسجدف در مسجد نصب شده است.
در اواسط قرن دوازدهم میلادی جنگهای صلیبی به مسجد تمرکز بخشید. در دوران ایوبیان، دمشق شاهد تأسیس مؤسسات مذهبی بسیاری بود و مسجد اموی به عنوان مرکز زندگی مذهبی اهل سنت، برجستگی مهمی داشت. صلاح الدین به همراه چند تن از جانشینانش کنار مسجد اموی به خاک سپرده شد هاند.
از سال 1260م. نیروهای صلیبی، تقریباً 10 سال، دمشق و مسجد را در تصرف داشتند. در سال 1285 ابن تیمیه تدریس تفسیر قرآن را در مسجد آغاز کرد.
در سال 1300 شمسی ، ایلخانان مغول به رهبری محمود غازان به شهر دمشق حمله کردند.
در عصر عثمانی موقوفات فراوانی برای مسجد مقرر شد و در سال 1661، عبد الغنی النابلسی ، عالم برجسته صوفی ، به تدریس در مسجد اموی منصوب شد.
در دهه 1980، حافظ اسد ، رئیس جمهور سوریه دستور داد تا مسجد را در مقیاس وسیع بازسازی کنند. در سال 2001 ، پاپ ژان پل دوم از مسجد بازدید کرد تا مقبره سر حضرت یحیی را زیارت کند. . این اولین باری بود که پاپ از یک مسجد بازدید می کرد.
کف مسجد اموی مستطیل شکل و 97 متر عرض و 156 متر طول دارد. صحن، در قسم تشمالی قرار دارد و بزرگترین قسمت مسجد را اشغال می کند صحن مسجد با چهار دیوار خارجی احاطه شده است.
طرح ساده شکل مسجد اموی دمشق
در صحن اموي چند گنبد كوچك وجود دارد كه عبارتند از: «قُبَّة المال» که محل نگهداري اموال و ذخايربوده است. « قُبَّة الغوارة كه به «صخرة قربان» مشهوراست؛ گویند حضرت هابيل (ع) قرباني خويش را كه گوسفندي بود براين صخره قرار داد و مورد قبول حق قرار گرفت! « قُبَّة الساعات» که در قرن پنجم هجري ساخته شده و محل استقرار ساعت مسجد بوده است؛ همچنين « قُبَّة النسر يا عقاب» که يكي از بزرگترين بناهاي فوقاني مسجد اموي است؛ با سه گنبد ديگر که شكل يك عقاب را تشكيل ميدهند.
از هنگام بناي مسجد اموي براي ورود و خروج، در چهار سمت آن، درهايي قرار داده شده كه عبارتند از:
«باب الزياده»، «باب الساعات»، «باب جيرون» (باب الكلاسه، باب الساعة و باب البادين)، «باب الناطقين» (باب الفراديس و باب العمارة) در كنار ديوار خارجي اين در، مدرسه «سميساطية» و خانه عمربن عبدالعزيز قرار داشته كه اكنون به مهد درسهاي شرعيه تبديل شده است. «باب المُشكية» دروازه اي كه سر مطهر امام حسين(ع)را از آنجا عبور داده بودند و بوي خوش مي داد، «باب العمارة» که محل ورود عماره یا محمل حضرت زينب(س) واسراي كربلا است و در نهایت «باب الخلفا» .
اين مسجد داراي 3 ماذنه یا مناره بزرگ است:«مناره شرقي» يا «مناره البيضاء» كه به مناره حضرت عيسي (ع) معروف است .«مناره شمالي» يا «منارة العروس»[1] و «مناره غربي» يا مناره «آقابای»/ «قیت بای» (Qaitbay)[2] که در سال 1488 به دستور سلطان قیتبای مملوک ساخته شد.
شبستان اموي از معماري زيبا و شگفت انگيزي برخوردار است و داراي سه در و چهار محراب كه هر يك مخصوص يكي از فرق چهارگانه اهل سنت است. محراب وسط مخصوص مالكي ها (الصحابه)، محرابهاي سمت راست متعلق به حنبلي ها و حنفي ها و محراب وسط از آن شافعي ها است.
در گوشه شرقي محراب اصلي مسجد، مخزني است كه صندوق بزرگي داخل آنست و در اين صندوق يكي از قرآن هاي عثمان خليفه سوم وجود دارد.
دركنار در ورودي شرقي شبستان چاهي است كه مسيحيان فرزندان خود را در آن غسل مي دادهاند.
سرمطهر سيدالشهدا(ع) را بعد از سه روز آويزان كردن در باب القصر به اطاقي در شمال شرقي مسجد منتقل كردند كه بعدها بقعه اي به ياد اين حادثه غم انگيز ساختند كه به «راس الحسين» مشهور است.
علي بن الحسين(ع) درحال اسارت در مسجد اموي دركنار جايگاه رأس الحسين(ع) به عبادت مي پرداخت، براي اين مكان محرابي زيبا از سنگ ساخته و اطراف آن به وسيله پنجره محصور شده است.
در مقابل محراب و منبر اصلي مسجد اموي، بين دو ستون اصلي مسجد جايگاهي وجود دارد كه از سنگ و با نرده هاي چوبي ساخته شده است، اين مكان به صورت مربع مستطيل به ارتفاع 40 سانتيمتر، مكان نشستن اسراي اهل بيت و جايگاه نماز امام سجاد(ع) بوده است.
مسجد تکیه سلیمانیه
تکیه سلیمانیه، در دمشق، درست روبروی دانشگاه دمشق، در ضلع شمالی خیابان «مسلم بارودی» در محوطه باغی بزرگی به نام باغ «نعنع» قرار دارد. این مجموعه مذهبی – تجاریِ تاریخی یکی از مهمترین بناهای عثمانی در شهر دمشق و شامل یک مسجد، یک موزه و بازار توریستی است که محصولات فرهنگی و صنایع دستی سوریه را عرضه میکند.
بانی این بنا به نام «سلطان سلیمان قانونی» در سال ۱۵۵۴ میلادی است؛ در محلی که کاخ «ملک بیبرس»، پادشاه مملوکی، معروف به «قصرالابلق»، در دمشق قرار داشت. هدف از ساخت این بنا، خدمت رسانی به مسافران و فقرا و زائران بود؛ مثل اطعام، تعلیم و تربیت، حمایت ار فقیران و اسکان آنها.معمار این تکیه «معمار سنان»، معروف‌ترین معمار عثمانی بود. مدرسهی «سلیمیة» که محلی برای تدریس فقه حنفی بود، نیز در سال ۱۵۶۶ میلادی در دوره فرماندار «لالا مصطفی پاشا» (1500-1580) در این مجموعه ساخته شد.[3]
مساحت بنا یازده هزار متر مربع است. بارزترین ویژگی بنا، سبک مناره سلیمانیه است؛ یعنی دو مناره باریک که تا قبل از آن، در سوریه بی‌سابقه بوده‌است. ساختمان تکیه شامل دو بخش است: تکیه بزرگ که از مسجد و مدرسه تشکیل شده‌است و تکیه کوچک که از یک عبادتگاه جهت اقامه نماز و دعا و یک حیات بزرگ و راهروها و اتاقهای مجزا و گنبدهای متعدد تشکیل شده‌است. این تکیه، شامل حجرههایی برای اقامت طلاب علوم دینی بوده‌است. از دیگر قسمتهای تکیه کوچک، بازار صنایع نظامی آن بوده‌است.
آرامگاه «سلطان محمد ششم عثمانی» نیز در همینمجموعه قرار دارد.
گورستانی در جوار مسجد وجود دارد که محل دفن محمد ششم (۱۸۶۱–۱۹۲۶) یا وحیدالدین محمد، سی‌وششمین و آخرین سلطان امپراتوری عثمانی است که پس از برکناری در ۱۹۲۲، به اجبار به تبعید درآمد. وی در ۱۶ مه ۱۹۲۶ در سانرمو ایتالیا درگذشت. این مسجد به این دلیل برای دفن انتخاب شد که در نزدیکترین کشور با اکثریت مسلمان به ترکیه واقع شده و توسط اجداد وی ساخته شده است. تقریباً سی گور دیگر از سلسله عثمانی از آنها که در تبعید درگذشتهاند و در آن زمان مجاز به دفن شدن در جمهوری ترکیه نبودند، در این گورستان وجود دارد.
مسجد تکیه سلیمانیه دمشق
مدرسه نورالدین زنگی
مدرسه نورالدین که با نام مدرسه النوریه نیز شناخته میشود، نمونه‌ای از مدارس با معماری دوران سلجوقی به‌شمار می‌رود که توسط آل زنگی در سوریه ساخته شدند. نورالدین حاکم زنگی با استفاده از سبک معماری دوران سلجوقی، مدارسی چهار ایوانی بنا کرد. المقدمیه، الشعیبیه، الحلاویه و النوریه از مدارسی هستند که در حلب از این دوره باقی مانده‌اند. معروف‌ترین آنها بنای دو گنبدی النوریه است که نورالدین آن را در سال ۱۱۷۲ میلادی ساخت. این مجموعه شامل مدرسه، مسجد و مقبره وی میشود.
این مدرسه، در «سوق الخیاطین» دمشق، داخل دیوارهای شهر است. تاریخ بنای آن، 1167 میلادی در قرن پنجم هجری است و بانیاش نورالدین زنگی ، آتابگ سلجوقی در سوریه و بنیانگذار سلسله زنگیان است که خود نیز در آنجا مدفون است. این مجموعه شامل مسجد ، مدرسه و مقبره بانی است.
مسجد دارای دو گنبد است که اولی که بلندتر هم هست، قدیمی‌تر است و بر فراز مقبره نورالدین زنگی قرار دارد و مقرنس دوم، گنبد کوچک‌تری شبیه به گنبد مقبره نورالدین است، به مقبره امیر جمال الدین والی دمشق (متوفی 1269م.) اختصاص دارد.
بقعه نورالدین زنگی در دمشق
بعضی مساجد تاريخي دمشق
1. «جامع السادات» که به نامهای «جامع الاقصاب/القصب»، «مسجد الرئوس»، و جامع «منجک» نیز شهرت دارد و هر یک وجه تسمیه جداگانه دارد. «جامع الاقصاب/القصب» میگویند، از آن جهت که این منطقه در گذشته پر از جنگل های نی بوده است. «مسجد الرئوس» میگویند، از آن جهت که سر هفت تن از اصحاب علی بن ابی طالب (ع)؛ یعنی حجر بن عدي الكندي، شريك بن شداد الحضرمي، صيفي بن فسيل الشيباني، قبيصة بن ضبيعة العبسي، محرز بن شهاب السعدي التميمي المنقري، كدام بن حيان العنزي، عبد الرحمن بن حسان العنزي، در آن مدفون است و در نهایت می گویند، از آن جهت که شاهزاده «نصارالدین محمد بن ابراهیم بن منجک» آن را مرمت و بازسازی کرده است. این مسجد، مسجدی از دوره ایوبیان است که در نزدیکی باب السلام در ساروجة دمشق قرار دارد. قدمت ساخت این مسجد به عصر «الاشرف موسی بن مالک العدل محمد الایوبی» (578-635 قمری) برمیگردد.
2. «جامع باب المصلي» چهارم هجري
3. «جامع عائله و عويله» كه به مرور زمان تخريب شده و اثري از آن نيست.
4. مدفن شهداي مرج عذرا، حجربن عدي و يارانش
5. «جامع ابي بن كعب انصاري» 500 هجري .
6. «جامع قيمريه» در سال 665 هجري توسط امير سيف الدين قوارس قيمري ساخته شد.
7. «جامع ابي درداء» مقام صحابي رسول گرامي اسلامي در آنجا قرار دارد.
8. «جامع هشام» 821 هجري.
9. «جامع جراح» 621 هجري توسط امير ملك اشرف موسي ايوبي ساخته شده است.
10. «جامع درويشيه» در سال دهم هجري توسط احمد پاشا بنا شد.
11. «جامع سيباهيه» در سال 919 هجري اميرسيباي بن بختجا آنرا ساخت.
12. «جامع نقشبنديه» مربوط به دوره 981 هجري است.
13. «جامع احمديه» 1260 هجري توسط احمد پاشا تاسيس شد.
14. «جامع سنانيه» توسط سنان پاشا در سال 999 هجري بنا شد.
15. «جامع حنابیله»
16. «جامع مراد پاشا»
17. «جامع یالبغا)
18. »جامع نبی حبیل» در (ریف دمشق)
مساجد تاریخی استانهای دیگر سوریه
- حلب: مسجد عدلیه، مسجد آلتون بوغا، مسجد بهرامیه، مسجد باهسیتا، مسجد جامع حلب، مسجد خسرویه، مسجد مهماندار، مسجد نقطه، مسجد اتروش، مسجد قایقان، مسجد رحمان، مسجد صفاحیه، مسجد صاحبیه، مسجد شعیبیه، مسجد توحید
- حمص: مسجد آتاسی، مسجد خالد بن ولید، مسجد بزرگ النوری، مسجد السلام
- حما: مسجد ابوالفداء، مسجد نورالدین، مسجد بزرگ حماه
- ادلب: مسجد جامع معرات النعمان
- رقه: مسجد بزرگ رقه، مسجد و مزار اویس القرنی
- درعا: مسجد عمری
- لاذقیه: مسجد نایسا