جغرافیای طبیعی ترکیه

ترکیه کشوری است که در نقطه تلاقی دو قاره آسیا و اروپا قرار دارد و از نظر طبیعی تنوعی کم‌نظیر را در خود جای داده‌است. گستره سرزمینی آن از کوه‌های مرتفع و فلات‌های پهناور گرفته تا سواحل طولانی و دریاچه‌های درخشان، مجموعه‌ای از زیست‌بوم‌های متنوع را پدید آورده‌است. بررسی جغرافیای طبیعی ترکیه نه تنها برای شناخت محیط زیست و منابع طبیعی کشور اهمیت دارد، بلکه درک بهتری از الگوهای سکونت، کشاورزی و شکل‌گیری فرهنگ‌های محلی نیز به دست می‌دهد^[۱]^[۲].

جاذبه های توریستی و طبیعی ترکیه، قابل بازیابی از: https://www.happytourturkey.com/tours/turkey_maps/

جایگاه جغرافیایی و مختصات

بدنه اصلی ترکیه در فلات آناتولی و بخش کوچک‌تری در تراکیه شرقی قرار دارد. این کشور از سه سوی با دریا احاطه شده‌است: در شمال دریای سیاه، در غرب دریای اژه و در جنوب دریای مدیترانه. در میانه کشور نیز دریای مرمره جای گرفته که پیوندگاه طبیعی میان دریای سیاه و مدیترانه است^[۳].

مختصات جغرافیایی میانگین ترکیه حدود ۳۹ درجه عرض شمالی و ۳۵ درجه طول شرقی است. این موقعیت سبب شده کشور در کمربند معتدل نیمکره شمالی قرار گیرد و از تنوع اقلیمی گسترده‌ای برخوردار باشد^[۴].

مساحت و شکل سرزمین

مساحت رسمی ترکیه ۷۸۳٬۵۶۲ کیلومتر مربع است^[۵]. شکل کلی سرزمین مستطیل‌وار و کشیده از شرق به غرب است؛ بیشینه طول آن حدود ۱۶۶۰ کیلومتر و میانگین عرض نزدیک به ۵۵۰ کیلومتر برآورد می‌شود^[۶]. حدود ۹۷ درصد مساحت در فلات آناتولی و نزدیک به ۳ درصد در تراکیه شرقی قرار دارد^[۷].

مرزهای زمینی و دریایی

ترکیه با هشت کشور هم‌مرز است: یونان و بلغارستان در شمال‌غرب، گرجستان در شمال‌شرق، ارمنستان، جمهوری آذربایجان (نخجوان) و ایران در شرق، و عراق و سوریه در جنوب‌شرق. طول کل مرزهای زمینی در منابع رسمی میان ۲۶۴۸ تا ۲۸۱۶ کیلومتر برآورد شده‌است^[۸].

از سوی دیگر، ترکیه دارای خط ساحلی بسیار گسترده است: حدود ۱۷۰۰ کیلومتر در دریای سیاه، ۲۸۰۰ کیلومتر در دریای اژه، ۱۵۷۰ کیلومتر در دریای مدیترانه و ۱۲۰۰ کیلومتر در دریای مرمره. در مجموع، طول خط ساحلی کشور بیش از ۷۲۰۰ کیلومتر برآورد می‌شود^[۹].

تقسیمات طبیعی هفت‌گانه

بر اساس مصوبات «کنگره جغرافیایی ترکیه» (۱۹۴۱)، کشور به هفت ناحیه طبیعی تقسیم شده است:

مرمره: اقلیم معتدل، زمین‌های حاصلخیز، تراکم بالای جمعیت.
اژه: سواحل دندانه‌دار، اقلیم مدیترانه‌ای، کشت زیتون و انگور.
مدیترانه: جلگه‌های باریک ساحلی، رشته‌کوه‌های توروس، اقلیم گرم و مرطوب.
دریای سیاه: بارندگی فراوان، جنگل‌های انبوه، کشت چای و فندق.
آناتولی مرکزی: فلات مرتفع، اقلیم قاره‌ای، قطب تولید غلات.
آناتولی شرقی: کوهستانی‌ترین بخش کشور، بلندترین قله‌ها، اقلیم سرد.
آناتولی جنوب‌شرقی: دشت‌های پهناور، اقلیم نیمه‌خشک، محل اجرای پروژه GAP^[۱۰]^[۱۱].

ناهمواری‌ها و ریخت‌زمین‌ساخت

بیش از دو سوم مساحت ترکیه ارتفاعی بالاتر از ۱۰۰۰ متر دارد و همین ویژگی، کشور را در زمره سرزمین‌های کوهستانی قرار می‌دهد^[۱۲].

خطا در ایجاد بندانگشتی: تصویر از نوع پشتیبانی نشده

کوه آرارات بلندترین کوه ترکیه)در ترکیه معروف است که کشتی نوح (ع) پس از طوفان در آنجا به گل نشسته است). قابل بازیابی از : https://www.explore-share.com/trip/mount-ararat-ascent-turkey/?step=0

رشته‌کوه‌های آناتولی شمالی (پونتیک): در امتداد ساحل دریای سیاه کشیده شده‌اند و مانعی طبیعی میان فلات مرکزی و سواحل شمالی ایجاد می‌کنند. این رشته‌کوه‌ها بارندگی فراوان در کرانه‌های دریای سیاه را توضیح می‌دهند.
رشته‌کوه‌های توروس: در جنوب کشور و موازی با دریای مدیترانه قرار دارند. این کوه‌ها با ارتفاعات بلند و دره‌های عمیق، جلگه‌های باریک ساحلی مانند آدانا و آنتالیا را از فلات مرکزی جدا می‌کنند.
فلات آناتولی: میان این دو کمربند کوهستانی قرار دارد و ارتفاع متوسط آن حدود ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ متر است. این فلات، مرکز کشاورزی غلات و زیستگاه استپ‌های وسیع است.
قله‌های شاخص: بلندترین قله ترکیه کوه آرارات (آغری‌داغی) با ارتفاع ۵۱۳۷ متر است^[۱۳]. کوه‌های کاچکار در شمال‌شرق و کوه‌های سِپان در شرق نیز از دیگر ارتفاعات مهم‌اند.

این ناهمواری‌ها عامل اصلی تنوع اقلیمی و پراکندگی زیست‌بوم‌ها هستند و در عین حال، مسیرهای ارتباطی و حمل‌ونقل را دشوار ساخته‌اند.

رودها و منابع آب

شبکه رودخانه‌ای ترکیه جوان و کوهزاد است و بیشتر رودها مسیرهای پرشیب و کوتاه دارند^[۱۴].

دجله و فرات: سرچشمه در شرق ترکیه دارند و پس از عبور از عراق به خلیج فارس می‌ریزند. این دو رود از نظر تاریخی و اقتصادی اهمیت فراوان دارند و پروژه جنوب‌شرقی آناتولی (GAP) بر پایه سدسازی بر روی آن‌ها شکل گرفته است.
قزل‌ایرماق: طولانی‌ترین رود داخلی ترکیه با ۱۳۵۵ کیلومتر طول است^[۱۵]. این رود به دریای سیاه می‌ریزد.
ساکاریا و گدیز: از رودهای مهم غرب کشور هستند که به دریای اژه می‌ریزند.
مراکز سدسازی: سد آتاتورک بر روی فرات با ظرفیت مخزن ۴۸٫۷ میلیارد مترمکعب، یکی از بزرگ‌ترین سدهای خاورمیانه است^[۱۶].

این رودها علاوه بر تأمین آب کشاورزی، منبع مهمی برای تولید برق‌آبی و تنظیم منابع آب به شمار می‌روند.

دریاچه‌ها و جزایر

ترکیه دارای دریاچه‌های متعددی با منشأ تکتونیکی، آتشفشانی و کارستی است^[۱۷].

دریاچه وان: بزرگ‌ترین دریاچه کشور با مساحت حدود ۳۷۰۰ کیلومتر مربع است. آب آن شور و قلیایی است و به‌دلیل چشم‌انداز طبیعی و اهمیت بوم‌شناختی شهرت دارد.
دریاچه توز: دومین دریاچه بزرگ کشور و منبع اصلی نمک است.
دریاچه‌های کارستی: مانند بُردور و بَی‌شهیر در جنوب‌غرب کشور.
جزایر: در دریای مرمره جزایری چون بیوک‌آدا، و در دریای اژه جزایری مانند گوکچه‌آدا و بوزجاآدا قرار دارند^[۱۸].

این پهنه‌های آبی ارزش زیست‌محیطی و گردشگری بالایی دارند، اما در سال‌های اخیر کاهش سطح آب در برخی دریاچه‌ها به‌دلیل خشکسالی و تغییرات اقلیمی تهدیدی جدی ایجاد کرده است.

اقلیم و بارش

ترکیه در کمربند معتدل نیمکره شمالی قرار دارد، اما به‌سبب ناهمواری‌های گسترده و موقعیت میان‌قاره‌ای، تنوع اقلیمی چشمگیری دارد^[۱۹].

اقلیم مدیترانه‌ای: در سواحل جنوبی و غربی (مدیترانه و اژه) حاکم است. تابستان‌ها گرم و خشک و زمستان‌ها معتدل و بارانی است. این اقلیم برای کشت زیتون، مرکبات و انگور بسیار مناسب است.
اقلیم معتدل مرطوب: در سواحل دریای سیاه دیده می‌شود. بارندگی در این ناحیه بسیار زیاد است (بیش از ۲۰۰۰ میلی‌متر در سال در برخی نقاط) و پوشش جنگلی انبوهی ایجاد کرده است.
اقلیم قاره‌ای: در فلات آناتولی مرکزی غالب است. تابستان‌ها گرم و خشک و زمستان‌ها سرد و برفی است. بارش سالانه در این ناحیه کمتر از ۳۰۰ میلی‌متر است.
اقلیم سرد کوهستانی: در شرق ترکیه و ارتفاعات بالای ۲۰۰۰ متر حاکم است. زمستان‌ها طولانی و بسیار سرد و تابستان‌ها کوتاه و خنک‌اند.

میانگین بارش سالانه کشور حدود ۶۰۰ میلی‌متر است، اما اختلاف میان مناطق بسیار زیاد است: از بیش از ۲۰۰۰ میلی‌متر در سواحل دریای سیاه تا کمتر از ۲۵۰ میلی‌متر در برخی دشت‌های آناتولی مرکزی. این تنوع اقلیمی، الگوهای کشاورزی و سکونت را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده‌است.

زیست‌بوم‌ها و پوشش گیاهی

تنوع اقلیمی و ناهمواری‌های گسترده سبب شکل‌گیری زیست‌بوم‌های گوناگون در ترکیه شده است^[۲۰].

جنگل‌ها: حدود یک‌چهارم مساحت کشور را پوشش می‌دهند. گونه‌های شاخص شامل بلوط، کاج، راش و شاه‌بلوط‌اند. جنگل‌های دریای سیاه از متراکم‌ترین جنگل‌های اروپا به شمار می‌روند.
استپ‌ها: در فلات آناتولی مرکزی گسترده‌اند. این ناحیه با بارش اندک، میزبان گیاهان مقاوم به خشکی مانند گون و درمنه است.
مراتع کوهستانی: در شرق و شمال‌شرق کشور، در ارتفاعات بالای ۲۰۰۰ متر، مراتع تابستانی (یایلا) وجود دارد که برای چرای دام عشایر استفاده می‌شود.
تالاب‌ها و دریاچه‌ها: زیستگاه پرندگان مهاجر مانند فلامینگو و پلیکان هستند. دریاچه توز و تالاب‌های قونیه از مهم‌ترین مناطق حفاظت‌شده‌اند.

ترکیه سه «نقطه داغ تنوع زیستی» (Biodiversity Hotspots) را در خود جای داده‌است: قفقاز، مدیترانه و ایران–آناتولی. این کشور میزبان گونه‌های در معرض خطر مانند بز کوهی آناتولی، خرس قهوه‌ای، و پرندگان شکاری کمیاب است.

اهمیت اکولوژیک

این تنوع زیستی و اقلیمی، ترکیه را به یکی از غنی‌ترین کشورهای منطقه از نظر منابع طبیعی تبدیل کرده‌است. جنگل‌ها نقش مهمی در تنظیم آب‌و‌هوا و جلوگیری از فرسایش خاک دارند. استپ‌ها و مراتع، پایه اصلی دامداری سنتی‌اند. تالاب‌ها نیز در چرخه مهاجرت پرندگان بین آفریقا و اوراسیا جایگاهی حیاتی دارند.

پیامدهای انسانی و اقتصادی

ویژگی‌های طبیعی ترکیه تأثیر مستقیمی بر الگوهای سکونت، کشاورزی، دامداری و گردشگری دارد^[۲۱].

کشاورزی: در جلگه‌های حاصلخیز مانند آدانا، قونیه و آناتولی شرقی، محصولات متنوعی کشت می‌شود. چای و فندق در سواحل دریای سیاه، زیتون و انگور در اژه و مدیترانه، و گندم و جو در فلات مرکزی از مهم‌ترین تولیدات‌اند.
دامداری: مراتع کوهستانی در شرق و شمال‌شرق، چراگاه‌های تابستانی عشایر را تشکیل می‌دهند. پرورش گوسفند و بز در کوهستان‌ها و گاو در جلگه‌ها رایج است.
گردشگری: سواحل طولانی اژه و مدیترانه، کوه‌های آرارات و کاچکار، و مناطق طبیعی مانند پاموک‌کاله و کاپادوکیه، ترکیه را به یکی از مقاصد مهم گردشگری طبیعی در منطقه بدل کرده‌اند.
انرژی و منابع معدنی: سدهای بزرگ مانند آتاتورک و کبان، علاوه بر آبیاری، برق‌آبی تولید می‌کنند. معادن کروم، بور و زغال‌سنگ نیز از منابع مهم طبیعی کشور به شمار می‌روند.

چالش‌های زیست‌محیطی

با وجود ظرفیت‌های طبیعی، ترکیه با چالش‌های زیست‌محیطی متعددی روبه‌رو است^[۲۲]^[۲۳]:

زلزله‌خیزی: قرارگیری بر کمربند لرزه‌خیز آلپ–هیمالیا، کشور را در معرض زمین‌لرزه‌های ویرانگر قرار داده‌است. زلزله ۱۹۹۹ ازمیت و زلزله ۲۰۲۳ قهرمان‌مرعش نمونه‌های شاخص‌اند.
فرسایش خاک: حدود نیمی از اراضی کشور در معرض فرسایش قرار دارند. چرای بی‌رویه و جنگل‌زدایی از عوامل اصلی‌اند.
جنگل‌زدایی و کاهش تنوع زیستی: توسعه شهری و کشاورزی فشار زیادی بر جنگل‌ها و زیستگاه‌ها وارد کرده است. گونه‌هایی مانند بز کوهی آناتولی و برخی پرندگان شکاری در معرض خطر قرار دارند.
مدیریت منابع آب: تغییرات اقلیمی و افزایش جمعیت فشار زیادی بر منابع آبی وارد کرده است. کاهش سطح دریاچه توز و خشک‌شدن تالاب‌ها از پیامدهای این روند است.
تغییرات اقلیمی: افزایش دما، کاهش بارش در برخی مناطق و افزایش خطر آتش‌سوزی جنگل‌ها در سواحل مدیترانه و اژه از آثار محسوس تغییر اقلیم‌اند.

جمع‌بندی

ترکیه کشوری است با تنوع طبیعی گسترده:

از کوه‌های مرتفع و فلات‌های پهناور تا جلگه‌های حاصلخیز و سواحل طولانی،
از رودهای پرآب و دریاچه‌های شور تا جنگل‌های انبوه و استپ‌های خشک،
از اقلیم مرطوب دریای سیاه تا اقلیم قاره‌ای فلات مرکزی و اقلیم سرد کوهستانی شرق.

این ویژگی‌ها سبب شده‌اند که ترکیه دارای زیست‌بوم‌های متنوع و منابع طبیعی غنی باشد. در عین حال، چالش‌هایی مانند زلزله، فرسایش خاک، جنگل‌زدایی و تغییرات اقلیمی، پایداری این ظرفیت‌ها را تهدید می‌کنند. بنابراین، مطالعه جغرافیای طبیعی ترکیه نه تنها برای شناخت محیط زیست این کشور اهمیت دارد، بلکه برای برنامه‌ریزی توسعه پایدار، مدیریت منابع و حفاظت از تنوع زیستی نیز ضروری است.

منبع اصلی

حکیم پور، علی(1397). نگاهی به ترکیه. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی.

نویسنده : علی حکیم پور

ویرایش: دانشنامه ملل

کتابشناسی

↑ General Directorate of Mapping (HGM). (2023). National atlas of Türkiye. https://atlas.harita.gov.tr
↑ General Directorate of Mapping (HGM). (2023). Topographic data page. https://harita.gov.tr
↑ Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (2023). Synopsis of Turkish foreign policy: Geostrategic position. https://www.mfa.gov.tr
↑ Turkish Statistical Institute (TÜİK). (2023). Statistical yearbook of Türkiye – Data portal. https://data.tuik.gov.tr
↑ Presidency of Strategy and Budget (SBB). (2024). Twelfth development plan (2024–2028) [PDF]. https://www.sbb.gov.tr
↑ General Directorate of Mapping (HGM). (2023). Topographic and geodetic data book. https://harita.gov.tr
↑ Grand National Assembly of Türkiye (TBMM). (2023). Border and territorial affairs report. https://www.tbmm.gov.tr
↑ Directorate of Navigation, Hydrography and Oceanography (SHOD). (2023). Maritime infrastructure and ports handbook. https://www.shodb.gov.tr
↑ Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (2023). Implementation of the Montreux Convention. https://www.mfa.gov.tr
↑ Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (1936/2021). Montreux Convention document archive. https://www.mfa.gov.tr
↑ Turkish Geographical Society. (1941–2022). Congress proceedings. https://tck.org.tr
↑ General Directorate of Mineral Research and Exploration (MTA). (2023). General review of the geology of Türkiye [PDF]. https://www.mta.gov.tr
↑ Disaster and Emergency Management Authority (AFAD). (2023). Earthquake and seismic data. https://deprem.afad.gov.tr
↑ State Hydraulic Works (DSİ). (2023). River basins of Türkiye. https://www.dsi.gov.tr
↑ State Hydraulic Works (DSİ). (2023). Surface water statistics. https://www.dsi.gov.tr
↑ GAP Regional Development Administration. (2023). Official website. https://www.gap.gov.tr
↑ Ministry of Agriculture and Forestry of the Republic of Türkiye. (2023). Basin management department. https://www.tarimorman.gov.tr
↑ Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Türkiye. (2023). Türkiye on the World Heritage List. https://kulturportali.gov.tr
↑ Turkish State Meteorological Service (MGM). (2023). Yearly climate reports. https://www.mgm.gov.tr
↑ WWF Türkiye. (2023). Biodiversity hotspots in Turkey. https://www.wwf.org.tr
↑ Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). (2022). Country profile: Türkiye – Agriculture and natural resources. https://www.fao.org
↑ United Nations Environment Programme (UNEP). (2022). Climate change impacts in the Eastern Mediterranean. https://www.unep.org
↑ European Environment Agency (EEA). (2023). Soil erosion and land degradation in Türkiye. https://www.eea.europa.eu

[1] General Directorate of Mapping (HGM). (2023). National atlas of Türkiye. https://atlas.harita.gov.tr

[2] General Directorate of Mapping (HGM). (2023). Topographic data page. https://harita.gov.tr

[3] Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (2023). Synopsis of Turkish foreign policy: Geostrategic position. https://www.mfa.gov.tr

[4] Turkish Statistical Institute (TÜİK). (2023). Statistical yearbook of Türkiye – Data portal. https://data.tuik.gov.tr

[5] Presidency of Strategy and Budget (SBB). (2024). Twelfth development plan (2024–2028) [PDF]. https://www.sbb.gov.tr

[6] General Directorate of Mapping (HGM). (2023). Topographic and geodetic data book. https://harita.gov.tr

[7] Grand National Assembly of Türkiye (TBMM). (2023). Border and territorial affairs report. https://www.tbmm.gov.tr

[8] Directorate of Navigation, Hydrography and Oceanography (SHOD). (2023). Maritime infrastructure and ports handbook. https://www.shodb.gov.tr

[9] Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (2023). Implementation of the Montreux Convention. https://www.mfa.gov.tr

[10] Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (1936/2021). Montreux Convention document archive. https://www.mfa.gov.tr

[11] Turkish Geographical Society. (1941–2022). Congress proceedings. https://tck.org.tr

[12] General Directorate of Mineral Research and Exploration (MTA). (2023). General review of the geology of Türkiye [PDF]. https://www.mta.gov.tr

[13] Disaster and Emergency Management Authority (AFAD). (2023). Earthquake and seismic data. https://deprem.afad.gov.tr

[14] State Hydraulic Works (DSİ). (2023). River basins of Türkiye. https://www.dsi.gov.tr

[15] State Hydraulic Works (DSİ). (2023). Surface water statistics. https://www.dsi.gov.tr

[16] GAP Regional Development Administration. (2023). Official website. https://www.gap.gov.tr

[17] Ministry of Agriculture and Forestry of the Republic of Türkiye. (2023). Basin management department. https://www.tarimorman.gov.tr

[18] Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Türkiye. (2023). Türkiye on the World Heritage List. https://kulturportali.gov.tr

[19] Turkish State Meteorological Service (MGM). (2023). Yearly climate reports. https://www.mgm.gov.tr

[20] WWF Türkiye. (2023). Biodiversity hotspots in Turkey. https://www.wwf.org.tr

[21] Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). (2022). Country profile: Türkiye – Agriculture and natural resources. https://www.fao.org

[22] United Nations Environment Programme (UNEP). (2022). Climate change impacts in the Eastern Mediterranean. https://www.unep.org

[23] European Environment Agency (EEA). (2023). Soil erosion and land degradation in Türkiye. https://www.eea.europa.eu

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]