حمدانیان سوریه
حَمْدانیان (Hamdanid) (905-1004 م.)
حمدانیان، سلسله کوتاهی از امرای شیعی بودند که توانستند از ضعف دولت عباسی و جنایات متوکل بهره گرفته در شمال سوریه به قدرت برسند و آغازی باشند برای توسعه تفکر شیعی در شام که آل بویه به وجود آورنده بستر آن بودند؛ با این حال، وحدت سیاسی چندانی بین حمدانیان وآل بویه در حاکمیت نبود و بین ایشان نبردهایی نیز صورت گرفت.
مقر اصلی حمدانیان شهر موصل عراق بود؛ اما در سال ۳۳۳ قمری/ ۹۴۴ م. «سیفالدوله حمدانی» موفق شد شهرهای حلب، حمص و دمشق را به تصرف خود درآورد.
جنگهای زیادی بین وی و اخشید، حکمران مصر- که چون سامانیان وغزنویان، مشروعیت و انتصاب خویش را از خلیفه عباسی داشت- رخ داد و دمشق و حلب چندبار دست به دست شد؛ اما در نهایت، هر دو طرف توافق کردند که حمدانیها بر بخشهای شمالی سوریه از حلب تا موصل حکومت کنند و بخشهای جنوبی سوریه در اختیار اخشیدیها باشد. نتیجه این صلح، توجه سیف الدوله به مرزهای شمالی؛ یعنی دولت بیزانس و نبردهای بیست ساله او علیه امپراتوری روم شرقی شد که حداقل، مانع ورود بیرانطیان به شام بود که در گذشته با هر یورشی، به نام دین مسیح در شام وحشیانه دست به جنایتهای گسترده در قتل و غارت میزند.[127]
از آنجا که ماهیت نبردهای سیف الدوله و روم از هر دو طرف، فوقالعاده ایدئولوژیک بود، این نبردها در طول قورن وسطی، عنوان پیشاهنگ جنگهای صلیبی یافته است.
جنگهای صلیبی، خود ماجرای مفصلی دارد و وضع و موقعیت شام در آن زمان، به عنوان خط مقدم جبهه اسلام، حائز اهمیت است و بایستی برای شناخت بیشتر سوریه مورد توجه باشد؛ کما این که در حال حاضر نیز جبهه سوریه خط مقدم مقابله با هژمونی غرب در ثغور اسلامی است.
عصر حمدانی عصر جهش تمدنی اسلام در شام محسوب میشود. بسیار عجیب است که در این بحران امنیتی گسترده که سراسر سوریه را دربرگرفته بود، دولت حمدانی توانست یک کارنامه درخشان فرهنگی و علمی کم نظیر از خود ارائه دهد[128]؛ البته قرن چهارم هجری، در اصطلاح تاریخ اسلام، قرن خردورزی و رشد علوم عقلی و ادبیات است؛ همانطور که درایران، بزرگانی چون ابن سینا، فردوسی، خیام، ناصر خسرو و دیگران در این بستر فرهنگ اسلامی سربرآوردند.
یکی از تأثیرات مهم دولت حمدانی در سوریه، رشد شیعیان علوی یا نُصیری است که پیش از آن، در قلمرو اخشیدیان و طولونیان، شکل گرفته بود؛ منتسب به محمد بن نُصیر، از اصحاب امام هادی (ع) که ادعای نیابت امام مهدی (عج) را بعد از محمد بن عثمان[129] کرد.
شرح عقاید علویان که از غلات محسوب میشوند و طریقت «جنبلاطیه» یکی از ابداعات آنهاست، در بخشهای بعدی به تفصیل خواهد آمد. نصیریه با حمایت دولت حمدانی، به ویژه سیفالدوله، پایههای خود را در شام تثیبت کرد.[130] آثار اجتماعی علویان تا به امروز در سوریه و ترکیه وجود دارد؛ کما این که حافظ اسد و بشار اسد، رهبران اخیر سوریه نیز علوی تبار هستند.
نفوذ حمدانیها در دوران سعیدالدوله، آخرین امیر حمدانی، رو به افول نهاد و شام تحت سیطره فاطمیان مصر قرار گرفت؛ بدین ترتیب، دفتر دولت حمدانی نیز در سال ۳۹۳ ق./ ۱۰۰۳ م. بسته شد.[131] به قول حافظ، خوش درخشید ولی دولت مستعجل بود.
آن زمان، حکومت شیعی افراطی فاطمی به تازگی در مصر مستقر شده بود. در واقع، مصر با ظهور دولت فاطمی، بعد از یک دوره هزار ساله عدم استقلال از زمان غلبه رومیان، دوباره به عرصه اقتدار بازگشت؛ در حالی که سوریه، طبق سنت تاریخیاش، نخستین عرصه دستاندازی مصر به طرف شرق بود.