جغرافیای طبیعی سودان
1- 1- موقعيت
جغرافى نويسان مسلمان قرون وسطى منطقه جنوبى كوير صحرا در قاره آفريقا را بلاد السّودان (سرزمين سياهان) ناميدهاند. به عبارت دقيقتر سرزمينهاى واقع در جنوب مصر كه از سال 1899 ميلادى تا 1955م قلمرو حكومت مشترك مصر و انگليس را تشكيل مىداد، اكنون شامل جمهورى سودان مىشود. سابقه‌اين واژه از قرن نوزدهم است و عنوان ادارى مناسبى براى امپراتورى آفريقايى محمّدعلى پاشا، نايب السلطنه مصر و جانشينان او مىباشد.(1380: hawzah.net).
جمهوري سودان در منطقه شمال شرقي قاره آفريقا، بين عرض جغرافيايي 45/8ْ و 8/23ْ درجه شمالي و طول جغرافيايي 49/21ْ و 24/38ْ درجه شرقي قرار دارد (وزارة الإعلام،2011: 4) و يكي از گذرگاه‌هاي اصلي، بين آفريقاي سياه و كشورهاي عربي شمال‌اين قاره، به‌شمارمي‌رود. به‌طوري‌كه تا اواسط قرن بيستم ميلادي، بيشتر كاروان‌هاي حجّاج و تجار غرب آفريقا، براي سفر به عربستان و شرق آفريقا، از‌اين سرزمينمي‌گذشتند. (2013: sudan.sd)
ملاحظات :
1- واژه «سودان» در زبان عربي جمع كلمه «اسود» به معني سياهان است.
در متون قديم، منظور از «بلاد السّودان»، سرزمين وسيعي است كه در جنوب صحراي بزرگ آفريقا قراردارد و از غرب به اقيانوس اطلس و از شرق به اقيانوس آرام و درياي سرخ، منتهيمي‌شود. ولي امروزه، تنها بخشي از آن سرزمين كه در جنوب مصر واقع است، سودان نام دارد. در تورات، از‌اين سرزمين، با عنوان«كوش» ياد شده است. (2013, sudan.sd)
2- 1- مساحت
در کتاب «السّودان: أرض الفرص، حقائق و ارقام» که در ماه ژوئیه 2011 میلادی (برابر با تیرـ مرداد 1390هـ. ش) توسط وزارت اطّلاع رسانی جمهوري سودان، چاپ و منتشر شده درباره مساحت این کشور چنین نوشته شده است:
«جمهوری سودان، كشوري عربيـآفريقايي است كه حدود 000/882/1 كيلومتر مربع (2013,theodora.com) وسعت دارد و از نظر مساحت دومين كشور [1]، بعد از الجزاير، سومين كشور عربي، بعد از عربستان و الجزاير و شانزدهمين كشور جهان، به‌شمارمي‌رود. 187/752/1 كيلومتر مربع از مساحت سودان، خشكي و 813/129 كيلومترمربع آن مساحت آبي است.» (وزارة الإعلام،2011: 4)
3- 1- همسايگان
جمهوري سودان با هفت كشور ، مصر و ليبي از شمال ، چاد و آفريقاي مركزي از غرب ، جمهوري سودان جنوبي از جنوب و اتيوپي و اريتره از شرق همسايه است و درياي سرخ آن را از عربستان سعودي جدا مي‌كند. (2013,sudan.sd) ساحل جمهوري سودان، در غرب درياي سرخ، 750 كيلومتر و طول مرزهاي مشترك آن با كشورهاي همسايه به شرح زير است:
1- مصر، 1273 كيلومتر
2- ليبي، 383 كيلومتر
3- چاد، 1340 كيلومتر
4- اريتره، 636 كيلومتر
5- اتيوپي، 727 كيلومتر
6- سودان جنوبي، 1973 كيلومتر
7- آفريقاي مركزي، 448 كيلومتر (وزارة الإعلام،2011: 4)
4- 1- ارتفاعات و ناهمواري‌ها
سرزمين سودان دشت گسترده‌اي است که كوه‌ها و بلندي‌هاي آن در جنوب و غرب آن قرار دارند. (2013, sudanembassyir.com) به‌طور کلی، سودان به سه منطقه جغرافیایی متمایز به شرح زیر تقسیم می‌شود:
1- دشت‌ها و کویرهای شمالی که در دنباله صحرای آفریقا و کویر لیبی قرار دارد.
2- منطقه هموار مرکزی
3- منطقه پوشیده از جنگل‌های انبوه و پرباران در جنوب (محمّد نجّاری سهل آبادی،1390: 413)
بيشتر مناطق سودان را، دشت‌هاي باز و وسيع، تشكيلمي‌دهند برخي كوه‌ها و بلندي‌ها در جنوب و غرب‌اين كشور، مشاهدهمي‌شوند. كوه‌هاي نوبه در مركز و رشته كوه‌هاي مشرف بر درياي سرخ نيز در شرق سودان قرار دارند. (2013, sudanembassyir.com)
رشته كوه‌هاي درياي سرخ (البحر الأحمر) و رشته كوه مرّة، مهم‌ترين ارتفاعات سودان به‌شمار مي‌ايند. پست‌ترین بخش سودان در کرانه دریای سرخ هم سطح آبهای آزاد جهان است و بلندای بلندترین بخش این کشور در قلّه «کینیتی»ـ واقع در رشته كوه مرّة، به سه هزار و بیست و چهار (3024) متر می‌رسد. (وزارة الإعلام،2011: 4)
5- 1- منابع آبي و رودخانه‌هاي مهم
ميانگين بارش‌هاي سالانه، در سودان حدود 500 تا 1000 ميلي متر است. البته ميزان بارش در مناطق شمالي‌اين كشور، تقريباً صفر است.
مساحت آبي سودان، 813/129 كيلومترمربع و ذخاير آبهای زیر زمینی و قابل بهره برداري، براي آبیاري زمين‌هاي كشاورزي و تأمين آب آشاميدني در‌اين كشور، حدود نهصد ميليارد (000/000/000/900) متر مكعب برآورد شده است. (2013,sudan.sd)
مجموع مصرف آب در جمهوری سودان، حدود سی میلیارد و هشتصد میلیون (000/000/800/30) متر مکعب در هر سال است که هیجده میلیارد و پانصد میلیون (000/000/500/18) متر مکعب آن، از رود نیل تأمین می‌شود. (وزارة الإعلام،2011: 5)
رود نيل و شاخه‌هاي اصلي آن كه از جنوب تا شمال سودان جريان دارند، در اوضاع اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي مردمان‌اين سرزمين و حتّي در روابط خارجي جمهوري سودان داراي نقشي مؤثر و اساسي است. در‌اين قسمت، درباره اهمّيّت رود نيل، مطالبي به اختصار بيانمي‌شود. (2013,sudan.sd)
6- 1- اهمّيّت رود نيل
رود نیل با طول 6671 کیلومتر، طولانی‌ترین رود جهان است. این‌رود از رشته کوه‌هایی در مرکز قاره آفریقا سرچشمه می‌گیرد و راه طولانی خود را به سمت شمال آغاز می‌کند؛ در طی مسیر، رودهای زیادی که از کوه‌های این قاره سرچشمه گرفته‌اند ، به آن می‌پیوندند. (2013,tahoorkotob.com)
از نظر زمین ریخت شناسی(ژئومورفولوژی)، رود نیل مهم‌ترین پدیده در سرزمین سودان است که از جنوب تا شمال این کشور، جریان دارد. طول مسیر این‌رود در کشور سودان 1700 کیلومتر است و حدود بیست و پنج هزار کیلومتر مربع (برابر با 000/500/2 هکتار) از زمین‌های کشاورزی سودان با استفاده از شاخه‌های اصلی و فرعی رود نیل، آبیاری می‌شوند. (2013,ttea.gov.sd)
حجم آب رود نیل، حدود نود و سه میلیارد متر مکعب در سال بر آورد شده و براساس قرارداد سال 1956م. (برابر با 1335هـ.ش)، درباره چگونگی بهره‌برداری از رود نیل بیشترین سهم برای کشورهای مصر و سودانـ به‌ترتیب 5/55 و 5/18 میلیارد مترمکعب در سالـ منظور شده است. (وزارة الإعلام،2011: 5)
نیل، دومين رود پر آب جهان به‌شمار مي‌ايد و دو شاخه اصلي به نام‌هاي «نيل آبي» و «نيل سفيد» دارد. (2013,utdallas.edu) همان‌گونه كه در تصویر شماره (1)، عکس ماهواره‌اي از جمهوري سودان و سودان جنوبي مشاهدهمي‌شود نيل آبي، از اتيوپي سرچشمهمي‌گيرد و از قسمت جنوب شرقي جمهوري سودان وارد‌اين كشورمي‌شود. نيل سفيد هم، جریان خود را از اوگاندا آغاز می‌کند و با عبور از سودان جنوبي، به جمهوري سودانمي‌رسد.
«نيل آبي» و «نيل سفيد» پس از پيمودن مسافت طولاني، از مناطق جنوبي تا مركز سودان، در شهر خارطوم، به هممي‌پيوندند. به‌طوري‌كه مركز این کشور را به سه بخش شهري با نام‌هاي «خارطوم»ـ واقع در بين دو رود نيل آبي و سفيدـ «خارطوم بحري»، در كرانه شرقي نيل آبي و «اُم دُرمان»، در كرانه غربي نيل سفيد تقسيممي‌كنند.گاهی از این سه بخش، به‌عنوان «پایتخت سه گانه»[2] یاد می‌شود. سودانيان، محل به هم پيوستن نيل‌هاي آبي و سفيد را «ملتقي النيلين»مي‌نامند. براي مشاهده نمايي از محل به هم پيوستن «نيل آبي» و «نيل سفيد» رجوع كنيد به تصوير شماره (2).
رود نيل اصلي، كه از به هم پيوستن «نيل آبي» و «نيل سفيد» درخارطوم (مركز جمهوري سودان) تشكيل شده، پس از گذشتن از مناطق مركزي تا شمالي سودان، وارد مصرمي‌شود و از جنوب تا شمال‌اين كشور نيز، جريان دارد و سرانجام به درياي مديترانهمي‌ريزد. بنابراين،مي‌توان گفت جمهوري سودان، در گذرگاه مرکزی و اصلي رود نیل، قرار دارد و از این نظر، از موقعیتی استراتژیک برخوردار است.
شاخه‌هاي اصلي رود نيل، با توجّه به امكان صيد ميگو و انواع ماهي‌ها در آنها، نقشي اساسي در تأمين مواد غذايي براي ساكنان كرانه‌هاي‌اين رود طولاني‌ايفامي‌كنند. از سوي ديگر، با عنايت به قابليت كشتيراني در رود نيل و شاخه‌هاي اصلي آن، از نظر حمل و نقل نيز،اين رود از نقش و جايگاهي بسيار مهم، برخوردار است. علاوه‌بر‌اين، در طول دهه‌هاي گذشته، سدهاي متعدّدي در مسير رود نيل براي توليد برق و آبياري زمين‌هاي كشاورزي ـ واقع در كناره‌هاي آن ـ ساخته شده اند. (2013,sudan.sd)
حجم آب مهم‌ترين شاخه‌هاي رود نيل كه در سرزمين سودان جريان دارند، به شرح زير است:
1- نيل آبي، حدود 50 ميليارد متر مكعب در سال
2- نيل سفيد، حدود 27 ميليارد متر مكعب در سال
3- عطبرة، حدود 12 ميليارد متر مكعب در سال
4- الدندر، حدود 3 ميليارد متر مكعب در سال
5- الرّهد، حدود يك ميليارد متر مكعب در سال
6- سایر شاخه‌ها(شاخه‌های فرعی)، حدود يك ميليارد متر مكعب در سال (وزارة الإعلام،2011: 5)
رود نيل در اوضاع اقتصادي و روابط خارجي كشورهاي اتيوپي، اوگاندا، سودان جنوبي، جمهوري سودان و مصر، نقشي اساسي دارد و جمهوري سودان به‌عنوان گذرگاه اصلي رود نيل، بيش از كشورهاي ديگر مورد توجّه است. [3] نیل شاهراه حیاتی این کشورهای خشک و بیابانی و سبب برتری موقعیت آنها بر دیگر کشورهای آفریقایی است.
رود نيل، از نظر تاريخي و تمدّن باستاني نيز، از اهمّيّت ويژه‌اي برخوردار است. تمدّن مصر باستان، چند هزار سال قبل از میلاد حضرت عیسی علیه السّلام در کنار رود نیل شکل گرفت و آثار درخشانی از خود باقی گذاشت. بنا بر قول مشهور، نيل، همان رودی است که برای عبور بنی اسرائیل به رهبری حضرت موسی علیه السّلام به امر خدا شکافته شد و پس از ورود فرعون و سپاهیانش، به هم آمد و آنها غرق شدند. (2013,tahoorkotob.com)
از سال 1390هـ.ش(2011م.) اتیوپی، ساختن «سدّ بزرگ هزاره»[4] یا «سدّ النهضة» را بر روی «نیل آبی» در منطقه «بني شنقولـ قماز»[5] در فاصله 40 کیلومتری مرز مشترک این کشور با سودان آغاز کرده است که بزرگ‌ترین سدّ هیدروالکتریک در قاره آفریقاست و دهمین سدّ بزرگ جهان از نظر تولید برق، به‌شمار می‌رود.
پیش بینی می‌شود، سدّ مذکور که اخیراً «سدّ بزرگ رنسانس اتیوپی»[6] نامیده شده است، تا سال 1396 هـ.ش (برابر با 2017م.) به بهره‌برداری برسد. از آنجایی که سرچشمه‌های حدود 85 درصد از آب رود نیل، در سرزمین اتیوپی است و دو کشور سودان و مصر هم، در شمارِ بهره برداران اصلی از آب رود نیل هستند؛ کارشناسان بر این باورند که تکمیل و بهره‌برداری از «سدّ بزرگ رنسانس اتیوپی»، مسائل گسترده سیاسی، اقتصادی، امنیتی و زیست محیطی را برای کشورهای اتیوپی، سودان و مصر، در پی خواهد داشت. مصر، برای تأمین حدود 90 درصد از آب مورد نیاز خویش به رود نیل وابسته است و به همین دلیل، سالیان متمادی، از احداث سدّ در اتیوپی ممانعت می‌کرد.
(http://www.waterـtechnology.net/projects/grandـethiopianـrenaissanceـdamـafrica, 2016)
از سوی دیگر «نیل سفید» هم که از دریاچه‌های بزرگ در کشورهای مرکزی قاره آفریقا سرچشمه می‌گیرد و از کشور جدید التأسیس سودان جنوبی می‌گذرد. در صورت بنای سدّی بر روی آن، مشکلات خاصّی را بین سودان و سودان جنوبی، سبب خواهد شد. علی رغم، توافقاتی که از سال 1201 هـ. ش (برابر با 1902 م.) تاکنون، برای تقسیم بندی آب رود نیل، بین کشورهای بهره بردار از آن صورت گرفته، جریان این‌رود پرآب و طولانی در چند کشور، همواره یکی از مسائل مهم و اختلاف برانگیز بین کشورهای بهره بردار از آن بوده و نگرانی‌هایی را هم برای ساکنان آنها، به‌ویژهکارشناسان آب و محیط زیست سبب شده است.
7- 1- وضعیت خاک و زمین‌های کشاورزی
مهم‌ترین بخش اقتصادی در سودان، بخش کشاورزی است. از مجموع 84 میلیون هکتار زمین‌های حاصل خیز کشور، حدود 18 میلیون هکتار آن، زیر کشت قراردارد. سی و چهار درصد از تولید داخلی و بخش عمده‌ای از صادرات سودان ، مربوط به این بخش است. (2013,sudaninvest.gov.sd)
سرزمین سودان، دشت گسترده رسوبی، با شیب اندک است. ارتفاعات این کشور که حدود پنج درصد از سرزمین‌های آن را شامل می‌شوند عبارت‌اند از : کوه‌های «آماتونج» در جنوب، تپّه‌های مُشرف بر دریای سرخ در شرق، کوه‌های «نوبه» در جنوب استان کردفان، کوه «میدوب» و «مرّة» در دارفور. (2013,ttea.gov.sd)
مهم‌ترین دشت‌هایسودان، از نظر نوع خاک عبارت‌اند از:
1- دشت‌هایماسه‌ای در بخش صحرایی و شبه صحرایی، در شمال و غرب سودان. اگرچه این بخش چندان حاصلخیز نیست ولی در برخی از این دشت‌ها، توتون، بادام زمینی، کنجد و کرکدی[7]، کاشته می‌شود و قسمت مرتع‌ها و چراگاه‌های مناسبی برای دام‌ها، یافت می‌شود.
2- دشت‌هایپوشیده از خاک رُس، در نواحی مرکزی و و شرق سودآنکه دربردارنده مهم‌ترین مناطق کشت پنبه و ذرّت هستند. در جنگل‌های این دشت‌ها، صمغ عربی و انواع چوب، قابل بهره‌برداری است.
3- دشت‌هایپوشیده از خاک سرخ در جنوب سودان
4- دشت‌هایپوشیده از رسوبات در کرانه‌های رود نیل و درّه‌ها، که حاصلخیزترین بخش از زمین‌های سودان به‌شمار می‌روند.
زمین‌های قابل کشت در جمهوری سودان حدود دویست میلیون(000/000/200) هکتار است. بیست درصد از زمین‌های قابل کشت این کشور، یعنی چهل میلیون (000/000/40) هکتار آن را، مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر ظرفیت کشاورزی سودان تا پنج برابر, قابل افزایش است. (2013,ttea.gov.sd)
6/11 درصد از مساحت کل کشور سودان، به وسیله جنگل‌های، پوشیده شده است. (وزارة الإعلام،2011: 5 و 2013,sudangeo.php) جنگل‌های و مراتع طبیعی این کشور، حدود پنجاه و هشت میلیون و پانصد هزار(000/500/58) هکتار از اراضی این کشور را تحت پوشش دارند. (2013,sudan.sd/sudangeo.php)
8- 1- پوشش گياهي
جمهوري سودان، يكي از كشورهاي پهناور جهان است كه به علّت برخورداري از منابع آبي بسيار، زمين‌هاي حاصلخيز و جنگل‌هایي وسيع، از نظر منابع طبيعي و كشاورزي، كشوري ثروتمند، به‌شمار مي‌ايد. زيرساخت اصلي اقتصاد سودان بر پايه كشاورزي استوار است و حدود شصت و هفت (67) درصد از مردم‌اين سرزمين در بخش كشاورزي فعّاليّتمي‌كنند. (سید باقر سید جوادی،1379: 10)
9- 1- زندگی جانوری
با توجّه به رونق كشاورزي در سودان، دام پروري نيز، در‌اين سرزمين، از نظر اقتصادی، دوّمین بخش با اهمّیّت است. به‌طوری‌که سودان یکی از صادر کنندگان گوشت و فرآورده‌هاي دامي، به كشورهاي عربي و آفريقايي به‌شمارمي‌رود. در سال 2005 میلادی(برابر با 1384هـ.ش.) تعداد دام کشور، یکصد و سی و پنج میلیون و هشتصد و نود ودو هزار رأس[8]، برآورد شده است. (2013,sudan.gov.sd)
با عنایت به تنوّع مناطق آب و هوایی در سودان و وجود جنگل‌های انبوه کشور، انواع جانوران خشکی، ماهی‌ها و دیگر حیوانات آبزی و پرندگان سرزمین یافت می‌شوند. (وزارة الإعلام،2011: 4)
10- 1- آب و هوا
از آنجايي كه سودان در نزديكي مدار استوايي قرار دارد، تقريباً در طول سال، هواي آن بسيار گرم است. مناطق شمالي سودان داراي آب و هواي گرم و خشك هستند و به تدريج از شمال به جنوب بر ميزان رطوبت هوا، افزودهمي‌شود. به گونه‌اي كه در مناطق جنوبي‌اين كشور، هوا نيمه مرطوب است.
شمال سودان، از جمله استان‌هاي «الشماليّة»، «كُردُفان» و «دارفور شمالی» دربردارنده مناطق صحرايي و نيمه صحرايي است. در حالي كه دشت‌هاي وسيع در مناطق مركزي و جنوبي و برخي ارتفاعات در شرق و رشته كوه‌هاي «نوبة» و «مرة» در غرب سودان قرار دارند. (2013, sudan.sd)
گفتني است كه بخش‌هايي از سودان كه در سواحل درياي سرخ قرار دارند، از آب و هواي مديترانه‌اي برخوردارند. (وزارة الإعلام،2011: 4)
منطقه درياي سرخ شرقي داراي باران‌هاي زمستاني است. از ماه اسفند تا خرداد (برابر با مارس تا ژوئن) در‌اين منطقه درجه حرارت بالاست و در طول روز به 42 و در شب به 27 درجه سانتيگرادمي‌رسد. در فصل بارندگي، با ريزش باران درجه حرارت كاهشمي‌يابد. فصل بارندگي در‌اين منطقه از اواسط تير ماه(ژوئيه) آغازمي‌شود و تا اواسط مهر(اكتبر) ادامه مي‌يابد. از آبان تا بهمن (نوامبر تا فوريه) هوا گرم و معتدل شده و درجه حرارت در روز حدود 30 درجه و در شب 16 درج و پائين‌ترمي‌شود. (2013, sudanembassyir.com)
در مناطق گرم و خشک سودان، از جمله شهر خارطوم، علاوه‌بر بادهای موسمی‌شدید، طوفان‌های شن نیز، به‌صورت ناگهانی و در هر زمانی از سال امکان وزیدن دارند. این طوفان‌های شن که در سودان «هبوب» نامیده می‌شوند، معمولاً، با ارتفاعی حدود نهصد متر، تقریباً به مدّت سه ساعت می‌وزند. (جوزف آر. اوپونگ ، 2010 : 27)
همان‌گونه که در تصویر شماره (4) مشاهده می‌شود در آغاز وزش طوفان شن، بیننده از دوردست گرد و خاک و دانه‌های ریز شن‌های روان را همچون دیواری بسیار بلند مشاهده می‌کند که آرام آرام به سوی او در حرکت است و هرچه این دیوار شنی نزدیک‌تر می‌آید در نظر تماشاگر چنان جلوه گر می‌شود که گویی کران تا کران افق را، از زمین تا آسمان فراگرفته است. زمانی که طوفان به شهر می‌رسد، عمق دید شهروندانگاهی به حدود ده متر کاهش می‌یابد و رانندگان خودروها ناگزیر می‌شوند چراغ ماشین‌ها و حتّی مه شکن‌های آنها را روشن کنند و بسیار آهسته به حرکت خویش ادامه دهند تا از احتمال تصادف بکاهند. (مشاهدات عینی مصطفی امیدی)
11- 1- جاذبه‌ها و ديدني‌هاي طبيعي
برخی از مهم‌ترین جاذبه‌ها و دیدنی‌های طبیعی در سودان عبارت‌اند از :
1- سواحل سرسبز و زیبای رود نیل
2- جنگل‌های انبوهی که نماهای بسیار زیبایی از پوشش گیاهی و جانوری سودان در آنها قابل مشاهده است.
3- سدهای مختلفی که در مسیر رود نیل ساخته شده‌اند و دریاچه‌ها و مناظر طبیعی اطراف این سدها مانند «سدّ جبل اولیاء».
«سدّ جبل اولیاء» ـ واقع در 42 کلیومتری شهر خارطوم (پایتخت سودان)ـ و مناظر طبیعی اطراف آن، مراکز تفریحی مهمی‌برای عموم مردم و گردشگران به‌شمار می‌رود. (مشاهدات عینی نویسندگان)