شیعیان ساحل عاج
آمار دقیقی از تعداد شیعیان ساحل عاج در دست نیست، اما گفته می‌شود که این تعداد به حدود یک‌میلیون نفر می‌رسد.[28] این رقم احتمالاً با درنظر گرفتن تیجانی‌ها اعلام شده است؛ زیرا گفته می‌شود این فرقه به شیعیان بسیار نزدیک‌اند و سه امام اول شیعیان را همچون ما می‌شناسند و امام زمان(عج) را نیز فرزند امام حسن عسگری(ع) می‌دانند (مصاحبه با محمدرضا حاجی کریم جباری، 1391).
شیعیان ساحل عاج عمدتاً از لبنان به این سرزمین وارد شده‌اند. جالب است بدانیم که ساحل عاج درمیان تمام کشورهای آفریقایی، بیشترین تعداد لبنانی را جذب نموده است. دلیل این امر البته اشتراک‌هایی بوده که به‌لحاظ سیاسی میان دو کشور وجود داشته است؛ ازجمله اینکه هردو مستعمره فرانسه بوده‌اند و زبان فرانسه در هردو کشور رایج است و با توجه به فراهم‌‌بودن زمینه‌های کسب و تجارت در این کشور، تجار لبنانی زیادی به آنجا سفر کرده‌اند؛ یکی دیگر از عوامل هجرت شیعیان عربی، به‌ویژه شیعیان سوری و لبنانی به این سرزمین، آن است که در دوره جنگ جهانی اول و پیش‌از اینکه این کشورها مستعمره فرانسه شوند، افرادی برای فرار از سربازی، بر کشتی‌هایی با مقاصدی نامعلوم سوار می‌شدند و به کشورهایی چون برزیل، آرژانتین و ساحل عاج می‌رسیدند (یوسفی غروی، 1381). نکته جالب اینکه بیشتر لبنانی‌هایی که به این سرزمین مهاجرت نموده‌اند، از شیعیان جنوب لبنان هستند.
درهرحال، تعداد لبنانی‌های ساحل عاج، بنابر آخرین آمار، بیش‌از یک‌صدهزار نفر بوده و پس‌از ساحل عاج بیشترین تعداد لبنانی‌ها در آفریقا، ساکن کشور سنگال‌اند.[29] البته در این زمینه هم آمار متفاوت است و گاه کمتر و گاه بیشتر از این عدد (تا یک‌صد و پنجاه‌هزار نفر) اعلام شده است. علاوه بر شیعیان لبنانی، شیعیان آفریقایی نیز در این کشور بسیارند (حداقل سی‌‌هزار نفر) و تعداد آنها درحال افزایش است.
همان‌گونه که اشاره شد، لبنانی‌ها از کمی بیش‌از یک قرن پیش، به‌منظور کسب و تجارت به غرب آفریقا رسیدند. نخستین سرمایه‌گذاری لبنانی‌ها در ساحل عاج، به سال 1907 برمی‌گردد که دو نفر به نام‌های سعید و اسد منصور، کمپانی تجاری آفریقایی را بنیان نهادند. در دوره شکوفایی اقتصاد ساحل عاج در سال‌های پس‌از استقلال، شمار بیشتری از لبنانی‌ها و درنتیجه شیعیان، جذب این سرزمین می‌شوند. در سال 1970، تعداد لبنانی‌های ساکن در ابیجان، به هزار نفر می‌رسد. این تعداد در سال 1979 دو برابر می‌شود و در سال 1987 به شصت‌‌هراز نفر می‌رسد.[30] در همین تاریخ از هشتصد کارخانه‌ای که در ساحل عاج یافت می‌شد، هشتاد فقره متعلق به لبنانی‌ها بود. هم‌اکنون، بیش‌از 50 درصد از اقتصاد کشور ساحل عاج، در دست لبنانی‌هاست. شایان‌ذکر است، لبنانی‌های ساحل عاج، به‌ویژه ساکنان ابیجان، چندان فعالیت مذهبی و تبلیغی‌ای ندارند و عمدتاً به کار کسب و تجارت مشغول‌اند (مصاحبه با محمدرضا حاجی کریم جباری، 1391)؛ اما همان‌طور که گفته شد، مراسم محرم را باشکوه برگزار می‌کنند و از روحانیون مختلف، از کشورهای ایران، عراق و لبنان، به این مراسم دعوت می‌شوند.
انجمنی به‌نام «انجمن الغدیر» در این کشور وجود دارد که با الهام از انقلاب اسلامی ایران در سال 1997 و به رهبری شخصی به‌نام «شیخ عبدالمنهم قبیسی» ایجاد شد. این انجمن، مجتمعی فرهنگی به‌نام «الزهرا(س)» در مرکز ابیجان تأسیس نموده که در آن، حسینیه‌ای به‌نام «الغدیر» وجود دارد. نمای این حسینیه شبیه حرم مطهر امام رضا(ع) است و کلنگ افتتاحیه آن در سال 1380، به‌‌دست وزیر امور خارجه ایران زده شد و کار ساخت آن از 1384 شروع شد و تا سال 1387 به طول انجامید. این مرکز علاوه بر کارهای فرهنگی، گاهی نیز کاروان‌هایی برای حجاج ترتیب می‌دهد و در کار ساخت‌وساز مدارس شیعی نیز فعال است. برای مثال دبیرستان الغدیر را در مساحتی برابر با 20 هزار مترمربع در ابیجان احداث کرده است. در نزدیکی آن هم مرکز بهداشتی به‌نام «الکاظم(ع)» وجود دارد که خدمات پزشکی به مردم و به‌ویژه لبنانی‌های ساکن، عرضه می‌دارد. البته این تنها مجموعه فرهنگی - مذهبی شیعی در ساحل عاج نیست، بلکه مراکز دیگری از همین سنخ در شهرهای دیگر هم وجود دارند؛ ازجمله «حسینیه امام مهدی(ع)» در سن پدرو، «حسینیه دایولا» و «مرکز شیعی سوبره».[31] در این مجموعه، یک مسجد، یک حسینیه، یک تالار عمومی و یک کتابخانه یافت می‌شود.
در حال حاضر، چند حسینیه فعال در ساحل عاج وجود دارد که هرکدام نشان از گرایش خاصی دربین لبنانی‌های ساحل عاج دارد. در سال 1389، یکی از علمای قم به‌نام «حجة‌‌الاسلام یوسفی غروی»، در سفری تبلیغی به ساحل عاج، پژوهش جالبی در این زمینه انجام داد که در فصلنامه «معرفت» حوزه علمیه به چاپ رسید. «شیخ محمد الحسون»، رئیس مرکز پژوهش‌های اعتقادی حوزه علمیه قم نیز در سال 1394، سفری به ساحل عاج انجام داد و در بازگشت از ساحل عاج، گزارش باارزشی نوشت که در خلال این تحقیق، مراکز شیعی لبنانی در ساحل عاج را به شرح زیر اعلام کرده است:
1. مرکز اسلامی لبنانی، به ریاست شیخ عدنان زلغوط، نماینده آیت‌الله‌العظمی سید علی سیستانی؛
2. مجتمع الغدیر، وابسته به حزب‌الله لبنان، به ریاست شیخ انیس حجازی که مشتمل بر مسجد المهدی(ع) می‌باشد و امام جماعت این مسجد نیز برعهده شیخ غالب کجک می‌باشد؛
3. جمعیت «البر و التعاون»، وابسته به جنبش امل لبنان، به ریاست شیخ غسان درویش؛
4. جمعیت الهدی، وابسته به مرحوم سید محمدحسین فضل‌الله، به ریاست شیخ وهیب مغنیه؛
5. جمعیت اسلامی و فرانسوی‌‌زبان امام صادق(ع) که مسئول آن اکنون شیخ مرتضی خلیق می‌باشد.[32]
شایان‌ذکر است، ساحل عاج نخستین کشور آفریقایی است که امام خمینی(ره)، پیش‌از انقلاب نماینده‌ای به آنجا می‌فرستاد. شهید رشیدالدین موسوی، این حکم را از امام در نجف اشرف دریافت می‌کند و بلافاصله راهی آنجا شده، تبلیغ خود را شروع می‌کند. در این راه، موفقیت‌های چشمگیری داشته و موفق می‌شود عده زیادی را به تشیع دعوت کند، ازجمله یکی از پسران امام جماعت وقت ابیجان که پس‌از شیعه شدن، مسجدی شیعی در نزدیکی ابیجان بنا می‌کند (مصاحبه با محمدرضا حاجی کریم جباری، 1391).
پس‌از پیروزی انقلاب، آقای موسوی، به‌عنوان اولین کاردار در سفارت جمهوری اسلامی ایران، در ابیجان مشغول کار می‌شود تا زمانی که در سانحه‌ای هوایی، به‌‌همراه شهید محلاتی به شهادت می‌رسد. در سال 1365، زمانی که دولت ساحل عاج اعلام کرد قصد دارد سفارتش را از تل‌آویو به بیت‌المقدس منتقل کند، روابط میان ایران و این کشور قطع شد. پس‌از برقراری مجدد روابط، سازمان حوزه‌ها و مدارس علمیه خارج از کشور، حوزه علمیه ساحل عاج با نام «حوزه مبارکه اهل‌البیت علیهم‌السلام» را در سال 1369 تأسیس کرد و کمر به تربیت طلاب علوم دینی شیعی در این کشور بست. این حوزه، در مقطع کارشناسی، دارای چهار کلاس اول تا چهارم است. طلاب کلاس اول جمعاً 39 واحد درسی، به‌‌علاوه زبان فرانسه می‌گذرانند. در سال دوم تعداد واحدهای درسی 44 است و در سال‌های سوم و چهارم، به‌‌ترتیب 43 و 42 واحد می‌گذرانند. همچنین طلاب روزانه به فعالیت‌های پرورشی و تبلیغی متنوعی مشغول‌اند؛ ازجمله در اعیاد و عزاداری های مذهبی، با علمای محلی و بومی ملاقات می‌کنند و به سخنرانی می‌پردازند. از فعالیت‌های مهم این حوزه ارتباط با مدارس شیعی ساحل عاج است. مدارسی که هم‌اکنون متعددند و روزبه‌روز نیز بر تعداد آنها افزوده می‌شود (دستنامه آفاق اسلام، ش 26)، ازجمله مدارس شیعی می‌توان به عناوین زیر اشاره کرد:
- مدرسه اثنی‌عشریه؛
- مدرسه سبیل‌النجاح؛
- مدرسه الحسین؛
- مدرسه سبیل‌الارشاد؛
- مدرسه اهل‌البیت؛
- مدرسه محوالامیه؛
- مدرسه خدمة‌الاسلام؛
- مدرسه نورالاسلام؛
- مدرسه الامام‌حسین؛
- مدرسه رسول‌الاکرم.
گفته می‌شود هم‌اکنون، بخش عمده‌ای از طلاب این حوزه را بورکینافاسویی‌ها تشکیل می‌دهند که به‌نوبه خود توانسته‌اند موفقیت‌های خوبی در جذب شیعیان کسب نمایند (در یکی از مراسمی که یکی از این طلاب در شهر ابیجان داشته، حدود 4000 نفر شیعه گردهم جمع آمده‌اند!) (مصاحبه با محمدرضا حاجی کریم جباری، 1391)؛ اما طی دو دهه اخیر، بسیاری نیز بوده‌اند که از آن‌سو به ایران و به‌ویژه حوزه علمیه قم وارد شده و به کسب علوم دینی شیعی همت گمارده‌اند؛ ازجمله شیخ ابراهیم کولیبالی که از دانش‌آموختگان مرکز جهانی علوم اسلامی بود و رهبر شیعیان ساحل عاج محسوب می‌شد. وی اصالتاً از اهالی مالی و زاده ساحل عاج بود که لیسانس خود در رشته زبان عربی را از کشور موریتانی کسب نمود، سپس عازم حوزه علمیه سیرالئون شده بود. کولیبالی در سال 1374 به ایران آمده و در حوزه علمیه قم به تحصیل پرداخته بود. پس‌از بازگشت به ساحل عاج، در حوزه علمیه ابیجان مشغول به تدریس شد و فعالیت‌های گسترده‌ای در تبلیغ تشیع داشت.
در این زمینه به فعالیت‌های جامعة‌‌المصطفی العالمی، به مرکزیت قم نیز می‌توان اشاره کرد. بیشتر این اقدامات تبلیغی، به همت یکی از دلسوزان مکتب اهل‌بیت، به‌نام حجة‌‌الاسلام ملک‌‌احمدی بوده است که شخصیتی شناخته‌شده و محبوب در قاره آفریقا است و خدمات شایانی را در حوزه تبلیغ تشیع در این قاره انجام داده است. البته مبلغان شیعه ایرانی متعددی در قالب اقامت‌های بلندمدت یا سفرهای تبلیغی کوتاه‌مدت به ساحل عاج سفر می‌کنند. در جریان یکی از این سفرهای تبلیغی در شهریور 1398، دکتر یحیی کریستین بونو، مستبصر فرانسوی و از اعضای برجسته مجمع جهانی اهل‌بیت، درحین یک حادثه دریایی در ساحل عاج درگذشت.[33] این اندیشمند فرانسوی که به مذهب تشیع گرویده و تحت تأثیر امام خمینی(ره) قرار داشت، سال‌ها در حوزه‌های علمیه قم و مشهد مقدس به تحصیل علوم دینی پرداخت و آثار فراوانی، درزمینه علوم و معارف اسلامی به زبان فرانسوی از خود برجای گذاشت. ترجمه او از «قرآن» کریم، یک ترجمه روان به همراه تفسیر و به‌ضمیمه لغت‌نامه الفاظ «قرآن» است. یحیی بونو، از شخصیت‌های صاحب‌نظر در رشته‌های علوم قرآنی، فلسفه و عرفان و یک مترجم و نویسنده گران‌سنگ شیعی بود که مجاهد مدافع حریم اسلام، ولایت و انقلاب اسلامی ایران به‌‌شمار می‌رفت.
درباره رابطه حکومت با شیعیان، لازم است بگوییم که درکل، دولت ساحل عاج به تشکلات دینی خیلی حساس نیست و عموماً مجامع دینی در فعالیت‌های خود آزادند. این فعالیت‌ها را، ازلحاظ قانونی و حقوقی، می‌توان در قالب نهادهای مردم‌نهاد یا در قالب مؤسسات آموزشی و دانشگاهی تعریف نمود. این خود نشانگر این است که تفکرات وهابی که پیش‌تر از آن یاد شد، چندان نفوذی در سیاستمداران نداشته و درنتیجه، حساسیتی نسبت به شیعیان در حکومت وجود نداشته است. البته در این میان فرازونشیب‌هایی بوده است؛ ازجمله، در سال 2009، تحت فشار آمریکایی‌ها، وزارت کشور ساحل عاج، حاج قبیسی،[34] امام جماعت مسجد شیعی مارکوری[35] در ابیجان را به اتهام همکاری با حزب‌الله و دریافت کمک مالی از این گروه، مجبور به ترک این کشور می‌سازد (Intelligence d’Abidjan, 2009)؛ اما وی پس‌از یک سال، دوباره به این کشور بازمی‌گردد. گفتنی‌‌ست که در جریان جنگ سی‌وسه روزه یا همان حرب تموز در تابستان 2006، لبنانی‌های ساکن ساحل عاج، حمایت معنوی و غیرمعنوی گسترده‌ای از حزب‌الله لبنان انجام دادند که نقش زیادی در پیروزی مبارزان لبنانی درمقابل دشمن صهیونیستی داشت؛ به‌نحوی‌که حتی بعضی گزارش‌های غیررسمی، خبر از ترور و ربایش مخفیانه برخی ثروتمندان لبنانی حامی حزب‌الله در ساحل عاج، توسط عوامل رژیم صهیونیستی می‌دهند.