تاریخ دوره باستان تاجیکستان
تاریخ دوران باستان(پیش از میلاد مسیح)
زمان پیدایش نخستین آدمیان در سرزمین آسیای میانه را بطور یقین معین کردن خیلی دشوار است، زیرا قدیمیترین آثار زندگی آنها باقی نمانده است. به گمان بعضی از دانشمندان گویا آسیای میانه در داخل منطقه تغییر بوزینه به انسان واقع بوده است(نیستورخ،1964). هرچند این عقیده نمیتواند معمول و مقبول عموم واقع شود، با وجود این کشف قدیمیترین یادگارهای حیات آدمی را در این سرزمین نباید خارج از امکان دانست. بعضی از دانشمندان نسبت به خیلی دیرینه بودن اسکان نسل بشر در آسیای میانه اظهار شبهه میکردند. زیرا اولاً نشانههای زندگی انسان در این محل خیلی کم و در برخی جاهای پراکنده یافت میشدند و دوم اینکه اصلاً در اقشار فوقانی ساحل رودها به نظر میرسیدند. ولی سال 1973 میلادی در مغز زرد خاک قراتاغ یاوان و سپس، در هفت محل جنوب تاجیکستان در مغز خاکهای واقع در عمق 65-50 متر، آلات سنگی بدست آمد. حفریات دو باشگاه قراتاغ اول و لاهوتی اول نشان داد که در نشانههای باشگاه جدید، آثار تمدن ناشناختهای وجود دارد که نام تمدن قراتاغ به خود گرفت. تاریخ قشر مذکور باستان شناسی از روی مدارک باستان شناسی 150-200 هزار سال مشخص گردیده و سپس با استفاده از روشهای آزمایشگاهی گرما روشنایی دقیقاً تعیین شدند. تمدن قراتاغ از لحاظ مشخصات به تمدن قیراق سنگ منسوب است و تفاوت چندانی با تمدن سوآنی شبه جزیره هندوستان که در بالا بدان اشاره شد، ندارد. بعد از این کشفیات جای شبهه نیست که در تاجیکستان و آسیای میانه نخست گروههایی مسکون شدهاند که به دورههای تمدن قیراق سنگ تعلق داشتهاند. ( رانوف، 1966: 135)
بررسیهای تاریخی نشان میدهد که استپهای شمال آسیا از نخستین مراکز شکل گیری فرهنگهای نخستین و پیدایی آثار عصر حجر بوده است. آریاییها، که از مردم هند و اروپایی بودند، از بخش شمالی فلات ایران به سوی نواحی پایینتر آن کوچ کردند و در دشتها و مزارع سبز خوارزم ساکن شده، اندک اندک فرهنگ بزرگی را بوجود آوردند. شمار دیگری نیز در بخش دیگر فلات ایران تا ماورالنهر بیابان نشینی و کوچ نشینی را برگزیدند و به زندگی قبیلهای روی آوردند که در آثار تاریخی و حماسههای پیشین ایران «تورانی» خوانده شدهاند. ساکنین نخستین سرزمین ماورالنهر آسیای مرکزی قومهای ایرانی از جمله سغدی، خوارزمی، باختری، سکایی و ... بودهاند و قومهای ترک نژاد و ترک زبان از حدود سدهی پنجم به این منطقه وارد شده و در آنجا ساکن شدهاند. آسیای مرکزی در سدهی ششم پیش از میلاد بخشی از امپراتوری هخامنشیان بوده است. اسکندر مقدونی در سدهی چهارم پیش از میلاد بخشهایی از آن را فتح نموده و جانشینان اسکندر بنام دولت یونانی- باکتریا (باختر یا بلخ) مدتی بر این منطقه حکومت کردهاند. در سدهی نخست پیش از میلاد تخالها که مردمانی بیابان گرد بودند، سرزمین باکتریا را فتح کردند و آن را تخارستان نامیدند. کوشانیان را که تا سدهی سوم میلادی، در این سرزمین فرمانروایی داشتهاند، از این قوم دانستهاند. در سدهی چهارم میلادی هونها یا هیاطله که بعضی از خاورشناسان آنان را از مردم چین دانستهاند سرزمین کوشانیان را گشودند. منابع چینی سرزمین مستقلی از سغدیان را در سدهی هفتم میلادی( سدهی نخست هجری قمری) در این منطقه گزارش میدهند که به گونه خود مختار اداره میشده است.
اشکانیان (250 پیش از میلاد تا 226 میلادی) با دولت روم و مهاجمان آسیای مرکزی پیوسته در جنگ و جدال بودند.(بلنیتسکی،1346 :22) پایتخت آنها شهر فسا، در نزدیکی عشق آباد کنونی در ترکمنستان بوده است و حدود شمال خاوری قلمرو آنان به کنار آمو دریا ( جیحون) میرسیده که تمامی افغانستان امروزی را دربر میگرفته است. پس از اشکانیان، ساسانیان بر سر کار آمدند و تمامی قلمرو پارتها جزء قلمرو آنان شد. (ورهرام، 1372: 61-62) دولت ساسانیان بیش از چهارصد سال (224 یا 226-651 میلادی) وجود داشت. عهد ساسانیان از جهات خاص قابل توجه میباشد. اول آنکه تقریباً از قرن چهارم میلادی در دولت ساسانیان مناسبات فئودالی با شتاب رشد میکند. دوم آنکه در مقابل نیروهای مرکز گریز والیان برخی نواحی، مقام حکومت مرکزی در ایران ارتقاء مییابد. از اینجاست که برخی دولت ساسانیان را «پادشاهی منظم» نامیدهاند. (مارکس و انگلس، 1357: 222) سوم آنکه نفوذ موبدان زرتشتی خیلی افزایش مییابد. دین زرتشتی به درجه دین رسمی و دولتی ارتقاء مییابد.
در عهد پسر و وارث اردشیر شاه، شاپور اول (242-272 میلادی) ساسانیان لشکر رومیان را قلع و قمع نمودند. در یک نبرد یکی از امپراتورهای روم کشته شد و در نبردی دیگر، امپراتور دیگر روم اسیر شد. دولت ساسانیان در عهد شاپور دوم (309-379 میلادی) خیلی نیرومند شده و در شرق و غرب در چندین نبرد پیروز گشته و شهرهایی را بنا کرد. ساسانیان باعث اعتراض شدید اقوام و از جمله موجب اعتراض شدید مردمان نواحی فتح شده آسیای میانه و ماورای قفقاز شدند. شورش این نواحی و تجاوز بادیه نشینان بنیاد دولت ساسانیان را متزلزل نمود. شاه و شاهزادگان ساسانی یا به اسارت میافتادند و یا بدست بادیه نشینان آسیای میانه گروگان گرفتار میشدند که پیروز (459-484 میلادی) از جمله پادشاهان مذکور است.
شاهان ساسانی کوشیدند که آسیای میانه را به دولت خود ملحق کنند و این تلاش آنها چندان بیهوده نبود. سپس آنها در اواسط قرن پنجم میلادی نواحی آسیای میانه را از دست دادند و این مناطق بدست کوچیان منتقل افتاد. ولی اندکی بعد ناحیههای افغانستان جنوبی دوباره به تصرف ساسانیان درآمد. دولت ساسانیان در اواسط قرن هفتم میلادی نتوانست مقابل لشکر پر قدرت عربها ایستادگی کنند و دولت ساسانیان شکست خورد.