جوانان در عراق

جوانان از فعال‌ترین و و پویاترین بخشهای جمعیت هر کشور محسوب می‌شوند و ضمن اثرگذاری در روندهای فرهنگی- اجتماعی و سیاسی- اقتصادی، نقش اصلی را در شکل‌دهی به آینده یک کشور دارند. با توجه به نرخ بالای رشد جمعیت در عراق، جوانان سهم بالایی در جمعیت این کشور دارند. جوانان در عراق همانند اکثر کشورهای منطقه غرب آسیا تغییرات مهمی را در حوزه‌های فرهنگی و کنشگری اجتماعی تجربه می‌کنند و در مقایسه با سایر گروههای اجتماعی نگرش‌های خاص خود را مورد روندها و شرایط سیاسی دارند.

تعریف جوان و جمعیت جوانان در عراق

جوانی به عنوان مرحله‌ای از تغییرات بیولوژیکی در طول نوجوانی تعریف شده است که در این دوران، فرد از مرحله کودکی به بزرگسالی می‌رسد. این دوره معمولاً بین 14 تا 25 سالگی را شامل می‌شود. سازمان ملل جوانان را افرادی تعریف می‌کند که در بازه سنی 15 تا 24 سال قرار دارند. بسیاری از کشورهای عربی بازه سنی جوانی را گسترده‌تر در نظر می‌گیرند و آن را تا 29 سالگی افزایش می‌دهند. این تصمیم به دلیل شرایط خاص منطقه، مانند نرخ بالای بیکاری و تأخیر در ازدواج، اتخاذ شده است. در عراق، به دلیل تنوع دیدگاه‌ها و نیاز به استانداردسازی، پیشنهاد شده است که تعریف سازمان ملل (15 تا 24 سال) به عنوان چارچوب اصلی برای سیاست‌گذاری‌ها در نظر گرفته شود. با این حال، گاهی اوقات، به‌ویژه در تحقیقات و بررسی‌های محلی بازه 15 تا 29 سال نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. این تعاریف نشان‌دهنده تلاش برای تطبیق معیارهای بین‌المللی با شرایط خاص اجتماعی و اقتصادی عراق است.

بر اساس آخرین سرشماری جمعیت عراق در سال ۲۰۲۴، جمعیت این کشور به ۴۵ میلیون و ۴۰۷ هزار و ۸۰۰ نفر رسیده است. از این تعداد، ۳۶.۱ درصد زیر ۱۵ سال سن دارند، ۶۰.۲ درصد در گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال قرار دارند، و ۳.۷ درصد بالای ۶۵ سال هستند. با توجه به این آمار، می‌توان گفت که حدود ۶۰ درصد از جمعیت عراق را افراد در سنین جوانی و میانسالی (۱۵ تا ۶۴ سال) تشکیل می‌دهند. همچنین، ۳۶.۱ درصد از جمعیت زیر ۱۵ سال هستند که نشان‌دهنده جمعیت جوان قابل توجهی در این کشور است. این ترکیب جمعیتی نشان‌دهنده ساختار سنی جوان در عراق است که می‌تواند تأثیرات مهمی بر برنامه‌ریزی‌های اقتصادی، آموزشی و اجتماعی کشور داشته باشد.

ساختارها و نهادهای حاکمیتی مرتبط با امور جوانان در عراق

در عراق نهادهای حاکمیتی متعددی در خصوص مسائل مرتبط با جوانان فعالیت می‌کنند. وزارت جوانان و ورزش اصلی‌ترین نهاد حاکمیتی مربوط به امور جوانان در عراق است که مسئول اصلی تدوین و اجرای سیاست‌ها و برنامه‌های مرتبط با جوانان بوده و بر ارتقای ورزش، فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی و حمایت از مشارکت جوانان در توسعه تمرکز دارد. برخی دیگر از نهادها و وزارتخانه‌های عراقی نیز در پیشبرد امور جوانان و حمایت از آنان در عرصه‌های مختلف نقش دارند. از جمله وزارت آموزش و پرورش متولی توسعه و بهبود نظام آموزشی، به‌ویژه در زمینه کاهش ترک تحصیل و افزایش کیفیت آموزش و همچنین مسئول به‌روزرسانی برنامه‌های درسی و تطبیق آموزش با نیازهای بازار کار است که به جوانان نیز ارتباط دارد. وزارت برنامه‌ریزی نیز مسئول نظارت بر برنامه‌های توسعه پایدار و تهیه آمار و اطلاعات برای تدوین سیاست‌های مرتبط با جوانان تلقی می‌شود. وزارت کار و امور اجتماعی حمایت از جوانان از طریق ایجاد فرصت‌های شغلی و برنامه‌های آموزش حرفه‌ای و نظارت بر حقوق کار و ارائه حمایت‌های اجتماعی به خانواده‌ها و جوانان را بر عهده دارد. همچنین وزارت بهداشت در ارائه خدمات بهداشت جسمی و روانی به جوانان و مبارزه با اعتیاد و تقویت سلامت روانی نقشی محوری دارد. وزارت کشور مسئول امنیت جوانان، کنترل خشونت و حفاظت از آن‌ها در برابر فعالیت‌های غیرقانونی بوده و با سایر نهادها برای کاهش تأثیرات اجتماعی ناشی از خشونت بر جوانان همکاری دارد.

ساختارها و نهادهای شاخص مردمی و غیر حاکمیتی مرتبط با امور جوانان در عراق

در عراق، سازمان‌های مردم‌نهاد نقش مهمی در حمایت و رشد جوانان ایفا می‌کنند. حوزه‌های فعالیت این سازمان‌ها عبارت‌اند از:

• آموزش و پرورش: ارائه برنامه‌های آموزشی و مهارتی برای افزایش توانمندی‌های جوانان.
• فرهنگ و هنر: ترویج فعالیت‌های فرهنگی و هنری در میان جوانان.
• حقوق بشر و دموکراسی:  آموزش و ترویج مفاهیم حقوق بشر و مشارکت دموکراتیک.
• توسعه اقتصادی: حمایت از کارآفرینی و اشتغال‌زایی برای جوانان.
• محیط زیست:  افزایش آگاهی و مشارکت جوانان در حفاظت از محیط زیست.

برخی از این سازمان‌ها عبارت‌اند از:

• انجمن جوانان عراق: متمرکز بر توسعه مهارت‌های رهبری و کارآفرینی در میان جوانان.
• مؤسسه فرهنگی الشباب: ترویج فعالیت‌های فرهنگی و هنری برای جوانان.
• سازمان حقوق جوانان: حمایت از حقوق جوانان و ترویج مشارکت آن‌ها در فرآیندهای دموکراتیک.

این سازمان‌ها با همکاری نهادهای دولتی و بین‌المللی، برنامه‌ها و پروژه‌های متنوعی را برای بهبود وضعیت جوانان در عراق اجرا می‌کنند.

علاوه بر سازمانهای مردم‌نهاد داخلی، برخی سازمانهای بین‌المللی نیز در امور جوانان عراقی نقش‌هایی را ایفا می‌کنند. از جمله صندوق جمعیت سازمان ملل متحد (UNFPA)با دولت عراق برای تدوین و اجرای برنامه‌های مرتبط با سلامت و توانمندسازی جوانان همکاری می‌کند و در تأمین بودجه و ارائه مشاوره برای سیاست‌گذاری‌های جوانان نیز فعال است. نهادهایی مانند برنامه پیشرفت و توسعه ملل متحد یا برنامه عمران ملل متحد (UNDP) و صندوق کودکان ملل متحد یا یونیسف( UNICEF) با هدف ارتقای شرایط زندگی جوانان و اجرای برنامه‌های توسعه‌ای ایفای نقش می‌کند.

چالش‌های پیش‌رو و آسیب‌های اجتماعی جوانان عراق

جوانان عراقی در شرایط کنونی در عرصه‌های مختلف با چالشهایی کلیدی مواجه هستند. بیکاری یکی از بزرگ‌ترین مشکلات جوانان در عراق است. بسیاری از جوانان، حتی آن‌هایی که تحصیلات عالی دارند، نمی‌توانند شغل مناسب پیدا کنند. فقر و نابرابری اجتماعی از دیگر چالش‌های پیش روی جوانان عراقی است. بسیاری از جوانان در خانواده‌های فقیر زندگی می‌کنند و دسترسی محدودی به منابع و فرصت‌ها دارند. جنگ‌ها، بحران‌های اقتصادی، و ناکارآمدی سیستم‌های حمایتی از جمله دلایل اصلی فقر در عراق هستند. فقر و نابرابری باعث کاهش دسترسی جوانان به آموزش، بهداشت و فرصت‌های شغلی می‌شود و مشارکت آن‌ها در توسعه پایدار را محدود می‌کند. مهاجرت یکی دیگر از چالش‌های جوانان عراقی است. بسیاری از جوانان عراقی به دلیل نبود فرصت‌های شغلی، ناامنی و فقر و نبود چشم‌انداز روشن برای آینده به فکر مهاجرت به کشورهای دیگر هستند.

ضعف سیستم آموزشی و کمبود فرصت‌های آموزشی از دیگر چالشهای پیش‌روی جوانان عراق است. سیستم آموزشی عراق با چالش‌های متعددی مانند کمبود منابع، نبود کیفیت آموزشی و ناکارآمدی در تطبیق با نیازهای بازار کار مواجه است. جنگ‌ها، کمبود بودجه و نبود برنامه‌ریزی مناسب از جمله دلایل اصلی ضعف سیستم آموزشی هستند. ضعف سیستم آموزشی باعث کاهش مهارت‌های جوانان و ناتوانی آن‌ها در رقابت در بازار کار می‌شود. علیرغم ناامیدی حاکم بر فضای آموزشی اما حوزه آموزش همچنان در رأس اولویت‌های جوانان عراقی قرار دارد؛ به گونه‌ای که حدود ۳۰ درصد از جوانان، آموزش را در صدر اولویت‌های خود قرار می‌دهند. این درحالی است که در اقلیم کردستان این نسبت به ۳۹ درصد افزایش پیدا می‌کند. جوانان عراقی به حوزه آموزش به عنوان عرصه‌ای برای یافتن فرصت‌های شغلی می‌نگرند. آن‌ها پس از آموزش، به حوزه‌های مسکن و سپس ازدواج اولویت می‎‌دهند. براساس گزارش «توسعه انسانی» سال ۲۰۱۴،  میزان بی‌سوادی در میان جوانان عراقی بالا است، به گونه‌ای که ۱۵.۳ درصد از گروه سنی ۱۵ تا ۲۹ سال بی‌سواد هستند. این میزان در میان دختران به ۱۹.۷ درصد و در نزد پسران به ۱۱.۱ درصد می‌رسد. این گزارش همچنین به متوقف شدن تحصیلات جوانان در سطوح پائین اشاره و تصریح می‌کند که ۳۳.۴ درصد از گروه سنی ۱۵ تا ۲۹ سال بدون مدرک تحصیلی هستند یعنی یا کاملا بی‌سوادند و یا تقریبا سوادی ندارند.

ناامنی و خشونت از دیگر چالش‌های پیش روی جوانان در عراق است. عراق در دهه‌های اخیر شاهد جنگ‌ها و بحران‌های متعدد بوده است که تأثیرات عمیقی بر جامعه و به ویژه جوانان داشته‌اند. جنگ‌های داخلی، اشغال خارجی، و ناامنی‌های سیاسی از جمله دلایل اصلی بحران‌ها در عراق هستند. خشونت و ناآرامی‌های سیاسی و اجتماعی تأثیرات عمیق و چندجانبه‌ای بر جوانان عراق گذاشته است. این تأثیرات به صورت مستقیم و غیرمستقیم در جنبه‌های روانی، اجتماعی، اقتصادی و امنیتی زندگی جوانان نمایان شده‌اند. این بحران‌ها باعث تخریب زیرساخت‌ها، کاهش فرصت‌های شغلی، و افزایش ناامنی شده‌اند. بسیاری از جوانان در مناطق ناامن زندگی می‌کنند و با تهدیدات امنیتی مواجه هستند. ناامنی و خشونت باعث کاهش مشارکت جوانان در فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی و افزایش مهاجرت آن‌ها می‌شود.

جوانان عراقی به لحاظ هویتی نیز با چالشهایی مواجه‌اند. آنان در یک جامعه چندقومی و چندمذهبی زندگی می‌کنند که در آن هویت‌های فرعی (مانند هویت قومی، مذهبی و قبیله‌ای) غالباً بر هویت ملی غلبه دارند. این تضاد باعث شده است که جوانان در تعریف هویت خود با مشکل مواجه شوند. نهادهای دینی در عراق نقش مهمی در شکل‌گیری هویت جوانان ایفا می‌کنند. با این حال، این نهادها غالباً به تقویت هویت‌های فرعی و اختلافات داخلی دامن زده‌اند و نتوانسته‌اند هویت ملی منسجمی را ایجاد کنند. نهادهای سیاسی نیز نتوانسته‌اند هویت ملی قوی‌ای را برای جوانان ایجاد کنند. در عوض، سیاست‌های مبتنی بر تقسیمات قومی و مذهبی باعث تشدید اختلافات و تضعیف هویت ملی شده‌اند. جوانان عراقی در فرآیند شکل‌گیری هویت خود با تنش بین هویت فردی و جمعی مواجه هستند. از یک سو، آن‌ها به دنبال تعریف هویت فردی و استقلال شخصی هستند و از سوی دیگر، تحت تأثیر هویت‌های جمعی (قومی، مذهبی و قبیله‌ای) قرار دارند. در بسیاری از موارد، خانواده‌ها و جامعه‌های محلی به تقویت هویت‌های فرعی و سنتی می‌پردازند و این امر باعث می‌شود که جوانان در تعریف هویت ملی خود با مشکل مواجه شوند.

اعتیاد و معضلات اجتماعی نیز از دیگر چالشهای جوانان عراقی است. گسترش اعتیاد به مواد مخدر و افزایش تخلفات اجتماعی در میان جوانان، از دیگر آسیب‌های جدی است که به دلیل شرایط نامناسب اقتصادی و اجتماعی تشدید شده است. نتایج تحقیقات استراتژیک پیرامون جوانان نشان می‌دهد که یکی از مهمترین علل و عواملی که بر روی سلامت جوانان عراقی تأثیر منفی می‎‌گذارد، استعمال دخانیات و مصرف مواد مخدر است. درهمین‌ ارتباط، ۳۴.۳ درصد از جوانان تأکید می‌کنند که استعمال دخانیات شایع‌ترین مشکل آن‌ها در حوزه بهداشت و سلامت است. این درحالی است که ۱۱.۴ درصد از جوانان استعمال دخانیات و مصرف مواد مخدر در کنار هم را شایع‌ترین مشکل خود می‌دانند. تعداد افرادی که به استعمال دخانیات روی آوردند، تا سال ۲۰۱۵ میلادی به ۳۰۹۳۱۴۰ نفر رسید. ۳.۷ درصد از جوانان نیز اعلام کرده‌اند که مصرف داروهای اعتیادآور بدون مشورت با پزشک موجب ظهور و بروز بیشترین خطرات برای سلامت آن‌ها شده است. نتایج تحقیقات و پژوهش‌هایی که بر روی ۱۵۰۸ نفر از جوانان در گروه‌های سنی ۱۰ تا ۲۹ سال انجام شد، نشان می‌دهد که ۶.۸ درصد از آن‌ها به عادات‌ مذکور (استعمال دخانیات، مصرف مواد مخدر و استفاده از داروهای اعتیادآور) روی آوردند. از مجموع آمار مذکور، ۹۱ درصد به استعمال دخانیات، حدود ۳۱.۶ درصد به استفاده از قلیان و ۵.۷ درصد به مصرف مشروبات الکلی مبادرت ورزیدند.

وضعیت اشتغال و بیکاری جوانان در عراق

نرخ کلی بیکاری در عراق بالا است و جوانان بخش عمده‌ای از بیکاران را تشکیل می‌دهند. نرخ بیکاری کلی در عراق در سال ۲۰۲۳ به ۱۵.۵۶ درصد رسید و پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که تا پایان سال ۲۰۲۴ به ۱۶ درصد افزایش یابد و در سال‌های ۲۰۲۵ و ۲۰۲۶ به ترتیب به ۱۵ و ۱۴ درصد کاهش یابد. با توجه به این آمار، بیکاری به‌ویژه در میان جوانان عراقی همچنان یک چالش اساسی است که نیازمند برنامه‌ریزی و اقدامات مؤثر برای بهبود وضعیت اشتغال در این کشور است. آمار جوانان گروه سنی ۱۵ تا ۲۹ سال که در عرصه اقتصادی فعال هستند به ۳۸.۴ درصد می‌رسد؛ ۶۳.۴ درصد از پسران و تنها ۱۲ درصد از دختران در عرصه اقتصادی فعالیت دارند. میانگین نرخ بیکاری در عراق در میان جوانان گروه سنی ۱۵ سال به بالا به ۱۰.۸۲ درصد رسید. این نرخ بیکاری در میان جوانانی که دارای مدارک تحصیلی دانشگاهی هستند به مراتب بیشتر است. جوانانی که تحصیلات عالی دارند با نرخ بیکاری بیشتری مواجه‌اند. این نشان‌دهنده عدم تطابق میان سیستم آموزشی و نیازهای بازار کار است. نرخ بیکاری میان زنان جوان بسیار بالاتر از مردان است. به عنوان نمونه از مجموع تمام بیکاران، نرخ بیکاری در میان جوانان دارای تحصیلات ابتدایی ۱۵.۴ درصد است. این درحالی است که نرخ بیکاری در میان جوانان دارای مدارک تحصیلی دانشگاهی و بالاتر به ۳۱.۶ درصد می‌رسد که تقریب دو برابر محسوب می‌شود.

بسیاری از جوانان به دنبال شغل در بخش دولتی هستند، اما ظرفیت محدود این بخش باعث افزایش بیکاری شده است. همچنین بخش مهمی از آنان مهارت‌های لازم برای مشاغل موجود را ندارند و ضعف آموزش فنی و حرفه‌ای یکی از دلایل عمده این موضوع است. بیکاری جوانان عراقی تاثیرات مهمی در عرصه‌های مختلف دارد. در عرصه اقتصادی کاهش درآمد ملی به دلیل هدر رفتن نیروی کار جوان و افزایش وابستگی به کمک‌های دولتی و بین‌المللی از جمله این تاثیرات است.

در عرصه اجتماعی افزایش نرخ جرم و جنایت و گسترش نارضایتی اجتماعی و اعتراضات از جمله تبعات بیکاری است. بیکاری معضلات روانی را نیز افزایش داده و به افزایش افسردگی، اضطراب و ناامیدی در میان جوانان عراقی و تمایل به مهاجرت برای یافت فرصتهای بیشتر انجامیده است. از جمله دلایل عمده بیکاری جوانان در عراق نیز عبارتند از:

• ضعف برنامه‌ریزی اقتصادی و نبود سیاست‌های اقتصادی مناسب برای ایجاد فرصت‌های شغلی؛
• وابستگی به نفت و عدم تنوع در اقتصاد عراق و وابستگی به درآمدهای نفتی؛
• جنگ و ناامنی و تخریب زیرساختها و فرار سرمایه و؛
• سیستم آموزشی ناکارآمد.

رویدادهای شاخص مرتبط با جوانان در عراق

در دوره‌ی اخیر، جوانان عراقی نقش برجسته‌ای در تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور ایفا کرده‌اند که از مهمترین آنها نقش محوری جوانان عراقی در اعتراضات اکتبر 2019 و مشارکت آنان در جامعه مدنی،  و همچنین ابتکارات و کمپین‌های صلح بوده است. در اکتبر ۲۰۱۹، موجی از اعتراضات مردمی به رهبری جوانان در بغداد و سایر شهرهای عراق آغاز شد. این اعتراضات علیه فساد، بیکاری و کمبود خدمات عمومی بود و به‌تدریج به درخواست‌های گسترده‌تری برای اصلاحات سیاسی و اجتماعی تبدیل شد.

معترضان خواستار پایان دادن به نظام سهمیه‌بندی قومی-مذهبی در سیاست و ایجاد فرصت‌های شغلی برای جوانان بودند. این اعتراضات به استعفای نخست‌وزیر وقت، عادل عبدالمهدی، در دسامبر ۲۰۱9 منجر شد. جوانان عراقی با ایجاد سازمان‌های غیردولتی و مشارکت در پروژه‌های توسعه اجتماعی، نقش فعالی در بازسازی و تقویت بافت اجتماعی کشور ایفا کرده‌اند. به‌عنوان مثال، پروژه «ترویج مشارکت جوانان در توسعه جامعه» توسط بانک جهانی با هدف افزایش مشارکت جوانان در توسعه جامعه و تقویت همبستگی اجتماعی اجرا شده است. در نوامبر ۲۰۲۴، کمپینی به نام «Pass the Baton» با هدف متحد کردن جوانان عراق علیه فساد راه‌اندازی شد. این ابتکار با استقبال گسترده‌ای مواجه شد و میلیون‌ها نفر در سراسر کشور را تحت تأثیر قرار داد.

سیاست ها، قوانین، مقررات و برنامه های کلان عراق در ارتباط  با جوانان

قوانین و سیاست‌های عراق در خصوص جوانان تحت تأثیر ساختارهای قانونی، فرهنگی و اجتماعی این کشور است. عراق، به عنوان کشوری با جمعیت جوان، چالش‌های متعددی در حوزه سیاست‌گذاری برای این قشر دارد، از جمله آموزش، اشتغال، حقوق اجتماعی و آزادی‌های مدنی. قانون اساسی عراق حقوق و آزادی‌های اساسی شهروندان را تضمین می‌کند. از جمله مفاد مهم این قانون که بر جوانان تأثیر می‌گذارد، می‌توان به آزادی بیان و تجمع، حق تحصیل و آموزش اشاره کرد. جوانان عراقی طبق قانون اساسی از حق آزادی بیان و تجمعات مسالمت‌آمیز برخوردارند، اما در سال‌های اخیر، این حقوق تحت فشارهای سیاسی و امنیتی قرار گرفته است. بر اساس قانون دولت موظف است آموزش رایگان را در مقاطع ابتدایی و متوسطه تضمین کند. همچنین عراق کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل را پذیرفته، اما اجرای این حقوق به دلیل وجود قوانین سنتی و مذهبی دچار مشکلاتی است.

دولت عراق برنامه‌هایی برای حمایت از جوانان ارائه کرده، اما به دلیل مشکلات ساختاری، بسیاری از این سیاست‌ها به‌طور کامل اجرا نشده‌اند. برخی از برنامه‌های کلیدی شامل آموزش فنی و حرفه‌ای، تامین مالی استارت آپ‌ها و اصلاحات در نظام آموزشی است. با برنامه‌های آموزش  فنی و حرفه‌ای دولت سعی دارد جوانان را با  این نوع از مهارت‌ها آشنا کند، اما ظرفیت این برنامه‌ها محدود است. در قالب طرح‌های تأمین مالی استارت‌آپ‌ها برخی از برنامه‌های دولتی به حمایت از کارآفرینان جوان اختصاص دارد، اما بوروکراسی پیچیده و فساد مانع دسترسی آسان جوانان به این منابع شده است. در قالب اصلاحات در نظام آموزشی دولت تلاش کرده است تا نظام آموزشی را به‌روز کند، اما کیفیت آموزش هنوز پایین است و بسیاری از دانش‌آموختگان فاقد مهارت‌های لازم برای ورود به بازار کار هستند.

نیز نگاه کنید به

زن در عراق؛ کودکان در عراق؛ اقتصاد و نظام اقتصادی عراق؛ آموزش در عراق؛ ساختارها و نهادهای حاکمیتی مرتبط با امور جوانان در عراق؛ ساختارها و نهادهای غیر حاکمیتی مرتبط با امور جوانان در عراق؛ آسیب‌های اجتماعی جوانان عراق؛ اشتغال و بیکاری جوانان در عراق؛ رویدادهای شاخص مرتبط با جوانان در عراق؛ سیاست ها، قوانین، مقررات و برنامه های کلان عراق در ارتباط با جوانان؛

نویسنده مقاله

 علی اکبر اسدی