حوزه های تمدنی افغانستان
مهمترین حوزههای تمدنی افغانستان در طول تاریخ به قرار ذیل است: حوزه آریای قدیم یا حوزه هریرود. حوزه رودخانه هریرود، سرزمینی آباد، دارای آبوهوایی مطبوع و سرچشمه ثروت و مکنت بوده و تمدنهای باشکوهی در اطراف آن شکل گرفته است.
حوزه رود هیرمند. این رود و معاونان آن هم در بخش علیا و هم در بخش سفلی مرکز مدنیتهای بزرگی، مانند موندیگک در دوران باستان، آراخوزیا در حوالی ارغنداب و هیرمند و ساروتار در سیستان بوده است.
حوزه رودخانه کابل. رود کابل و شاخههای آن از مراکز مهم اسکان جمعیت و پیدایش شهرنشینی در طول تاریخ بوده؛ کابل،
جلالآباد، کاپیسا و پروان از مراکز مهم مدنیت در این حوزه
۱. لورل کورنا؛ افغانستان؛ ص ۲۶.
بودند، تمدن گندهارا در حوزه رود کابل پدید آمد. حوزه رودکابل پرجمعیتترین حوزه آبریز در افغانستان بوده است.
حوزه رود آمو یا آمودریا. از حوزههای تمدنی مهم در شمال افغانستان بوده و بین دامنههای شمالی کوههای هندوکش تا رود جیحون یا آمودریا قرار داشته و دنباله آن در شمال آمودریا در آسیای مرکزی بوده است؛ تمدنهای یونان، باختری، کوشانی و زرتشتی در این منطقه شکلگرفت. شهر بلخ و در دوران باستان، باختر، مرکز تمدنها در این حوزه بودهاند.
حوزه مرکزی شهر بامیان و سایر مناطق مرکزی افغانستان در میان کوههای هندوکش و بابا، یکی از حوزههای تمدنی مهم در این سرزمین بودهاند و تمدن عصر بودائی در آنها شکلگرفته است. مجسمههای بودا در بامیان از نمودهای آن است. بامیان بر سر راه جنوب به شمال و شرق به غرب قرار داشت.
در حوزههای تمدنی ذکرشده، هم در دوران باستان و هم در دوران اسلامی، تمدنهای باشکوهی در زمانهای مختلف پدید آمد است.