هوگاکو در ژاپن
در دوره ميجي و در چهارچوب سياست‌هاي تجدد، موسيقي غربي به ژاپن وارد شد و همين زمان بود كه مقابل اصطلاح موسيقي غربي (يوگاكو[1])، اصطلاح هوگاكو[2] مورد استفاده قرار گرفت. هو يا كوني (邦/Hō/Kuni)، به معني كشور ما يا ژاپن و گاكو (楽/Gaku) به معناي موسيقي است. هوگاكو هر چند در معناي وسيع اشاره به موسيقي ژاپن دارد، اما در معنايی محدودتر براي نام بردن از موسيقي قبل از دوره ميجي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. باز حتي در معنايي محدودتر، آن را براي ناميدن موسيقي دوران مدرن نخستين (كين‌سه) هم بكار مي‌برند، چرا كه موسيقي اين دوران به لحاظ موسيقيايي با موسيقي قبل از آن متفاوت است (تاناكا، 2011: 10).
اطلاعات ما از موسیقی ژاپن قبل از دوران باستان، تنها بر اساس کشفیات باستان شناسی است. این کشفیات شامل آلاتی موسیقی مانند جرس سفالی، فلوت سفالی، زنگ‌های مفرغی ناقوس شکل، ساز کوتو و سازی چوبی شبیه به ساز ژو[3] در چین است. علاوه بر این کشفیات و قبل از شروع تأثیرگذاری فرهنگ چین و کره بر ژاپن، این کشور دارای موسیقی و رقص بوده که در منابع چینی به آن اشاره شده است (همان: 34).
با شروع نگارش کتاب در ژاپن، اطلاعات ما درباره موسیقی این کشور بیشتر می‌شود. در دو کتاب «کوجیکی» و «نیهون شوکی» ترانه‌هایی ثبت شده است که به آواز می‌خواندند. ورود آیین بودایی و شروع تأثیر گذاری فرهنگ چین و آسیا بر فرهنگ ژاپن، همچون هنرهای دیگر موسیقی این کشور را هم دگرگون کرد و باعث پیشرفت عظیم آن شد. در این دوره از سه پادشاهی باستانی واقع در شبه جزیره کره موسیقی به ژاپن وارد شد که به تلفیق این سه نوع موسیقی سانکان‌گاکو[4] می‌گویند. بعد هم همان طور که در قسمت نمایش دیدیم، نمایش گیگاکو هم همین زمان توسط میماشی آورده شد که نوعی رقص با صورتک همراه با نواختن ساز بود. در کنار اینها، برخی از ژاپنی‌هایی که در قالب هیأت‌های رسمی به چین رفتند، جزو وارد کنندگان اصلی موسیقی از چین شدند. یکی از این افراد کیبی نو ماکیبی[5] بود که بعد از هفده سال اقامت در چین، هنگام برگشت کتاب ده جلدی «کلیات موسیقی»[6] را با خود به کشورش آورد، کتابی که در مورد موسیقی چین دوره تانگ است. انتقال این کتاب تأثیر زیادی در مباحث نظری موسیقی ژاپن بر جای گذاشت.
یکی دیگر از افرادی که در انتقال موسیقی از چین به ژاپن نقش داشت، اشراف‌زاده‌ای به نام فوجیوارا نو ساداتوشی[7] است که در چین نواختن ساز بیوا را آموخت و در برگشتن دو ساز بیوا با خود به کشورش آورد. خوشبختانه از سازهایی که در این دوره به ژاپن آورده شدند، تعدادی در دو گنجینه شوسوئین و هوریوجی بر جای مانده‌اند که امروزه به لحاظ شناخت سازهای دوران باستان بسیار اهمیت پیدا کرده‌اند. در میان این سازها، چنگ موسوم به رادِن سونو کوگو[8] و بیوای چهار سیمی موسوم به شیتان سونو بیوا[9] مرتبط با ایران هستند (ناگاساوا، 1987: 33 و 191). چنگ سازی ساسانی بود که نخست به چین و از آنجا به ژاپن برده شد. بیوا هم در واقع همان بربط ایرانی است که از طریق چین به ژاپن رسید.
دوره هیان، دوره ژاپنی کردن موسیقی‌هایی است که در دوره‌های قبل از خارج کشور پذیرفته شدند. نمود بارز این ژاپنی کردن را می‌توان در شکل‌گیری گاگاکو مشاهده کرد. گاگاکو که در فهرست میراث ناملموس جهانی هم به ثبت رسیده، مجموعه‌ای از نوازندگی، رقص و آواز است. از آنجا که در این موسیقی مجموعه‌ای از سازها با هم به اجرای موسیقی می‌پردازند، از آن به عنوان قدیمی‌ترین ارکستر جهان هم نام می‌برند. گاگاکو از تلفیق آن چه ژاپن خود داشت با موسیقی و رقصی پدید آمد که در طول بیش از 400 سال از دوران آسوکا تا اوایل هیان از چین و بقیه نقاط آسیا به این کشور وارد شد. در گاگاکو عموما هشت نوع ساز شامل سه ساز بادی، دو ساز زهی و سه ساز کوبه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. یکی از این سازها، ساز شو[10] است که از هفده نی تشکیل شده که روی پایه‌ای به شکل دایره‌ای نصب شده‌اند. سازهای زهی گاگاکو، بیوا و کوتو هستند که همان طور که گفتیم بیوا بر گرفته از بربت ساسانی است. در مورد کوتو هم، هر چند این ساز از چین وارد شد، اما ژاپن خود دارای کوتوی مختص به خود بود. معروفترین ساز کوبه‌ای مورد استفاده در گاگاکو هم، تایکو[11] است که طبلی دو سره است که با دو چوب به آن می‌زنند.
با ورود به سده‌های میانی، ساز بیوا بیش از بقیه سازها مورد توجه قرار گرفت. دلیل آن هم رواج نوعی از موسیقی با نام هِی‌کیوکو[12] است. هِی‌کیوکو نوعی موسیقی روایتی و نقالی است که نخستین بار توسط راهبین نابینا شروع شد. آنها ضمن نواختن ساز بیوا به روایت داستان‌های حماسی می‌پرداختند. این موسیقی با تقسیم به سبک‌های مختلف در دوران‌ها بعدی و حتی تا به امروز هم ادامه پیدا کرده است. علاوه بر هِی‌کیوکو با تکامل نمایش نوگاکو در سده‌های میانی که قبلا به آن اشاره شد، این نمایش از موسیقی هم استفاده کرد. به نوازندگان در نمایش نو، هایاشی‌کاتا[13] می‌گویند و آنها از چهار ساز فلوت، طبلک و دو طبل بزرگ استفاده می‌کنند.
ساز نی مانند موسوم به شاکوهاچی[14] یکی دیگر از سازهای ژاپنی است که در سده‌های میانی رواج پیدا کرد، هر چند این ساز هم در دوران باستان به ژاپن راه یافت. رواج شاکوهاچی به استفاده از آن توسط استادان نمایش دِنگاکو بر می‌گردد. همچنین در این زمان افرادی موسوم به کوموسو[15] ظاهر شدند که با نواختن شاکوهاچی اقدام به گدایی می‌کردند. اين ساز اگر چه در بدو ورود به ژاپن چندان با استقبال روبرو نشد و حتي از گاگاكو هم كنار گذاشته شد، اما در حال حاضر در خط مقدم سازهاي ژاپني قرار دارد. اين ساز از موسيقي کلاسيک پا فراتر گذاشته است و حتي در موسيقي‌هاي امروزي مانند جاز هم شرکت مي‌کند. در ميان غير ژاپني‌ها هم نوازندگان زيادي براي آن پيدا شده است.
دوران مدرن نخستین از مهمترین دوره‌های موسیقی ژاپن به حساب می‌آید، تا حدی که برخی هوگاکو را تنها مختص به این دوران می‌دانند. یکی از ویژگی‌های این دوران ظهور سازی موسوم به شامیسِن[16] در صحنه موسیقی ژاپن است که آشکار متفاوت از سازهایی بود که تا کنون در موسیقی این کشور وجود داشت. این ساز که اکنون هم جزو سازهای اصلی هوگاکو است، در قرن شانزدهم از چین و از طریق جزایر ریوکیو به ژاپن آورده شد. نخستین نوازندگان آن هم همان نوازندگان نابینای بیوا بودند. این نوازندگان نابینا با آمدن ساز جدید، برای اصلاح ساختار آن تلاش زیادی کردند و روایت همراه با نواختن شامیسن را شروع کردند که به آن جوروری می‌گویند، هنری که بعدا در نمایش عروسکی جوروری یا بونراکو جذب شد. شامیسن موسیقی دوره ادو را متحول کرد و آوازهای زیادی از جمله ناگائوتا[17] با استفاده از آن متداول شد. بعد هم نمایش کابوکی همه این آوازها و موسیقی‌ها را جذب کرد.
در نمایش کابوکی، رقص، نمایش و موسیقی رابطه تنگاتنگی با هم دارند و چنانچه هر سه اینها با هم نباشند، کابوکی شکل نمی‌گیرد. موسیقی در کابوکی به دو دسته کلی تقسیم می‌شود؛ شوسا اونگاکو[18] و گِزا اونگاکو[19]. شوسا اونگاکو موسیقی همراهی کننده رقص است و گِزا اونگاکو به منظور افزایش تأثیرگذاری نمایش و به شکل موسیقی پس زمینه اجرا می‌گردد. در این دو موسیقی و به خصوص گِزا اونگاکو، سازهای بسیار متنوعی مورد استفاده قرار می‌گیرند، به شکلی که می‌توان گفت موسیق کابوکی گزیده‌ای از موسیقی سنتی ژاپن است.
[1] 洋楽/Yōgaku: همين اتفاق بعدها در مورد سينما هم رخ داد و به سينماي ژاپن در مقابل سينماي غرب (洋画/Yōga)، هوگا (邦画/Hōga) گفتند.
[2] 邦楽/Hōgaku.
[3] 筑/Zhu/Chiku.
[4] 三韓楽/Sankan gaku.
[5] 吉備真備/Kibi no Makibi(695-775).
[6] 『楽書要録』/Gakusho yōroku.
[7] 藤原貞敏/Fujiwara no Sadatoshi(807-867).
[8] 螺鈿槽箜篌/Raden sōno kugo.
[9] 紫檀槽琵琶/Shitan sō no Biwa.
[10] 笙/Shō.
[11] 太鼓/Taiko.
[12] 平曲/Heikyoku.
[13] 囃子方/Hayashikata.
[14] 尺八/Shakuhachi.
[15] 虚無僧/Komusō.
[16] 三味線/Shamisen.
[17] 長唄/Nagauta.
[18] 所作音楽/Shosa ongaku.
[19] 下座音楽/Geza ongaku.