ابنیه و معماری تاریخی عربستان

ابنیه و معماری تاریخی یکی از ابعاد و عرصه‌های مهم میراث فرهنگی در عربستان است که از دوره پیش از اسلام آغاز شده و تا دوره معاصر با تحولاتی همراه شده است. شبه‌جزیره عربستان محل تمدن‌های باستانی مانند ثمود و مدین (یا مَدْيَن) بوده است. قرآن به خانه‌سازی قوم ثمود اشاره دارد که از سنگ در دشت‌ها قصر می‌ساختند و در کوه‌ها خانه‌هایی امن و باشکوه برای خود می‌کندند. این نشان‌دهنده پیشرفت آنها در فنون ساختمانی از جمله حجاری و ساخت‌وساز است. شهرهایی مانند "دومة الجندل" و "تیماء" در مسیرهای تجاری رونق داشتند. با ظهور اسلام، شهرهای مکه و مدینه به مراکز اصلی جهان اسلام تبدیل شدند. مسجدالحرام در مکه و مسجدالنبی در مدینه به عنوان مهم‌ترین بناهای دینی، بارها توسعه و بازسازی شدند. معماری در این دوره تحت تأثیر مستقیم ارزش‌های اسلامی و نیازهای جامعه نوپای مسلمانان قرار گرفت. پس از انتقال خلافت از مدینه، شبه‌جزیره برای دوره‌ای طولانی اهمیت مرکزی خود را از دست داد. در دوره مدرن و با تاسیس پادشاهی سعودی، سیاست اسکان و معماری در عربستان دچار تحول شد و با بهبود درآمدهای ناشی از صدور نفت، نه تنها شهرهای موجود گسترش یافت، بلکه شهرهای جدیدی مانند ظهران نیز شکل گرفت. افزایش درآمدهای نفتی پس از سال ۱۹۷۳، منجر به اجرای پروژه‌های عمرانی عظیمی در سراسر کشور شد. توسعه گسترده حرمین شریفین (مسجدالحرام و مسجدالنبی) و زیرساخت‌های مراسم حج در این دوره انجام گرفت. این رشد سریع به چالش‌هایی مانند تخریب بافت‌های تاریخی برای ساخت‌وساز مدرن، ورود سبک‌های معماری غربی و تغییر هویت شهری منجر شد.

در ارایه نقشه معماری عربستان سعودی برخی منابع آن را  شامل  نوزده سبک معماری با دستورالعمل‌های طراحی مدرن (طراحی نمای خارجی ساختمان) می‌دانند که بازتاب‌دهنده شیوه‌های سنتی ساخت‌وساز در مناطق مختلف این کشور است. این سبک‌ها بر اساس محدوده جغرافیایی پادشاهی عربستان دسته‌بندی شده‌اند. فهرست این سبک‌های معماری عبارتند از: معماری نجدی؛ معماری ساحل تبوک؛ معماری نجدی شمالی؛ معماری مدینه منوره؛ معماری روستایی مدینه منوره؛ معماری طائف؛ معماری ساحلی حجاز؛ معماری مناطق بلند عسیر؛ معماری کوه‌های سَروات؛ معماری ساحل تهامه؛ معماری دامنه‌های تهامه؛ معماری ارتفاعات أبها؛ معماری بیابانی بییشه؛ معماری جزایر فرسان؛ معماری نجران؛ معماری قطیف؛ معماری واحه‌های احساء؛ معماری نجدی شرقی و؛ معماری ساحل شرقی.

بر خلاف سبک های نوزده گانه بالا بسیاری از منابع معماری سنتی عربستان را به چهار سبک اصلی بر اساس اقلیم و جغرافیا تقسیم می‌کنند که عبارتند از:

معماری حجاز (منطقه غربی)

این سبک تحت تأثیر معماری اسلامی مصر و شام است و بارزترین مشخصه آن استفاده از "مشربیه" یا "روشن" (بالکن‌های چوبی مشبک) است.  در این سبک خانه‌ها بلند (تا هفت طبقه) و دارای حیاط مرکزی برای تهویه و حفظ حریم خصوصی هستند. در خصوص مصالح از آجر، سنگ و چوب‌های وارداتی استفاده می‌شد که نشان‌دهنده نقش تجاری جده است.

معماری ارتفاعات (منطقه جنوب غربی – عسیر)

این معماری تحت تأثیر معماری یمن قرار دارد و به شکل خانه‌های برجی در بالای کوه‌ها ساخته شده است. خانه‌ها برای دفاع در برابر حملات، به صورت متراکم و با کوچه‌های باریک ساخته می‌شدند. تزئینات رنگارنگ هندسی بر روی دیوارها، درها و پنجره‌ها از ویژگی‌های بارز این سبک است. در این سبک از سنگ و گل به عنوان مصالح  استفاده می‌شود و دیوارهای سنگی ضخیم برای پایداری بیشتر ساخته می‌شوند.

معماری نجد (منطقه مرکزی)

این سبک معماری پاسخی به آب‌وهوای گرم و خشک صحراست. خانه‌ها دارای حیاط مرکزی، دیوارهای گلی ضخیم و پنجره‌های کوچک هستند. تزئینات در نمای خارجی ساده اما در فضای داخلی غنی و رنگارنگ است که نشان‌دهنده تأکید بر حریم خصوصی در فرهنگ اسلامی است. خانه ها در این سبک عمدتاً از خشت و گل ساخته شده و سقف‌ها با تنه‌های نخل پوشانده می‌شوند.

معماری منطقه شرقی

این منطقه دارای آب‌وهوای متغیر بین گرم و خشک و گرم و مرطوب است. معماری آن شبیه به سبک نجدی است اما با حیاط‌های منظم‌تر و تمرکز بر جهت‌گیری شمالی-جنوبی برای استفاده بهینه از سایه و نسیم. به لحاظ مصالح در این سبک از سنگ با روکش گچ و مواد عایق برای مقابله با رطوبت استفاده می‌شود.

نیز نگاه کنید به

مفاخر و میراث فرهنگی عربستان سعودی؛ میراث فرهنگی و تاریخی ملموس عربستان

نویسنده مقاله

علی اکبر اسدی