تاجیکستان در یک نگاه
فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در دههی پایانی قرن بیستم سرفصل جدیدی را در عرصهی تحولات جهانی گشود. حذف یک محور قدرت از جهان دو قطبی، علاوه بر ایجاد تغییرات و تحولات عمیق در ساختار نظام جهانی، پیامدهایی همچون رشد حرکتهای استقلال طلبانه به همراه بروز چالشهای متعدد و متنوع میان قومیتها، ملتها و جناحهای سیاسی در سطح خرد و بازیگران عرصهی نظام بین الملل در سطح کلان و بویژه در منطقهی آسیای مرکزی را به دنبال خود داشت. کشورهای تازه استقلالیافته هر یک با معضلات و مشکلات عدیده ای روبرو بودند. از جمله این کشورها تاجیکستان است.
تاجیکستان، کشوری در جنوب شرقی آسیای مرکزی، سابقاً با عنوان جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان بخشی از اتحاد جماهیر شوروی بود و در 1370 ه. ش / 1991م به استقلال رسید. جمهوری تاجیکستان از شمال و مغرب با ازبکستان، از شمال شرقی با قرقیزستان، از مشرق با جمهوری خلق چین و از جنوب با افغانستان همسایه است. مساحت آن 100 ، 143 کیلومترمربع است.
در کشور تاجیکستان بیش از 000/7000 میلیون نفر در قالب بیش از سیزده قوم مختلف سکونت دارند. اما تنها سه قوم تاجیک، ازبک و روس حدود 97% یعنی اکثریت قریب به اتفاق جمعیت کشور را به خود اختصاص داده اند. تاجيكستان به سه استان، 58 ناحيه، 29 شهر، 47 شهرك و 354 شوراي دهات تقسيم مي‌شود. استان خودمختار كوهستان بدخشان با مركزيت شهر خاروغ، با مساحت 7/63 هزار كيلومتر مربع، در سال 1925م. تأسيس شد كه 44% مساحت كل كشور را شامل مي‌شود. استان سغد (لنين‌آباد سابق) با مركزيت شهر خجند و مساحت 1/26 هزار كيلومتر مربع در سال 1970 تأسيس شد و داراي 700/902/1 نفر جمعيت مي‌باشد. استان ختلان با مركزيت شهر قرغان‌تپه با مساحت 6/24 هزار كيلومتر مربع در سال 1992م. تأسيس يافت كه اكنون 100/178/2 نفر جمعيت دارد و 44 ناحيه ديگر. نواحي تابع جمهوري داراي 300/384/1 نفر جمعيت مي‌ياشد.
در اواخر دوره اتحاد شوروي و اوايل استقلال، تاجيكستان چهار استان داشت: در شمال خجند (لنين‌آباد)؛ در جنوب استانهاي قرغان‌تپه و كولاب و در جنوب شرقي استان خودمختار كوهستان بدخشان. در اوايل سال 1988م. قرغان‌تپه و كولاب به عنوان يك استان به نام ختلان ادغام شدند كه در سالهاي 1990 تا 1992م. مجدداً از هم جدا شدند و پس از مدتي كوتاه دوباره به هم پيوستند. در تاجیکستان هر ولایت (معادل استان در تقسیمات کشوری ایران) به چندین ناحیه (معادل شهرستان در تقسیمات کشوری ایران) و هر ناحیه به چندین جماعت دهات (معادل دهستان در تقسیمات کشوری ایران) و هر جماعت به چندید ده (معادل روستا در تقسیمات کشوری ایران) تقسیم می‌گردد.
بر اساس قانون اساسی، نظام سیاسی تاجیکستان «جمهوري» میباشد. دارای 3 قوه مجریه، مقننه و قضائیه می باشد.
وضعیت سیاسی تاجیکستان از عوامل مختلف داخلی و منطقه ای تأثیر پذیرفته است. از طرفی این کشور به جهت ویژگی های جغرافیایی و ژئوپلیتیک مورد توجه روسیه بوده و روس ها همواره به عنوان یک سرزمین استراتژیک به این جمهوری نظر داشتند. وجود مرزهای نزدیک با کشور پاکستان در ایالت کشمیر و در طول باریکه «وخان» سودای دستیابی به آبهای آزاد و نیز تسلط بر هندوستان از طریق این سرزمین را برای روسیه تداعی می کند. وجود نوار مرزی طولانی با کشور چین و افغانستان و ارتباط تنگاتنگ با جمهوری های مجاور مرکزیت خاصی به این کشور کوچک بخشیده است.
از طرف دیگر، مسائل پیچیده داخلی که ریشه در خصوصیات منحصر به فرد قومی - اجتماعی و فقدان انسجام درونی دارد، وضیعت آشفته ای را برای نظام سیاسی تاجیکستان ترسیم می کند. در واقع، به علت عدم برخورداری از نهاد سیاسی و دولت مستقل در طول تاریخ ( به استثنای دروه سامانی) حاکمیت سیاسی در تاجیکستان ضعیف بوده است.
در تاجیکستان رودهای بسیاری وجود دارد که عمدتاً به سه رود اصلی، سیردریا و زرافشان در شمال و آمو دریا در جنوب، می ریزند. از نظر ذخایر آبی تاجیکستان بسیار غنی است و در آسیای مرکزی در جایگاه اول قرار دارد که این امر به اهمیت اقتصادی و راهبردی تاجیکستان می افزاید.
در تاجیکستان 1300«گول » (دریاچه )، مجموعاً با مساحتی حدود 705 کیلومترمربع، وجود دارد که اغلب در پامیر و رشته کوههای حصار و آلای واقع شده اند. مرتفع ترین گول، آب شور است و بزرگترین گول ، قراگول است که در پامیر شرقی در ارتفاع 914 ، 3 متری قرار دارد. گولهای مشهوری مانند سَریز و یاشیل گول بر اثر زلزله و انسداد مسیر رود به وجود آمده اند. اسکندرگول و گولهای مرغزار و گول کلان در کوهستانهای زرافشان و حصار قرار دارند و از مکانهای جهانگردیِ مشهورند.
فقط 7% از خاک تاجیکستان قابل کشت است و این مناطق عمدتاً به بخشهایی از شمال و جنوب غربی کشور محدود می شود؛ با وجود این، اقتصاد تاجیکستان مبتنی بر کشاورزی است. دولت تاجیکستان از 1375 ه. ش / 1996 اجرای طرحهای خصوصی سازی مزارع اشتراکی و دولتی را آغاز کرده است . دامپروری و پرورش کرم ابریشم نیز در آنجا رونق دارد. پنبه محصول اصلی کشاورزی و صادراتی تاجیکستان است محصولات مهم دیگر گندم و جو می باشد. اقتصاد تاجیکستان در دورة شوروی ، متمرکز و دولتی بود و اساساً مسکو آن را هدایت می کرد. در میان جمهوریهای شوروی سابق چه پیش از استقلال و چه پس از آن، تاجیکستان فقیرترین جمهوری بوده است . تاجیکستان شدیداً به نظام اقتصادی شوروی وابسته بود و پس از فروپاشی شوروی و نظام تجاری آن در 1370 ه.ش / 1991م و شروع جنگ داخلی در 1371 ه. ش / 1992م، واحدهای تولیدی و صنعتی و کشاورزی آن بشدت آسیب دید و از فعالیت آنها تا حد زیادی کاسته شد. در نتیجة جنگهای داخلی سطح زندگی مردم بسیار پایین آمد، به نحوی که در اوایل 1379 ه. ش /2000 م حدود 80% از مردم در فقر به سر می بردند.
در تاجیکستان صنایع سنگین کمی وجود دارد و صنایع عمدة آن به استخراج معادن، تولید آلومینیوم در تورسون زاده، تولید نیرو، تولید کود ازت در وخش و دیگر مواد شیمیایی بویژه در کارخانة شیمیایی یاوان محدود می شود. صنایع سبک نیز عمدتاً شامل تولید مواد غذایی ، کارخانه های پنبه پاک کنی و ابریشم ریسی و تولید منسوجات و قالی و سیمان است. مهمترین صنعت تاجیکستان تولید آلومینیوم است که ظرفیت تولید آن پیش از جنگهای داخلی به پانصد هزار تن در سال می رسید. تاجیکستان ذخایر معدنی مهمی شامل طلا، نقره، آنتیموان، آلومینیوم، آهن، سرب، جیوه و قلع دارد. همچنین در این کشور معادن نمک، اورانیوم، روی، تنگستن و ذخایری از زغال سنگ و نفت و گازطبیعی وجود دارد. با این حال، عوارض کوهستانی و نامناسب بودن راهها استخراج معادن را دشوار می کند.
کوههای پرشیب و رودهای متعدد موجب توانمندی تاجیکستان در تولید برق آبی شده است . نیروگاه راغون که بزرگترین نیروگاه آبی آسیای مرکزی است و سد نارَک که یکی از مرتفع ترین سدهای جهان با ارتفاع سیصد متر است، با نیروگاه بزرگ آن در تاجیکستان قرار دارند. تاجیکستان در بخش انرژی بشدت به واردات نفت و گاز وابسته است ، به گونه ای که در 1377 ه. ش /1998م واردات سوخت و انرژی آن 4/35% از ارزش واردات آن را شامل می شد. از دیگر واردات عمدة آن، مواد غذایی و ماشین آلات است . صادرات اصلی تاجیکستان ، آلومینیوم و نیروی برق و پنبه و منسوجات است. شرکای اصلی تجاری آن پس از استقلال، ازبکستان و روسیه بوده اند.
در اردیبهشت 1374ه.ش/ مه 1995م تاجیکستان واحد پول خود، روبل تاجیکی، را منتشر کرد. با کاسته شدن متوالیِ ارزش روبل تاجیکی، تاجیکستان برای تقویت نظام مالی و بانکی خود در مهر 1379ه.ش/ اکتبر 2000 م پول جدیدی به نام «سامانی» را جانشین پول پیشین کرد.
در مورد پیشینه تاریخی تاجیکان میتوان گفت که اسلاف تاجیکان کنونی، که اقوامی ایرانی تبار و رمه دارانی کوچرو بودند، بین 1500 تا 1000 ق. م عمدتاً بین دو رود آمودریا و سیردریا ساکن شدند.
در نوشتار حاضر سعی شده است تا ضمن پرداختن به وضعیت کشور تاجیکستان، به عنوان یکی از کشورهای تازه استقلال یافتهی این منطقه، به بررسی نوع فرصتها و چالشهای موجود در آن کشور با کشورهای منطقه قفقاز و حوزه دریای دریای خزر از جمله جمهوری اسلامی ایران بپردازد. وجود تشابهات فرهنگی تاجیکستان با ایران، باعث گردیده تا این کشور قابلیتهای بالقوه ای برای توجه خاص سیاستگذاران و تصمیم گیرندگان و ناظران سیاسی ایرانی را در برداشته باشد. اگر چه بی مهریها، کم توجهی ها و عدم درک صحیح از واقعیتهای این ملت و کشور تاجیکستان، باعث گردیده تا بازیگران رقیب از فرصتهای موجود به نحو بهتر و شایسته تر بهره مند گردند.
در این کتاب ابتدا وضعیت عمومی کشور تاجیکستان از ابعاد جغرافیایی، تاریخی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، مذهبی و رابط بین المللی مورد بررسی و تحلیل قرارگرفته است. در ادامه به صورت تخصصی تر موضوع فرهنگ نهادها و ارگانهای فرهنگی دولتی و غیر دولتی فعال در تاجیکستان، زبان و ادبیات، سیر تحول خط تاجیک ها، وضعیت هنر، سینما، تلویزیون، رادیو، اینترنت و دانشگاهها، مدارس و کتابخانه های موجود و مشاهیر ادبی و علمی این کشور را مورد مطالعه و کنکاش قرار گرفته است.
امید است این اثر بتواند کمک خوبی برای ارتباط و نزدیکی هرچه بهتر دو کشور دوست و برادر ایران و تاجیکستان که دارای تاریخ، فرهنگ و پیشینه تاریخی مشترکی بوده و هستند، باشد.