حضور ایران در بازار صنایع فرهنگی و هنری عراق

حضور ایران در بازار صنایع فرهنگی و هنری عراق

اکبر بیرامی

حضور ایران در بازار صنایع فرهنگی عراق در سال‌های اخیر به‌ویژه پس از سقوط صدام حسین در سال ۲۰۰۳ افزایش چشمگیری داشته است. این حضور در حوزه‌های مختلفی مانند فیلم و سریال، موسیقی، کتاب، نرم‌افزارهای مذهبی، تئاتر و هنرهای نمایشی و به‌ویژه صنعت گردشگری مشهود است.

بخش نخست. هنرهای نمایشی و دیداری

صنعت فیلم‌سازی در عراق به‌ویژه در سال‌های اخیر تحت تأثیر تحولات اجتماعی و سیاسی قرار گرفته است. پس از سقوط رژیم صدام حسین در سال 2003، فضای فرهنگی و هنری در عراق به تدریج شکوفا شد و فیلم‌سازان شروع به تولید آثار جدید کردند. کشور عراق متأثر از کشورهای اسلامی دیگر، موج اصلی تولیدات سریال‌های خود را روی ماه مبارک رمضان تنظیم کرده است و هر ساله در ماه مبارک رمضان به تولید سریال‌های رمضانی مشغول می‌شود. اما صنعت تولیدات فیلم سینمایی با قابلیت اکران روی پرده‌های سینما در عراق، با ضعف بزرگی دست به گریبان است. به گونه‌ای که در 70 سال گذشته، شمار آثار سینمایی قابل نمایش روی پرده در عراق به 100 فیلم نمی رسد.[1] کافیست بدانیم که در عراق، تنها 26 فیلم سینمایی روی پرده، از فروش 100 هزار دلار بالاتر رفته‌اند که 23 مورد آن فیلم آمریکایی و 1 مورد آن فیلم محمد رسول الله ساخت ایران و 2 مورد دیگر فیلم مصری هستند و هیچ فیلم عراقی بیش از 100 هزار دلار فروش روی پرده‌های سینمای عراق نداشته است.[2]

عراق در زمینه ساخت فیلم و سریال همچنان با ضعف فزاینده‌ای روبه‌روست و متأثر از فیلم‌های دیگر کشورهاست. با توجه به‌اینکه بافت مذهبی 65 درصد از جامعه عراق، بر پایه مذهب تشیع است، ایران و سریال‌ها و فیلم‌های ایرانی به ویژه در ژانر مذهبی و تاریخی، با پیشواز مردم عراق روبه رو بوده است.

فیلم و سریال‌های ایرانی در عراق

با توجه به علاقه زیاد مردم عراق به فیلم‌های تاریخی و مذهبی و تمرکز سازمان‌های رسانه‌ای و هنری ایران بر تولید فیلم‌های تاریخی اسلامی، آثار ایرانی با استقبال مردم عراق روبه رو بوده است. رویدادی که کویت، عربستان سعودی و امارات را واداشت تا با تولید فیلم‌هایی همانند: معاوية و الحسن و الحسين، معاویة و عمر بن خطاب به مقابله هنری و فرهنگی با استقبال از فیلم‌های ایرانی برخیزد.[3]

- پخش تلویزیونی: شبکه‌های عراقی مانند العتبة، الفرات، النعیم، العهد، الکوثر و برخی کانال‌های ماهواره‌ای، سریال‌های ایرانی مانند مختارنامه،[4] یوسف پیامبر، معصومیت از دست رفته[5] و پایتخت را دوبله به عربی پخش کرده‌اند[6] و بازپخش این آثار به صورت دوره‌‌ی سالانه انجام می‌گیرد.

- استقبال مخاطبان: برخی سریال‌های تاریخی و مذهبی ایران در عراق با استقبال گسترده مواجه شده‌اند. برای مثال، سریال مختارنامه در سال‌های ۲۰۱۰-۲۰۱۲ یکی از پربیننده‌ترین برنامه‌های تلویزیونی عراق بود.

- سینما: فیلم‌های ایرانی گاهی در جشنواره‌های عراقی مانند جشنواره بین‌المللی فیلم بغداد نمایش داده می‌شوند، اما حضور گسترده‌ای در سینماهای تجاری عراق ندارند. در این میان می‌توان گفت که هر سال یک الی دو فیلم ایرانی در سینماهای عراق یا جشنواره‌های آن یا سینمای کردستان عراق پخش می‌شود. از این میان می‌توان به فیلم‌های زیر اشاره کرد:

۱. جدایی نادر از سیمین (۲۰۱۱) – اکران در جشنواره فیلم بغداد و برخی شبکه‌های تلویزیونی عراق.

۲. فروشنده (۲۰۱۶) – حضور در جشنواره‌های عراق و پخش محدود در سالن‌های خصوصی.

۳. متری شیش و نیم (۲۰۱۹) – استقبال نسبی در بازار دیجیتال و شبکه‌های ماهواره‌ای عراق.

4. شیار ۱۴۳ (۲۰۱۲) – پخش در شبکه‌های مذهبی عراق به‌ویژه در ایام محرم.

۵. ایستاده در غبار (۲۰۱۶) – نمایش در جشنواره‌های مقاومت در عراق.

۶. ماجرای نیمروز (۲۰۲۱) – اکران محدود در سینماهای اقلیم کردستان عراق.

۷. هیوا (۲۰۲۰) – پخش در برخی شبکه‌های کردی عراق.

8. زالاوا (2021) – پخش در جشنواره‌های سینمایی عراق.

9. پروا (2021) – پخش در جشنواره سینمایی سومر عراق.

در این میان آثار سینمایی فراوانی در شبکه‌های تلویزیونی و ماهواره‌ای عراق نیز پخش شده است. آثاری همانند ملک سلیمان، روز واقعه و ... .

بایستی دانست که فیلم محمد رسول الله در سال 2016 میلادی در سالن های سینمای عراق به روی پرده رفت.[7] این فیلم،  جزو 26 فیلم تاریخ سینمای عراق است که فروش آن از 100هزار دلار بالاتر رفت. [8]

همچنین مجموعه شبکه‌های آی فیلم، ده‌ها فیلم سینمایی ایرانی را به زبان عربی ترجمه و در اختیار مخاطبان عرب با محوریت کشور عراق قرار داد.

بخش دوم. چاپ و نشر آثار قلمی

کتاب‌های ایرانی در بازار عراق با اقبال خوبی رو به روست. در همین راستا در جشنواره کتاب بغداد در سال 2024، ایران با عرضه 700 عنوان کتاب، حضور یافته بود.[9] افزون بر حضور در جشنواره‌ها و نمایشگاه‌ها، جامعه فرهیخته دانشگاهی، حوزوی و عموم مردم کتاب‌خوان، همواره‌ایران را بخشی از سرچشمه آثار مکتوب در نظر داشته و از آن بهره برده‌اند.

بخش سوم. آثار آیینی

ایران از منظر انجام رسوم آیینی نیز بر عراق تأثیر بسزایی دارد و این امر سبب تشکیل اقتصاد محدودی نیز می‌شود.

- مداحی و روضه‌خوانی: بسیاری از مداحان ایرانی مانند محمدرضا طاهری، سیدمهدی میرداماد و حاج منصور ارضی در مراسم مذهبی عراق حضور دارند. برپایی مجالس عزاداری توسط ایرانیان در عراق همواره با پشتوانه مالی همراه بوده است.

- نوارهای مذهبی: آثار صوتی و تصویری مداحان ایرانی در شهرهای مذهبی عراق به‌ویژه در کربلا و نجف فروش بالایی دارند و بخشی از کالای فرهنگی فروشگاه‌های مذهبی در شهرهای زیارتی را شکل می‌دهد.

بخش چهارم. موسیقی

با توجه به رواج زبان فارسی در عراق و نیز رواج زبان عربی در ایران، بازار موسیقی زبان مشترک در کشور عراق، رونق خوبی دارد. اقلیم کردستان عراق سالانه محل برگزاری کنسرت‌های بزرگ برای خوانندگان ایرانی است. محمدرضا و همایون شجریان،[10] ، امین بانی،[11] محسن ابراهیم زاده[12]، حمید حسین‌زاده[13] و خوانندگان فراوان ایرانی همواره در شهرهای اربیل و سلیمانیه، کنسرت برگزار می‌کنند.

بخش پنجم. نرم‌افزارها و محصولات دیجیتال فرهنگی

- نرم‌افزارهای مذهبی: شرکت‌های ایرانی مانند نور (وابسته به مرکز کامپیوتری علوم اسلامی) نرم‌افزارهای اسلامی را در عراق توزیع می‌کنند.

- اپلیکیشن‌های قرآنی: برخی اپلیکیشن‌های ایرانی مانند جامع‌الاحادیث در میان طلاب عراقی محبوبیت دارند.

نرم‌افزارهای ایرانی در حوزه اسلامی همانند مکتبه اهل بیت، تراث اسلامی و جامع کتب مراجع و فقها و دانشمندان شیعه و نیز نرم‌افزارهای کتاب‌پایه همانند نهج البلاغه، مفاتیح الجنان و ... همواره از سوی حوزوی‌های عراق مورد بهره برداری قرار می‌گیرد. این نرم‌افزارها بخشی از قدرت نرم ایران در قبال تولیدات اسلامی کشورهایی نظیر عربستان سعودی به شمار می‌آید. همچنانکه نرم‌افزار مکتبه اهل بیت، همواره رقیبی برای نرم‌افزار مکتبه شامله یاد می‌شود.

بخش ششم. تئاتر و نمایش‌های ایرانی در عراق

- اجرای تئاتر: گروه‌های تئاتر ایرانی گاهی در جشنواره‌های عراق شرکت می‌کنند، مانند جشنواره تئاتر نجف.

- نمایش‌های عاشورایی: تعزیه و شبیه‌خوانی ایرانی گاهی در ایام محرم در عراق اجرا می‌شود.

موانع و چالش‌ها

- رقابت با ترکیه، عربستان و لبنان: محصولات فرهنگی ترکیه (مانند سریال‌ها) و لبنان (موسیقی و برنامه‌های تلویزیونی) رقبای اصلی ایران در عراق هستند. کشورهای حاشیه خلیج‌فارس نیز با تولید آثار مذهبی، رقیبی برای تولیدات ایرانی به‌شمار می‌روند.

- مسائل سیاسی: گاهی تنش‌های سیاسی بین ایران و عراق بر همکاری‌های فرهنگی تأثیر می‌گذارد.

- قاچاق محصولات فرهنگی: بخشی از محصولات ایرانی به‌صورت غیررسمی وارد عراق می‌شود و آمار دقیقی وجود ندارد.

جمع‌بندی

حضور ایران در بازار صنایع فرهنگی عراق به‌ویژه در حوزه‌های مذهبی، تاریخی و رسانه‌ای پررنگ است، اما آمار دقیق مالی از حجم مبادلات در دسترس نیست. با این حال، می‌توان گفت ایران یکی از تأثیرگذارترین بازیگران فرهنگی در عراق پس از سال ۲۰۰۳ بوده است.

---

[1] مقاله: " البحث عن السينما في العراق: مفهوم وصناعة ومقاربة إحصائية مع نماذج أخرى"؛ القدس العربی؛ قابل دسترسی در:

https://www.alquds.co.uk/%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AD%D8%AB-%D8%B9%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D9%86%D9%85%D8%A7-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D9%85%D9%81%D9%87%D9%88%D9%85-%D9%88%D8%B5%D9%86%D8%A7%D8%B9/

[2] مقاله: " قائمة أعلى الأفلام دخلا في العراق"؛ ویکیپدیا؛ قابل دسترسی در:

https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%85%D8%A9_%D8%A3%D8%B9%D9%84%D9%89_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%81%D9%84%D8%A7%D9%85_%D8%AF%D8%AE%D9%84%D8%A7_%D9%81%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82

[3] وبگاه موقع مسلم؛ قابل دسترسی در:

https://www.almoslim.net/node/152002

[4] وبگاه شبکه الکوثر؛ قابل دسترسی در:

https://www.alkawthartv.ir/category/1349/1

[5] مسلسل البرائة الضائعة؛ وبگاه آی فیلم؛ قابل دسترسی در:

https://ar.ifilmtv.ir/Series/Content/13331/

[6] مسلسل العاصمة؛ وبگاه شبکه الکوثر؛ قابل دسترسی در:

https://www.alkawthartv.ir/category/2384

[7] گزارش شبکه العالم؛ قابل دسترسی در:

https://www.alalam.ir/news/1845855/%D9%81%D9%8A%D9%84%D9%85-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D8%B1%D8%B3%D9%88%D9%84-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%B5--%D9%81%D9%8A-%D8%B5%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D9%86%D9%85%D8%A7-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82%D9%8A%D8%A9

[8] مقاله: " قائمة أعلى الأفلام دخلا في العراق"؛ ویکیپدیا؛ قابل دسترسی در:

https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%85%D8%A9_%D8%A3%D8%B9%D9%84%D9%89_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%81%D9%84%D8%A7%D9%85_%D8%AF%D8%AE%D9%84%D8%A7_%D9%81%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82

[9] گزارش وبگاه ‌ایبنا؛ قابل دسترسی در:

https://www.ibna.ir/news/518607/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D8%A7%D8%B4%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%BE%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%AD%D8%B6%D9%88%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87

[10] گزارش تصویری بخش دوم کنسرت شجریان در سلیمانیه عراق؛ آپارات؛ قابل دسترسی در:

https://www.aparat.com/v/b45sbhw

[11] گزارش وبگاه همشهری؛ قابل دسترسی در:

https://www.hamshahrionline.ir/news/901379/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%82%D8%A8%D8%A7%D9%84-%D8%B9%D8%AC%DB%8C%D8%A8-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D8%A7%D8%B2-%DA%A9%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%AA-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%B3%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%84-%D8%B4%D9%87%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82

[12] وبگاه‌ایونت رو؛ قابل دسترسی در:

https://eventro.ir/events/37582

[13] گزارش تصویری کنسرت حمید هیراد در سلیمانیه؛ آپارات؛ قابل دسترسی در:

https://www.aparat.com/v/38Bx2