اقتصاد فرهنگ و بازار صنایع فرهنگی در عراق

کشور عراق از ژرفنای فرهنگی و تاریخی گسترده‌ای برخوردار است و بازار آفرینش‌های فرهنگی و صنایع دستی این کشور، بازتاب‌دهنده‌ی تنوع قوم‌ها و باورها در آن است. صنایع دستی عراق دربردارنده‌ی آثار هنری سنتی و نوین است که هنرمندان محلی با استفاده از مواد بومی می‌سازند.

عراق و غنای فرهنگی

اقتصاد بر پایه آفرینش‌های فرهنگی در عراق از گنجایش بالایی برخوردار است، چرا که این کشور دارای میراث فرهنگی غنی، تنوع قومی و مذهبی، و تاریخ چند هزار ساله است. آفرینش‌های فرهنگی دربردارنده‌ی صنایع دستی، هنرهای تجسمی، موسیقی، فیلم، تئاتر، ادبیات، گردشگری فرهنگی و آیینی و سایر فعالیت‌های مرتبط با فرهنگ و میراث فرهنگی می‌شود.

میراث فرهنگی و جاذبه‌های تاریخی

عراق یکی از کهن‌ترین تمدن‌های جهان را در خود جای داده است و شهرهای تاریخی مانند بابل، نینوا، اور و آشور بخشی از این دیرینه هستند. بخش برجسته‌ای از گردش هزینه‌های جاری در این کشور، بر پایه گردشگری و جذب میهمان از کشورهای دیگر است که شالوده‌ی آن به گرایش گردشگران آیینی برای زیارت آرامگاه حسین بن علی، پیشوای سوم شیعیان است. این جاذبه‌ها می‌توانند پایه‌ای برای گسترش گردشگری فرهنگی باشند:

بابل

شهر بابل، یکی از عجایب جهان باستان که می‌تواند در جایگاه یک پایگاه فرهنگی و گردشگری جهانی نمایانده شود.

نجف و کربلا

شهرهای نجف و کربلا به سبب اهمیت مذهبی برای شیعیان جهان، سالانه میلیون‌ها زائر را جذب می‌کنند. برای اهمیت این بازار بزرگ اقتصادی کافیست بدانیم که تنها در روزهای اربعین سال 2024 میلادی، شهر کربلا با 21 میلیون زائر از درون و بیرون عراق روبه‌رو بود.

موصل و اربیل

شهرهای موصل و اربیل دارای بافت تاریخی و فرهنگی غنی هستند که می‌توانند به عنوان نهادهای فرهنگی و هنری گسترش یابند.

تلاش دولت عراق برای بهبود بازار فرهنگی و گردشگری

دولت عراق در زمینه‌های گوناگون نیاز به نگاه ویژه به گزاره‌ی: گردشگری دارد. کُنش‌های دولت عراق به‌طورکلی در این چارچوب می‌گنجد:

نخست. گردآوری آثار باستانی ربوده شده از خاک عراق که بخش بزرگ آن در دست دولت ایالات متحده آمریکا است و طی سفرهای پی‌درپی رئیسان جمهور عراق سهم مهمی از آن به میهن بازگشته است.

دوم. بازسازی و به‌سازی آثار باستانی که در اثر هجوم بعثی‌ها یا اشغالگران یا گروه‌های تروریستی، دچار صدمه شده است.

سوم. همکاری با کشورهای همسایه به‌ویژه ایران برای مرمت آثار باستانی همانند ایوان مدائن یا اماکن زیارتی و توسعه گردشگری مذهبی.

چهارم. ایجاد امکانات برای گردشگری غیرمذهبی و جذب سرمایه برای بهبود اوضاع آثار باستانی در عراق.

بازار صنایع دستی

یکی از بازارهای پر رونق در عراق، بازار صنایع دستی این کشور است که در زبان عربی به آن: سوق الحُرف اليَدوية یا سوق المنتجات الثقافية یا الصناعات التقليدية گفته می‌شود و از بخش‌های گوناگونی شکل می‌گیرد:

فرش و گلیم: فرش‌بافی یکی از نامور‌ترین صنایع دستی عراق است. شهرهای موصل و اربیل به‌ویژه در این زمینه شناخته شده‌اند و کردستان عراق قطب فرش و گلیم بافی در عراق است که بنا بر گزارش‌ها، این صنعت دستی ارزشمند در حال زوال است. طرح‌ها و نقش‌های فرش‌های عراقی اغلب الهام‌گرفته از طبیعت و فرهنگ محلی هستند.

سفال و سرامیک: هنر سفال‌گری در عراق قدمتی هزاران ساله دارد. شهرهای باستانی مانند بابل و نینوا مراکز مهم تولید سفال‌های تزئینی و کاربردی بوده‌اند و ستادهای فرهنگی این کشور همچنان درصدد است تا این صنعت فوق تاریخی را زنده نگاه دارد. هنر کاشی کاری و سرامیک کاری نیز از دوران عباسیان در عراق رونق خوبی داشته است و تا به کنون زنده است و بخشی از صنایع دستی این کشور را شکل می‌دهد.

منبت‌کاری و حکاکی روی چوب: این هنر در ساخت مبلمان، درهای منقوش و اشیاء تزئینی کاربرد دارد اما با آمدن دستگاه‌ها و صنعتی شدن هنر، هنر کار دست در معرض فراموشی است و نهاد‌های فرهنگی عراق در تلاش برای بقای این هنر و بازار آن هستند.

نقره‌کاری و جواهرسازی: جواهرات سنتی عراقی با استفاده از نقره و سنگ‌های قیمتی ساخته می‌شوند و اغلب طرح‌های پیچیده و نمادین دارند.

منسوجات دست‌باف: پارچه‌های دست‌باف با طرح‌های سنتی و رنگ‌های طبیعی و یا تلفیقی از طرح‌های کُهن آشوری در مناطق مختلف عراق تولید می‌شوند. عراقی‌ها منسوجات دستی را هنر اختصاصی خود می‌دانند.

خوشنویسی و تذهیب: هنر خوشنویسی عربی و تذهیب قرآن‌ها و کتاب‌های مذهبی در عراق بسیار ارزشمند است.

بازارهای صنایع دستی در عراق

صنایع دستی عراقی در جای جای این کشور به صورت پراکنده فروخته می‌شود و بخشی از بازار سُنتی عراق را شکل داده و با اجناس چینی، ترک، هندی، بنگلادشی و یا ایرانی رقابت می‌کند. در این میان برخی از بازارها، قدمت بیشتری داشته و تمرکز بیشتری بر صنایع دستی عراق دارند که مهمترین آنان عبارتند از:

1. بازار شواکة بغداد

منطقه‌ی شواکه، یکی از مناطق باستانی در بغداد، پایتخت عراق، محسوب می‌شود و به این دلیل شواکه نامیده شده است که مکانی برای فروش خار و ریشه هیزم در مکانی موسوم به «بازار شواکه» بوده است.

منطقه شواکه در ساحل رود دجله در کنار الکرخ، منطقه علاوی واقع شده است. این منطقه شامل صنایع متعددی از جمله صنایع دستی است که صاحبان آن با وجود توسعه شهری در مناطق اطراف، آن را حفظ کرده‌اند. صاحبان مغازه‌ها و ساکنان، مبالغ هنگفتی را که صاحبان تعمیرگاه‌های خودرو به آنها پیشنهاد کرده بودند، به دلایل متعددی رد کردند که مهم‌ترین آنها حفظ حریم خصوصی و تاریخی منطقه بود که از صنایع دستی آن به آنچنان جایگاهی رسیده بود. همچنین، صاحبان مغازه‌ها ترجیح دادند برای حفظ مشتریان خود که از استان‌های مختلف عراق برای خرید به آنجا می‌آیند، در شغل خود باقی بمانند. با این حال، این منطقه از بی‌توجهی شدیدی رنج می‌برد، به‌ویژه در مورد طغیان خیابان‌ها با آب‌های راکد و فاضلاب، که تهدیدی برای سقوط بسیاری از خانه‌های باستانی آن است. این بازار کُهن بغدادی، همواره محلی برای خرید و فروش صنایع دستی رایج عراق است و از معروفیت خوبی بهره گرفته است.

2. سوق الصفارین

در جای جای عراق، بازار مس گران یا همان سوق الصفارین وجود دارد که معروف‌ترین آنان بازار مس گران بغداد، نجف و موصل است که محل فروش مجموع صنایع دستی بر پایه آهن، مس، برنز، فولاد و نقره است. در این میان بازار مس گران موصل، با شهرت بیشتری روبرو است. بازار مس گران یا "الصفيغين" همانطور که در لهجه محلی موصلی به آن اطلاق می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین بازارهای سنتی در شهر موصل در شمال عراق است. این نام به دلیل رنگ مس زرد به آن داده شده است و در طول تاریخ به صنایع دستی خود مشهور بوده است که در برخی از موزه‌های بین المللی جاودانه شده است، به گونه ای که اکنون مهرهای موصلی در نمایشگاه میراث اسلامی در مصر وجود دارد.

3. سوق السراجین

معروف‌ترین بازار صنایع فرهنگی عراق، بازار سراجین در بغداد است. این بازار که نامش، برگرفته از واژه‌ی فارسی: سراچه است، یکی از بازارهای معروف و تاریخی در بغداد، پایتخت عراق است. این بازار به ویژه در زمینه فروش مشاغل دستی و صنایع دستی مشهور است و به عنوان یک مرکز مهم برای خرید و فروش محصولات سنتی و محلی شناخته می‌شود. در این بازار می‌توان انواع محصولات، از جمله:

• سفالگری و ابزارهای سفالی؛
• خودروهای چوبی و مصنوعات چوبی؛
• پارچه‌ها و منسوجات دستباف؛
• حکاکی و صنایع دستی دیگر را پیدا کرد.

بازار سراجین نه تنها محلی برای خرید، بلکه یک مرکز فرهنگی و اجتماعی نیز به شمار می‌آید، جایی که مردم محلی و گردشگران می‌توانند از فرهنگ غنی و تاریخچه بغداد بهره‌مند شوند.

بازار موسیقی در عراق

بازار موسیقی نیز جزو صنعت‌های فرهنگی و هنری در عراق یاد می‌شود و با توجه به اینکه 60 درصد جامعه عراق را جوانان تشکیل داده و اینترنت در دسترس 70 درصد جامعه عراق است، اقبال آنان به موسیقی، بازار موفقی را برای فعالان آن عصره پدید آورده است. برخی از مهم‌ترین ژانرهای موسیقی در عراق عبارتند از:

موسیقی سنتی عربی: مانند مقام‌های عراقی که به عنوان میراث فرهنگی یونسکو ثبت شده‌اند.

موسیقی مذهبی: مانند نوحه‌خوانی و مداحی در شهرهای مذهبی مانند نجف و کربلا.

موسیقی کردی: در مناطق کردستان عراق، موسیقی کردی نقش مهمی در فرهنگ محلی ایفا می‌کند. موسیقی فولکلور که اغلب با زبان کُردی ادا می‌شود در میان اقلیت‌های دینی همانند دراویش قادری کسنزانی و ایزدیان سنجار همچنان دوام و بقا دارد.

در سال‌های اخیر، با بهبود نسبی امنیت، کنسرت‌های موسیقی در شهرهایی مانند بغداد، اربیل و سلیمانیه افزایش یافته‌اند. برای مثال، کنسرت‌های هنرمندان محلی و بین‌المللی در کردستان عراق توانسته‌اند هزاران نفر را جذب کنند.

بازار هنرهای تصویری پویا

صنعت فیلمسازی در عراق به ویژه در سال‌های اخیر تحت تأثیر تحولات اجتماعی و سیاسی قرار گرفته است. پس از سقوط رژیم صدام حسین در سال 2003، فضای فرهنگی و هنری در عراق به تدریج شکوفا شد و فیلم‌سازان شروع به تولید آثار جدید کردند.

کشور عراق متأثر از کشورهای اسلامی دیگر، موج اصلی تولیدات سریال‌های خود را روی ماه مبارک رمضان تنظیم کرده است و هر ساله در ماه مبارک رمضان به تولید سریال‌های رمضانی مشغول می‌شود. اما صنعت تولیدات فیلم سینمایی با قابلیت اکران روی پرده‌های سینما در عراق، با ضعف بزرگی دست به گریبان است. به گونه ای که در 70 سال گذشته، شمار آثار سینمایی قابل نمایش روی پرده در عراق به 100 فیلم نمی رسد. کافیست بدانیم که در عراق، تنها 26 فیلم سینمایی روی پرده، از فروش 100 هزار دلار بالاتر رفته اند که 23 مورد آن فیلم آمریکایی و 1 مورد آن فیلم محمد رسول الله ساخت ایران و 2 مورد دیگر فیلم مصری هستند و هیچ فیلم عراقی بیش از 100 هزار دلار فروش روی پرده‌های سینمای عراق نداشته است.

بازار نوشت افزار و اسباب بازی در عراق

اقتصاد و بازار اسباب‌بازی و نوشت‌افزار در عراق با توجه به جمعیت جوان این کشور و افزایش تقاضا برای محصولات آموزشی و سرگرمی، در حال رشد است. با این حال، این بازار با چالش‌هایی مانند ناامنی، کمبود تولیدات داخلی و وابستگی به واردات مواجه است. عراق در این زمینه متکی به داخل نیست و سهم بزرگ بازار این کشور را نوشت ازارها و اسباب بازی‌های چینی، ترک و بعضا ایرانی یا غربی شکل می‌دهد.

با توجه به آنچه گفته شد، بدنه‌ی اصلی تجارت فرهنگی در عراق مربوط به بازار گردشگری، صنایع دستی و موسیقی است و دیگر انواع تولیدات فرهنگی و هنری، ارزش چندان تجاری ندارند.

نیز نگاه کنید به

بازار صنایع فرهنگی ژاپن؛ بازار صنایع فرهنگی کانادا؛ بازار صنایع فرهنگی کوبا؛ بازار صنایع فرهنگی چین؛ بازار صنایع فرهنگی سنگال؛ بازار صنایع فرهنگی اردن؛ تجارت فرهنگی ژاپن؛ تجارت فرهنگی تونس؛ تجارت فرهنگی روسیه؛ تجارت فرهنگی سنگال؛ تجارت فرهنگی کانادا؛ تجارت فرهنگی کوبا؛ تجارت فرهنگی لبنان؛ تجارت فرهنگی سنگال؛ تجارت فرهنگی در آرژانتین؛ تجارت فرهنگی فرانسه؛ تجارت فرهنگی کشور مالی؛ تجارت فرهنگی اسپانیا؛ تجارت فرهنگی اردن؛ تجارت فرهنگی سیرالئون؛ تجارت فرهنگی در بنگلادش

نویسنده مقاله

اکبر بیرامی