رسانه در ترکیه

رسانه در ترکیه

نویسنده : علی حکیم پور

ویرایش : دانشنامه ملل   

Ø مقدمه

رسانه در ترکیه طی دو قرن گذشته به نهادی اساسی در عرصهٔ اجتماعی و سیاسی بدل شده است. ساختار نظام رسانه‌ای این کشور بر سه محور اصلی استوار است: تمرکز مالکیت در چند هلدینگ بزرگ، نفوذ دولت و نهادهای تنظیم‌گر مانند RTÜK و BTK، و قطبی‌شدن رسانه‌ها بر اساس خطوط حزبی. در سیر تاریخی، رسانه‌ها در دورهٔ جمهوری نوین (۱۹۲۳–۱۹۵۰) نقشی محوری در ملت‌سازی و سکولاریزاسیون داشتند، در حالی که از دههٔ ۲۰۰۰ به بعد در بازتولید هویت‌های دینی–اجتماعی و رقابت سیاسی نقش فزاینده‌ای یافته‌اند. امروز، مطبوعات، رادیو، تلویزیون و رسانه‌های دیجیتال اکوسیستمی به‌هم‌پیوسته را شکل می‌دهند که در انتخابات، بسیج اجتماعی و مدیریت افکار عمومی نقشی تعیین‌کننده دارد.

Ø  1- رادیو و تلویزیون در ترکیه

۱. آغاز رادیو در جمهوری نوین

نخستین پخش رادیویی در ترکیه در سال 1927 انجام شد. این تحول در بستر جمهوری تازه‌تأسیس بخشی از پروژهٔ دولت‌سازی و مهندسی فرهنگی بود. رادیو وسیله‌ای برای اطلاع‌رسانی رسمی، آموزش زبان استاندارد و انتقال پیام‌های سیاسی–اجتماعی جمهوری به شمار می‌رفت. در دهه‌های نخست، برنامه‌های رادیویی شامل اخبار دولتی، موسیقی ملی و برنامه‌های آموزشی بودند که هدفشان ایجاد انسجام در جامعهٔ چندقومیتی ترکیه بود. رادیو در این دوره ابزار مؤثری برای تقویت هویت ملی و انتشار اصلاحات فرهنگی آتاترکی بود و نقش ارتباطی آن در تاریخ جمهوری ابتدایی ترکیه به‌خوبی ثبت شده است (1).

۲. تثبیت مدل خدمت عمومی

با تصویب «قانون ۱۹۶۴»، سازمان رادیو و تلویزیون ترکیه (Türkiye Radyo Televizyon Kurumu – TRT) به‌عنوان نهاد رسمی پخش عمومی تأسیس شد (2). این قانون نقطهٔ عطفی در تاریخ رسانه‌های ترکیه به‌شمار می‌آید، زیرا مرحله‌ای تازه از تنظیم‌گری دولتی و تمرکز قدرت در عرصهٔ ارتباطات را رقم زد. نخستین پخش تلویزیونی در سال ۱۹۶۸ ثبت گردید (3) و در دههٔ ۱۹۷۰، تلویزیون به‌تدریج جایگاه مسلط در میان ابزارهای ارتباط جمعی یافت. مأموریت TRT بر سه رکن بنیادین استوار بود: خدمت عمومی، آموزش فرهنگی و تقویت یکپارچگی ملی.

ساختار برنامه‌سازی این سازمان بازتابی از همین مأموریت بود؛ مستندهای تاریخی و فرهنگی، موسیقی کلاسیک ترکی (Türk Sanat Müziği)، اخبار رسمی، برنامه‌های کودک و آموزش عمومی در کانون تولیدات آن قرار داشتند. چنین طراحی‌ای نشان می‌دهد که تلویزیون در ترکیه در آغاز نه به‌مثابه صنعتی سرگرمی‌محور، بلکه به‌عنوان نهادی فرهنگی–آموزشی برای تحکیم هویت ملی و انتقال ارزش‌های جمهوری نوین عمل می‌کرد (3

۳. نقطهٔ عطف حقوقی و گذار نهادی

دههٔ ۱۹۹۰ را می‌توان به‌عنوان دورهٔ «گذار حقوقی» در تاریخ رسانه‌های ترکیه تعریف کرد؛ دوره‌ای که ساختار حقوقی و نهادی پخش رادیو و تلویزیون دگرگون شد. با تصویب قانون شمارهٔ ۳۹۵۴، «شورای عالی رادیو و تلویزیون» (Radyo ve Televizyon Üst Kurulu – RTÜK) در سال ۱۹۹۴ تأسیس گردید و به‌عنوان نهاد تنظیم‌گر مستقل، اختیارات کلیدی در حوزهٔ صدور مجوز پخش، تعیین استانداردهای محتوایی و نظارت بر مالکیت رسانه‌ای به دست آورد (4). این تحول نه‌تنها به انحصار تاریخی سازمان رادیو و تلویزیون ترکیه (TRT) پایان داد، بلکه نخستین چارچوب حقوقی برای نظارت بر بازار رسانه و سامان‌دهی رقابت میان شبکه‌های خصوصی را فراهم ساخت.

گزارش‌های رسمی RTÜK نشان می‌دهد که دههٔ ۱۹۹۰ عملاً نخستین دورهٔ واقعی رقابت در عرصهٔ پخش رادیو و تلویزیون ترکیه بود (5). در این دوره، رسانه‌ها از یک ساختار کاملاً دولتی به نظامی چندبازیگرانه گذار کردند؛ نظامی که در آن هم دولت نقش تنظیم‌گر و ناظر را ایفا می‌کرد و هم بخش خصوصی فرصت یافت تا با مدل‌های جدید کسب‌وکار وارد عرصهٔ تولید و پخش شود. این گذار حقوقی، نقطهٔ اتصال میان «پایان انحصار دولتی» و «آغاز بازار آزاد رسانه‌ای» بود و زمینهٔ شکل‌گیری اقتصاد رسانه‌ای نوین ترکیه را فراهم آورد.

۴. خصوصی‌سازی و اقتصاد رسانه‌ای

ورود شبکه‌های خصوصی مانند Star TV، Show TV، Kanal D و ATV در فاصلهٔ سال‌های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۵ نقطهٔ عطفی در تاریخ رسانه‌های ترکیه بود. این شبکه‌ها با مدل اقتصادی مبتنی بر تبلیغات و جذب مخاطب گسترده فعالیت خود را آغاز کردند و به‌سرعت توانستند جایگاه تلویزیون را از یک رسانهٔ دولتی–فرهنگی به صنعتی سرگرمی‌محور تغییر دهند. طبق گزارش‌های BTK، از اواخر دههٔ ۱۹۹۰ هلدینگ‌های چندبخشی که در حوزه‌های مالی، ساختمان، خودرو و رسانه فعال بودند، حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد بازار تبلیغات تلویزیونی را در اختیار گرفتند (7). این تمرکز مالکیت نشان‌دهندهٔ پیوند عمیق میان رسانه و ساختار اقتصادی کشور بود.

آمارهای TÜİK نیز نشان می‌دهد که در دههٔ ۲۰۱۰ سهم تلویزیون در کل بازار تبلیغات ملی در برخی سال‌ها به ۵۰ درصد رسیده است (8). چنین سطحی از تمرکز و سلطهٔ تلویزیون بر بازار تبلیغات، رسانهٔ ترکیه را به بخشی از ساختار قدرت اقتصادی–سیاسی بدل کرد و نشان داد که تلویزیون علاوه بر کارکرد فرهنگی و اجتماعی، به حوزهٔ اقتصاد سیاسی نیز تعلق یافته است (7).

۵. تحول برنامه‌سازی

تفاوت ژانری میان مأموریت فرهنگی–آموزشی TRT و منطق سرگرمی شبکه‌های خصوصی به‌وضوح قابل مشاهده است. TRT همچنان بر تولید مستندهای تاریخی و فرهنگی، موسیقی هنری و کلاسیک ترکی (Türk Sanat Müziği)، برنامه‌های کودک، محتوای آموزشی و اخبار با رویکرد رسمی تمرکز داشت. در مقابل، شبکه‌های خصوصی بر تولیدات سرگرمی‌محور استوار شدند:

• سریال‌های درام بلند (dizi) مانند Aşk-ı Memnu، Ezel و Kurtlar Vadisi،
• تاک‌شوهای شبانه،
• برنامه‌های استعدادیابی،
• طنزهای موقعیت و مسابقات تلویزیونی.

این تمایز دو الگوی متفاوت را تثبیت کرد: تلویزیون خدمت عمومی در برابر تلویزیون مبتنی بر بازار و سرگرمی (5). چنین شکافی نشان‌دهندهٔ تغییر بنیادین در نقش رسانه بود؛ از نهادی آموزشی و فرهنگی به صنعتی سرگرمی‌محور که مخاطب را به‌عنوان مصرف‌کنندهٔ اصلی هدف قرار می‌داد.

۶. شبکه‌های خبری ۲۴ساعته

با شکل‌گیری شبکه‌هایی همچون CNNTürk، NTV و Habertürk در دههٔ ۲۰۰۰، مدل خبری پیوسته جایگزین جدول برنامه‌ریزی کلاسیک TRT شد. این شبکه‌ها جریان خبری ۲۴ساعته ارائه کردند و بخشی از روند جهانی «خبر فوری» شدند. گزارش‌های RTÜK نشان می‌دهد که این شبکه‌ها ساختار اطلاع‌رسانی کشور را دگرگون کردند (5). در نتیجه، مخاطبان دیگر محدود به ساعات مشخص پخش اخبار نبودند، بلکه می‌توانستند در هر لحظه به جریان خبری دسترسی داشته باشند. این تحول رسانه‌ای ترکیه را به بخشی از نظام جهانی اطلاع‌رسانی بی‌وقفه پیوند داد.

۷. بُعد بین‌المللی

شبکهٔ TRT World در فاصلهٔ سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ به‌عنوان بازوی دیپلماسی رسانه‌ای ترکیه تأسیس شد (4). هدف آن رقابت با رسانه‌های جهانی مانند BBC World News و Al Jazeera English و ارائهٔ روایت بین‌المللی ترکیه بود. تأسیس این شبکه نشان داد که نقش تلویزیون از رسانهٔ داخلی فراتر رفته و به بخشی از سیاست خارجی ترکیه تبدیل شده است. TRT World با تولید محتوای انگلیسی، ترکیه را در موقعیت جدیدی قرار داد که رسانه نه‌تنها ابزار فرهنگی داخلی، بلکه وسیله‌ای برای شکل‌دهی به افکار عمومی جهانی شد.

۸. گذار دیجیتال و OTT

از سال ۲۰۱۰ به بعد، ترکیه وارد مرحلهٔ جدیدی از مصرف رسانه شد. طبق گزارش‌های BTK، زمان تماشای تلویزیون خطی کاهش یافته و مصرف درخواستی (Video on Demand – VOD) افزایش پیدا کرده است (7). پلتفرم‌های OTT بومی مانند BluTV و Exxen و جهانی مانند Netflix، Prime Video و Disney+ بازار رسانه‌ای کشور را دگرگون کردند. گزارش سالانهٔ BluTV (2022) نشان می‌دهد که میزان مصرف streaming در بسیاری از گروه‌های سنی از تماشای تلویزیون سنتی پیشی گرفته است (9).

در سطح جهانی نیز طبق گزارش Global Drama Export Ranking 2022، ترکیه دومین صادرکنندهٔ سریال دنیا پس از ایالات متحده است (10). این روند نشان می‌دهد که ترکیه از یک نظام ملی پخش تلویزیونی به بازیگری مهم در بازار جهانی سرگرمی تبدیل شده است؛ جایگاهی که رسانه‌های ترکیه را از سطح ملی به سطح بین‌المللی ارتقا داده و آن‌ها را به بخشی از اقتصاد فرهنگی جهانی بدل کرده است.

1. Ahmad, F. (1993). Modern Turkey. I.B. Tauris. https://www.ibtauris.com/ModernTurkey
2. TRT. (1964). TRT Kuruluş Kanunu. TRT Kurumsal Arşivi. https://trt.net.tr
3. TRT. (1968). TRT Kurumsal Arşivi. TRT. https://trt.net.tr
4. RTÜK. (2023). Mevzuat. RTÜK. https://www.rtuk.gov.tr
5. RTÜK. (2021). Annual Report. RTÜK. https://www.rtuk.gov.tr
6. BTK. (2020). Digital Regulations Report. BTK. https://www.btk.gov.tr
7. BTK. (2022). Internet Report. BTK. https://www.btk.gov.tr
8. TÜİK. (2001). Basın İstatistikleri. TÜİK. https://www.tuik.gov.tr
9. BluTV. (2022). Annual Report. BluTV. https://www.blutv.com
10. Global Media Monitor. (2022). Global Drama Export Ranking. https://globalmediamonitor.org

Ø        2- مطبوعات در ترکیه

۱. خاستگاه و شکل‌گیری مطبوعات

نظام مطبوعات ترکیه سابقه‌ای نزدیک به دو قرن دارد و تحولات آن به‌طور مستقیم با دولت‌سازی عثمانی متأخر و سپس جمهوری ترکیه پیوند یافته است. نخستین روزنامهٔ رسمی امپراتوری عثمانی Takvim-i Vekayi«تقویم وقایع» در سال 1831 منتشر شد و آغاز دوره‌ای بود که در آن دولت از چاپخانه و مطبوعات به‌عنوان ابزار تنظیم اجتماعی استفاده می‌کرد. در سدهٔ نوزدهم(۱۸۳۹–۱۸۷۶)، با گسترش اصلاحات تنظیمات و افزایش سواد شهری، مطبوعات چندزبانه شامل ترکی عثمانی، عربی، یونانی و ارمنی گسترش یافتند. این دوره زمینهٔ ظهور روزنامه‌نگاری مدرن را فراهم کرد و تاریخ‌نگاران معاصر آن را یکی از مهم‌ترین موتورهای شکل‌گیری افکار عمومی در امپراتوری دانسته‌اند (1).

۲. مطبوعات در جمهوری نوین (۱۹۲۳–۱۹۵۰)

پس از تأسیس جمهوری ترکیه در سال ۱۹۲۳، مطبوعات به یکی از ابزارهای اصلی در مهندسی فرهنگی و انتقال ایدئولوژی رسمی بدل شدند. روزنامهٔ جمهوریت (Cumhuriyet) که در سال ۱۹۲۴ به ابتکار یونس نادی تأسیس گردید، نمونه‌ای برجسته از این روند بود. جمهوریت از همان آغاز به‌عنوان رسانه‌ای سکولار و منتقد شناخته شد و تا امروز جایگاه خود را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین روزنامه‌های روشنفکرانه و منتقد در فضای رسانه‌ای ترکیه حفظ کرده است.(2)

در دهه‌های نخست جمهوری، مطبوعات عمدتاً در خدمت پروژهٔ ملی‌سازی زبان و بازآفرینی روایت‌های هویتی جدید قرار گرفتند. دولت با وضع قوانین نشر، اعمال نظارت بر محتوا و حمایت از مطبوعات همسو، نقش هدایت‌گرانه‌ای در ساماندهی فضای مطبوعاتی ایفا کرد. این سیاست‌ها نشان می‌دهد که مطبوعات در این دوره نه صرفاً ابزار اطلاع‌رسانی، بلکه بخشی از پروژهٔ دولت‌سازی و بازتعریف هویت ملی بودند؛ پروژه‌ای که هدف آن ایجاد انسجام اجتماعی و تثبیت ایدئولوژی جمهوری نوین بود(3)

۳. گسترش حرفه‌ای‌سازی و دورهٔ چندحزبی)۱۹۵۰–۱۹۸۰(

با آغاز نظام چندحزبی در ترکیه از دههٔ ۱۹۵۰، فضای مطبوعاتی کشور وارد مرحله‌ای تازه شد که ویژگی اصلی آن رقابت سیاسی و گسترش روزنامه‌نگاری حرفه‌ای بود. روزنامه‌هایی چون حریت (Hürriyet، ۱۹۴۸)، ملیت (Milliyet، ۱۹۵۰) و ترجمان (Tercüman) به بازیگران اصلی در تولید گفتمان سیاسی و پوشش رویدادهای انتخاباتی بدل شدند. این رسانه‌ها با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین چاپ و افزایش تیراژ توانستند مخاطبان گسترده‌ای جذب کنند و به‌تدریج جایگاه مطبوعات را از ابزار اطلاع‌رسانی صرف به نهادی تأثیرگذار در عرصهٔ سیاست ارتقا دهند.

گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، مطبوعات نقش واسطه‌ای کلیدی میان شهروندان و احزاب ایفا کردند (8). این دوره را می‌توان اوج تأثیرگذاری مطبوعات بر فرآیندهای سیاسی دانست؛ چراکه روزنامه‌ها نه‌تنها اخبار و تحلیل‌های انتخاباتی را منتشر می‌کردند، بلکه به بستری برای شکل‌گیری افکار عمومی و بازنمایی رقابت‌های حزبی تبدیل شدند. در همین زمان، حرفه‌ای‌سازی روزنامه‌نگاری با استانداردهای جدید در گزارش‌نویسی، صفحه‌آرایی و مدیریت تحریریه همراه بود و مطبوعات ترکیه را به بخشی جدایی‌ناپذیر از نظام سیاسی نوین بدل ساخت.

۴. تحولات حقوقی و تنظیم‌گری(1990به بعد)

مطبوعات را در چارچوبی نوین تعریف کرد و سازوکارهای قضایی تازه‌ای برای رسیدگی به تخلفات رسانه‌ای سامان یافت. گزارش‌های نهادهای نظارتی نشان می‌دهد که افزایش خصوصی‌سازی در این دوره به تمرکز مالکیت منجر شد؛ ساختاری که بسیاری از روزنامه‌ها را زیرمجموعهٔ هلدینگ‌های بزرگ اقتصادی قرار داد و به‌تبع آن، منطق تجاری بیش از پیش بر روزنامه‌نگاری انتقادی غلبه یافت (4).

قانون مطبوعات شمارهٔ ۳۹۸۴ در سال ۱۹۹۴ و اصلاحات بعدی، نقطهٔ عطفی در این روند بود. این قانون آزادی مطبوعات را در قالبی جدید تعریف کرد، اما هم‌زمان زمینهٔ گسترش خصوصی‌سازی را فراهم آورد. در نتیجه، تا سال ۲۰۱۰ بیش از ۷۰ درصد بازار روزنامه‌های سراسری در اختیار پنج هلدینگ بزرگ یعنی Doğan، Doğuş، Çukurova، Demirören و Albayrak قرار گرفت. چنین تمرکزی نشان می‌دهد که مطبوعات ترکیه در این دوره نه‌تنها تحت تأثیر تحولات حقوقی، بلکه در پیوندی مستقیم با ساختارهای اقتصادی و سیاسی کشور قرار گرفتند. این وضعیت موجب شد استقلال تحریریه‌ها در بسیاری موارد تحت فشار منافع تجاری و سیاسی قرار گیرد و روزنامه‌نگاری انتقادی با محدودیت‌های تازه‌ای مواجه شود.(5)

۵. اقتصاد مطبوعات

در دههٔ ۲۰۰۰ و به‌ویژه پس از اصلاحات ارتباطی، مطبوعات ترکیه با تغییرات بنیادین در ساختار هزینه‌ها و درآمدهای خود مواجه شدند. داده‌های رسمی TÜİK نشان می‌دهد که تیراژ روزنامه‌ها در آغاز این دهه به حدود سه میلیون نسخه رسیده بود، اما با گسترش رسانه‌های دیجیتال روندی نزولی آغاز شد (9). بر اساس آمارهای TÜİK و گزارش‌های انجمن تبلیغ‌کنندگان ترکیه، تیراژ روزنامه‌های چاپی از حدود ۴٫۸ میلیون نسخه در سال ۲۰۰۱ به کمتر از ۱٫۲ میلیون نسخه در سال ۲۰۲۳ کاهش یافته است. این افت چشمگیر بیانگر تغییر الگوی مصرف رسانه‌ای شهروندان و انتقال تدریجی آنان از مطبوعات چاپی به رسانه‌های دیجیتال است.

در دههٔ ۲۰۱۰، تبلیغات چاپی سهم خود را به رسانه‌های آنلاین واگذار کرد و بسیاری از روزنامه‌ها ناگزیر شدند مدل اقتصادی خود را بازتعریف کنند. این بازتعریف شامل اشتراک دیجیتال، نسخه‌های وب و انتشار چندسکویی بود؛ رویکردی که به مطبوعات امکان داد تا در فضای رقابتی جدید بقا یابند. با این حال، این تغییرات پیامدهای مهمی برای استقلال تحریریه‌ها داشت. فشارهای تجاری ناشی از کاهش درآمدهای سنتی و تمرکز مالکیت در دست هلدینگ‌های بزرگ، می‌تواند بر خطوط سرمقاله و جهت‌گیری محتوایی روزنامه‌ها اثرگذار باشد (10).

به این ترتیب، اقتصاد مطبوعات ترکیه در دو دههٔ اخیر از یک نظام مبتنی بر تیراژ و تبلیغات چاپی به مدلی وابسته به اقتصاد دیجیتال و چندرسانه‌ای گذار کرده است؛ مدلی که فرصت‌های تازه‌ای برای دسترسی گسترده‌تر به مخاطبان فراهم می‌کند، اما هم‌زمان استقلال حرفه‌ای روزنامه‌نگاری را با چالش‌های جدی روبه‌رو می‌سازد.

۶. مطبوعات در عصر دیجیتال

از سال ۲۰۱۰ به بعد، مطبوعات ترکیه وارد مرحله‌ای تازه شدند که در آن بخش عمدهٔ مصرف رسانه‌ای شهروندان به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی منتقل گردید. روزنامه‌هایی چون حریت (Hürriyet)، صباح (Sabah) و سوزجو (Sözcü) با توسعهٔ مدل‌های نشر دیجیتال، نسخه‌های آنلاین خود را جایگزین نسخه‌های چاپی روزانه کردند و به‌روزرسانی لحظه‌ای اخبار را در دستور کار قرار دادند. این تغییر نشان‌دهندهٔ گذار از الگوی سنتی «خواندن روزنامهٔ صبح» به الگوی جدید «مرور لحظه‌ای اخبار موبایلی» است؛ الگویی که به‌سرعت به عادت غالب مخاطبان بدل شد (6).

گزارش‌های سازمان تنظیم مقررات ارتباطات و اطلاعات (BTK) نشان می‌دهد که رسانه‌های دیجیتال به رقیب اصلی مطبوعات چاپی تبدیل شده‌اند و در سال ۲۰۲۳ بیش از ۸۵ درصد شهروندان ترکیه اخبار خود را از طریق اینترنت و شبکه‌های اجتماعی دریافت کرده‌اند (BTK, 2024). این تحول موجب شد روزنامه‌های بزرگ به مدل‌های چندسکویی (print + web + app) مهاجرت کنند؛ مدلی که در آن نسخهٔ چاپی، وب‌سایت و اپلیکیشن موبایلی به‌طور هم‌زمان عرضه می‌شوند.

درآمدهای مطبوعات نیز به‌طور چشمگیری تغییر یافته است. بخش عمدهٔ درآمد روزنامه‌های بزرگ اکنون از اشتراک‌های دیجیتال تأمین می‌شود؛ نمونه‌هایی مانند Hürriyet Premium و Sözcü Plus نشان می‌دهد که مطبوعات ترکیه برای بقا در بازار جدید، به مدل‌های اقتصادی مبتنی بر دسترسی آنلاین و خدمات ویژهٔ مشترکان روی آورده‌اند. در کنار این تغییرات، روزنامه‌ها به ادغام محتوایی، تحلیل‌های عمیق‌تر و تولید چندرسانه‌ای روی آورده‌اند تا بتوانند در رقابت با رسانه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های خبری آنلاین جایگاه خود را حفظ کنند.

این روند نشان می‌دهد که مطبوعات ترکیه در عصر دیجیتال نه‌تنها با کاهش تیراژ چاپی مواجه شده‌اند، بلکه با بازتعریف مأموریت و مدل اقتصادی خود، به بخشی از اکوسیستم رسانه‌ای دیجیتال جهانی تبدیل شده‌اند.

۷. جریان‌های فکری و نقش دانشگاه

پژوهش‌های دانشگاهی در حوزهٔ رسانه و ارتباطات نقشی تعیین‌کننده در استانداردسازی و تحلیل عملکرد مطبوعات ترکیه داشته‌اند. مطالعات تاریخی و جامعه‌شناختی دربارهٔ مطبوعات عثمانی و جمهوری توسط پژوهشگران برجسته تدوین شده و در دههٔ اخیر، دانشگاه‌ها بیش از پیش به تحلیل تغییرات دیجیتال، بازنمایی رسانه‌ای و اقتصاد سیاسی مطبوعات پرداخته‌اند. این مجموعه پژوهش‌ها مبنای فهم تحولات اخیر مطبوعات و شکل‌گیری استانداردهای حرفه‌ای روزنامه‌نگاری در ترکیه را فراهم کرده است (7).

در دو دههٔ اخیر، دانشگاه‌های آنکارا، استانبول، بیلگی، قاضی و مرمره به‌طور ویژه به بررسی موضوعاتی چون اقتصاد سیاسی رسانه، سانسور دیجیتال و استانداردهای حرفه‌ای روزنامه‌نگاری پرداخته‌اند. این پژوهش‌ها نشان می‌دهد که مطبوعات ترکیه نه‌تنها در معرض فشارهای اقتصادی و سیاسی قرار دارند، بلکه در برابر تحولات فناورانه و دیجیتال نیز نیازمند بازتعریف نقش و مأموریت خود هستند.

از مهم‌ترین مراکز پژوهشی و نشریات دانشگاهی در این حوزه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• İletişim Araştırmaları Dergisi (دانشگاه آنکارا)
• Galatasaray Üniversitesi İleti-ş-im Dergisi
• Kadir Has Üniversitesi Medya ve İletişim Çalışmaları Merkezi – گزارش‌های سالانهٔ ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴

این مراکز پژوهشی با انتشار مقالات علمی و گزارش‌های سالانه، چارچوب‌های نظری و داده‌های تجربی لازم برای تحلیل وضعیت مطبوعات ترکیه را فراهم کرده‌اند. بدین‌ترتیب، دانشگاه‌ها به‌عنوان نهادهای علمی نه‌تنها در تولید دانش، بلکه در شکل‌دهی به استانداردهای حرفه‌ای و نقد سیاست‌های رسانه‌ای نقش فعال ایفا کرده‌اند.(7)

دوره تاریخی	ویژگی‌های محتوایی	ویژگی‌های حقوقی/نظارتی	ویژگی‌های اقتصادی
عثمانی متأخر (قرن 19)	روزنامه‌های چندزبانه (ترکی عثمانی، عربی، یونانی، ارمنی)، شکل‌گیری افکار عمومی	نظارت دولتی از طریق «تقویم وقایع» و قوانین چاپخانه	وابستگی مالی به دولت و حامیان سیاسی
جمهوری نوین (1923–1940)	مطبوعات در خدمت ملی‌سازی زبان و هویت جمهوری	قوانین نشر و کنترل محتوا توسط دولت	حمایت دولتی از مطبوعات همسو
دورهٔ چندحزبی (1950–1970)	رشد روزنامه‌نگاری حرفه‌ای، پوشش انتخابات و رقابت سیاسی	آزادی نسبی در فضای چندحزبی، اما با محدودیت‌های قضایی	افزایش تیراژ و گسترش بازار تبلیغات چاپی
گذار حقوقی (1990)	تمرکز بر اخبار سیاسی–اقتصادی	اصلاح قوانین انتشار، ایجاد سازوکارهای قضایی و نظارت RTÜK	تمرکز مالکیت در دست هلدینگ‌های بزرگ
دههٔ 2000	گسترش محتوای متنوع، تحلیل‌های اجتماعی–فرهنگی	اصلاحات ارتباطی و بازتعریف آزادی مطبوعات	تیراژ سه میلیون نسخه، سپس کاهش با رشد رسانه‌های دیجیتال
عصر دیجیتال (2010 به بعد)	انتقال به نسخه‌های آنلاین، به‌روزرسانی لحظه‌ای، تولید چندرسانه‌ای	نظارت بر رسانه‌های دیجیتال توسط BTK	کاهش تبلیغات چاپی، جایگزینی با مدل‌های اشتراک دیجیتال

(1) Koloğlu, O. (1994). Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın. İstanbul: İletişim Yayınları.

(2) Kabacalı, A. (1990). Türkiye’de Basın Sansürü. İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yayınları.

(3) Tunc, A. (2013). “The Political Economy of the Turkish Press”, in Media in Turkey (ed. Kaya & Çakmur). London: Routledge.

(4) Akser, M., & Baybars-Hawks, B. (2012). “Media and Democracy in Turkey”, *Journal of Media & Cultural Politics, 8(3), 315–333. Yesil, B. (2016). Media in New Turkey: The Origins of an Authoritarian Neoliberal Order. Urbana: University of Illinois Press.

(5) Türkiye Gazeteciler Cemiyeti. (2021). Basın Raporu. İstanbul: TGC Yayınları.

(6) Yanardağoğlu, E. (2022). “Digital Transformation of Turkish Newspapers”, International Journal of Communication, 16, 2875–2895.

(7) Kaya, R. (2023). “Turkish Media System in the Age of Authoritarianism”, Middle East Critique, 32(1), 45–63.

(8) Christensen, M. (2007). “The Turkish Press in the Post-1980 Period”, Turkish Studies, 8(2), 235–252

(9) Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2024). Yazılı Medya İstatistikleri 2023. Ankara.

(10) Reklamcılar Derneği & Deloitte. (2023). Türkiye Reklam Harcamaları Raporu 2022

Ø        3-گزارش‌ها و آثار علمی برجسته در زمینهٔ رسانه در ترکیه

پژوهش‌های دانشگاهی و گزارش‌های نهادی در ترکیه نقش کلیدی در فهم تحول رسانه، تاریخ ارتباطات و اقتصاد سیاسی انتشار ایفا کرده‌اند. این بدنهٔ علمی از سه شاخهٔ اصلی تشکیل می‌شود: آثار تاریخی–تحلیلی دربارهٔ مطبوعات و رادیو–تلویزیون، مطالعات جامعه‌شناسی و ارتباطات سیاسی، و گزارش‌های رسمی نهادهای تنظیم‌گر و آماری که هریک به شکل‌گیری ادبیات علمی رسانه در ترکیه کمک کرده‌اند [12]. این مدخل دانشنامه‌ای، با تمرکز بر منابع معتبر و به‌روز، به بررسی این شاخه‌ها می‌پردازد و بر اهمیت ارجاع به داده‌های رسمی و پژوهش‌های تحلیلی تأکید دارد.

مقدمه

رسانه در ترکیه، به عنوان ابزاری برای ساخت هویت ملی، سیاست‌گذاری فرهنگی و اقتصاد دیجیتال، موضوعی چندوجهی است که از دوران عثمانی تا عصر دیجیتال تحول یافته است. پژوهش‌های آکادمیک و گزارش‌های نهادی، از جمله آثار دانشگاه‌های استانبول و آنکارا و گزارش‌های نهادهای تنظیم‌گر، چارچوبی تحلیلی برای درک این تحولات فراهم می‌آورند. این مدخل، بر اساس منابع معتبر مانند گزارش‌های رسمی و پژوهش‌های منتشرشده در مجلات آکادمیک، به بررسی ساختار بدنهٔ علمی رسانه در ترکیه می‌پردازد.

۱. آثار تاریخی–تحلیلی

نخستین دسته شامل پژوهش‌هایی است که به تاریخ مطبوعات عثمانی، گذار به جمهوری و تحول رسانه‌های مکتوب و دیداری می‌پردازند. این آثار از منابع بنیادین برای تحلیل نقش رسانه در انتقال ایدئولوژی رسمی، زبان‌سازی و سیاست فرهنگی به شمار می‌روند [3][4]. تاریخ‌نگاری رسانه در مطالعات دانشگاهی ترکیه نشان می‌دهد که مطبوعات، خبرگزاری‌ها و رادیو–تلویزیون نه فقط ابزار انتقال اطلاعات، بلکه بخشی از سازوکار قدرت سیاسی بوده‌اند و در شکل‌دهی به هویت ملی و مناقشات ایدئولوژیک نقش داشته‌اند [5][6].

۲. مطالعات جامعه‌شناسی رسانه و ارتباطات سیاسی

در دو دههٔ اخیر، دانشگاه‌های استانبول، آنکارا و ازمیر مجموعه‌ای گسترده از پژوهش‌ها را دربارهٔ رسانه و سیاست، بازنمایی اجتماعی، سواد رسانه‌ای و گفتمان‌های دیجیتال تولید کرده‌اند. این آثار نشان می‌دهند که رسانه‌های ترکیه به‌طور تاریخی در بستر دوگانهٔ «دولت–بازار» و «سکولار–دینی» تحول یافته‌اند و در دوره‌های مختلف حامل پروژه‌های سیاسی متفاوت بوده‌اند [7]. مطالعات جدیدتر بر حوزه‌هایی مانند قطبی‌شدن رسانه‌ای، انتشار اخبار جعلی، نقش شبکه‌های اجتماعی در اعتراضات، و تأثیر الگوریتم‌ها بر حوزهٔ عمومی تمرکز دارند [8][9].

۳. گزارش‌های نهادی و تنظیم‌گری

گزارش‌های شورای عالی رادیو و تلویزیون (RTÜK) از مهم‌ترین منابع تحلیلی دربارهٔ وضعیت پخش، مالکیت رسانه‌ای، تخلفات محتوایی، و نظارت بر شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی هستند. این گزارش‌ها روندهای کلان صنعت پخش را در سطح ملی ثبت می‌کنند [10][11]. همچنین، گزارش‌های نهاد فناوری اطلاعات و ارتباطات (BTK) دربارهٔ اینترنت، اقتصاد دیجیتال، مصرف داده و پلتفرم‌های OTT، از منابع کلیدی برای مطالعهٔ رسانه‌های جدید، گذار دیجیتال و تحلیل سیاست‌گذاری آنلاین به شمار می‌آیند [12][13]. آمارهای مؤسسه آمار ترکیه (TÜİK) نیز داده‌های پایه دربارهٔ نشر، تیراژ مطبوعات، سهم تبلیغات و تغییر الگوهای مصرف رسانه‌ای ارائه می‌دهند [14].

۴. گزارش‌های صنعت پلتفرم‌ها و رسانه‌های نوین

پلتفرم‌های سرگرمی دیجیتال سالانه گزارش‌هایی منتشر می‌کنند که شامل داده‌های مصرف محتوای درخواستی (VOD) و روندهای سریال‌سازی است. این گزارش‌ها نشان می‌دهند که از ۲۰۲۰ به بعد سهم تماشای استریم در میان کاربران شهری از مصرف تلویزیون خطی پیشی گرفته است [15]. از منظر بین‌المللی، گزارش‌های جهانی دربارهٔ صادرات سریال‌های ترکیه نشان می‌دهد که این کشور پس از ایالات متحده دومین صادرکنندهٔ درام تلویزیونی جهان است و این جایگاه، صنعت سرگرمی و هویت فرهنگی کشور را در سطح جهانی تقویت کرده است [16][17].

۵. جمع‌بندی

ترکیب پژوهش‌های تاریخی و نظری، مطالعات ارتباطات سیاسی و اجتماعی، و گزارش‌های رسمی نهادهای تنظیم‌گر مجموعه‌ای کم‌نظیر از منابع را برای فهم تحولات رسانه در ترکیه فراهم می‌کند. این آثار نشان می‌دهند که رسانه در ترکیه نه‌تنها نهادی ارتباطی، بلکه عنصری تعیین‌کننده در ساخت قدرت، هویت‌سازی، اقتصاد فرهنگی و کنش سیاسی است [18]. از این رو، مطالعهٔ جامع رسانه در ترکیه بدون رجوع به این گزارش‌ها و آثار علمی امکان‌پذیر نیست.

1. Akser, M., & Baybars-Hawks, B. (2012). Media and democracy in Turkey: Toward a model of neoliberal media autocracy. Middle East Journal of Culture and Communication, 5(3), 302–321.
2. Yesil, B. (2016). Media in New Turkey: The Origins of an Authoritarian Neoliberal State. University of Illinois Press.
3. Hartmuth, M. (2015). The rise of public opinion in the Ottoman Empire (1839–1909). New Perspectives on Turkey.
4. Şiviloğlu, M. (2011). The Emergence of Public Opinion: State and Society in the Late Ottoman Empire. Cambridge University Press.
5. Kaya, R. (2020). Media and authoritarianism in Turkey. Journal of Balkan and Near Eastern Studies.
6. Christensen, C. (2010). Media and politics in Turkey. International Journal of Communication.
7. Türkoğlu, D., et al. (2022). Political polarisation on social media: Competing understandings of democracy in Turkey. South European Society and Politics.
8. Bozdağ, Ç., & Koçer, S. (2022). Skeptical inertia in the face of polarization: News consumption and misinformation in Turkey. Media and Communication.
9. Bulut, E., & Yörük, E. (2017). Digital populism: Trolls and political polarization of Twitter in Turkey. International Journal of Communication.
10. RTÜK. (2024). Yıllık Faaliyet Raporu. Radyo ve Televizyon Üst Kurulu.
11. MLSA. (2024). 30 Years of Censorship: RTÜK Report. Media and Law Studies Association.
12. BTK. (2024). Türkiye Elektronik Haberleşme Sektörü Üç Aylık Pazar Verileri Raporu.
13. BTK. (2025). Dijital Ekonomi ve OTT Platformlar Raporu.
14. TÜİK. (2023). Yazılı Medya İstatistikleri ve Dijital Tüketim Trendleri.
15. JustWatch. (2023). Turkey Streaming Market Share Report.
16. Parrot Analytics. (2023). Global Demand for Turkish Dramas.
17. TİM. (2023). Turkish TV Series Exports Annual Report.
18. Akser, M. (2021). Media, Power, and Politics in Contemporary Turkey. Routledge.

Ø        4- طرح‌های کلان، نوآوری‌ها و تجارب در رسانهٔ ترکیه

تحول رسانه در ترکیه طی دو دههٔ اخیر با مجموعه‌ای از طرح‌های کلان، نوآوری‌های فناورانه و تجارب نهادی همراه بوده است. این فرایند ترکیبی از سیاست‌گذاری دولتی، توسعهٔ زیرساخت دیجیتال، گسترش بازار سرگرمی، و افزایش نقش پلتفرم‌های آنلاین است. ترکیه امروز در منطقهٔ خاورمیانه و بالکان یکی از مهم‌ترین بازیگران صنعت محتوا، پخش چندزبانه و اقتصاد رسانهٔ دیجیتال به شمار می‌رود [12]. این مقاله به بررسی طرح‌های کلان، نوآوری‌های محتوایی و تجارب نهادی می‌پردازد و چالش‌های پیش رو را تحلیل می‌کند، با تأکید بر نقش این تحولات در دیپلماسی عمومی و اقتصاد فرهنگی.

۱. مقدمه

رسانه در ترکیه از ابزاری سنتی ارتباطی به عنصری کلیدی در سیاست خارجی و اقتصاد دیجیتال تبدیل شده است. طرح‌های کلان دولتی مانند دیجیتالی‌سازی آرشیوها و توسعهٔ زیرساخت‌های اینترنتی، همراه با نوآوری‌های پلتفرم‌های OTT و سریال‌سازی، ترکیه را به صادرکنندهٔ دوم درام‌های تلویزیونی جهان پس از ایالات متحده بدل کرده است [3]. این تحولات، که از دههٔ ۲۰۱۰ شتاب گرفته، نه‌تنها بازار داخلی را دگرگون کرده، بلکه به دیپلماسی رسانه‌ای ترکیه در خاورمیانه، بالکان و آمریکای لاتین کمک کرده است [4]. با این حال، چالش‌هایی چون قطبی‌شدن و تنظیم‌گری آنلاین، نیازمند تحلیل عمیق‌تر هستند.

۲. طرح‌های کلان در حوزهٔ رسانه

۲.۱. دیجیتالی‌سازی آرشیو و زیرساخت

یکی از مهم‌ترین اقدامات ملی، دیجیتالی‌سازی آرشیو TRT است که از دههٔ ۲۰۱۰ آغاز شده و شامل اسناد شنیداری–دیداری می‌شود. این طرح، حفاظت از میراث رسانه‌ای و دسترسی عمومی را هم‌زمان تضمین می‌کند [5]. برای مثال، پروژهٔ آرشیو بصری TRT در سال ۲۰۱۷ بیش از ۲۰۰ هزار ساعت محتوا را به صورت دیجیتال در دسترس قرار داد [6]، که پژوهشگران و عموم را قادر به کاوش در تاریخ رسانه‌ای ترکیه می‌سازد. این ابتکار، بخشی از استراتژی ملی برای حفظ هویت فرهنگی است و به پژوهش‌های آکادمیک در حوزهٔ ارتباطات تاریخی یاری رسانده است.

۲.۲. راهبرد ملی توسعهٔ شبکه و اینترنت

گزارش‌های BTK نشان می‌دهد که ترکیه از سال ۲۰۱۶ به‌صورت نظام‌مند توسعهٔ پهن‌باند، فیبر نوری، و ایجاد خدمات ابری ملی را در دستور کار قرار داده و طرح توسعهٔ زیرساخت دیجیتال ملی را به‌عنوان ستون اصلی تحول رسانه‌ای پیش برده است [7][8]. برنامهٔ ملی پهن‌باند (۲۰۱۷–۲۰۲۰) بستر گسترش پلتفرم‌های VOD، توسعهٔ رسانهٔ خبری آنلاین و افزایش سرعت گردش اطلاعات را فراهم کرده است [9]. این راهبرد، که بخشی از «ترکیهٔ دیجیتال» است، رشد ۲۵ درصدی مصرف داده را تا ۲۰۲۵ هدف‌گذاری کرده و ترکیه را در رتبه‌بندی جهانی زیرساخت‌های دیجیتال به پیش رانده است [10].

۲.۳. برنامه‌های سواد رسانه‌ای

وزارت آموزش ملی ترکیه و RTÜK برنامه‌های آموزشی گسترده‌ای برای سواد رسانه‌ای طراحی کرده‌اند که هدف آن افزایش مهارت تحلیلی دانش‌آموزان، تشخیص اخبار جعلی و ارتقای رفتار مسئولانه در فضای آنلاین است [11]. این برنامه‌ها، که از ۲۰۰۶ به صورت آزمایشی آغاز شد، در کتاب‌های درسی و دوره‌های آموزشی مدارس ادغام شده‌اند [12]. پروتکل همکاری RTÜK و MEB در ۲۰۲۲ بر سمینارها، کارگاه‌ها و مواد آموزشی تمرکز دارد و به ویژه بر امنیت سایبری و پیشگیری از اعتیاد فناوری تأکید می‌کند [13]. این ابتکارات، سواد رسانه‌ای را به ابزاری برای مقابله با قطبی‌شدن و اخبار نادرست تبدیل کرده است.

۳. نوآوری‌ها در صنعت محتوا

۳.۱. توسعهٔ پلتفرم‌های ملی OTT

پلتفرم‌های ملی مانند BluTV و Exxen با الگوی مصرف درخواستی (VOD) تحول جدی در صنعت سرگرمی ایجاد کرده‌اند [14]. گزارش JustWatch در ۲۰۲۲ نشان می‌دهد که سهم تماشای streaming برای نخستین بار از تلویزیون خطی پیشی گرفته و BluTV با ۴۳ درصد سهم بازار پیشتاز است [15]. این تحول، ترکیه را وارد مرحله‌ای جدید در بازار جهانی محتوا کرده و به افزایش رقابت میان تولیدکنندگان انجامیده است [16]. BluTV، با ۴.۲ میلیون مشترک، از نتفلیکس پیشی گرفته و بر محتوای محلی تمرکز دارد [17].

۳.۲. چندزبانه‌سازی و دیپلماسی رسانه‌ای

شبکه‌های چندزبانهٔ TRT—از جمله TRT Kurdi، TRT Arabi، TRT World—نقشی کلیدی در دیپلماسی رسانه‌ای ترکیه دارند [18]. TRT World (۲۰۱۵) با هدف بازنمایی روایات بین‌المللی ترکیه تأسیس شد و امروز یکی از شناخته‌شده‌ترین شبکه‌های خبری منطقه‌ای در سطح جهانی است [19]. این شبکه، با شعار «جایی که اخبار تغییر ایجاد می‌کند»، به پوشش مسائل خاورمیانه، آفریقا و اروپا می‌پردازد و به عنوان ابزاری برای دیپلماسی عمومی عمل می‌کند [20]. TRT Arabi و TRT Kurdi نیز به ترویج روایت‌های ترکیه در جوامع عربی و کردی یاری رسانده‌اند.

۳.۳. صنعت سریال‌سازی و قدرت نرم

طبق گزارش‌های TİM، ترکیه پس از آمریکا دومین صادرکنندهٔ سریال در جهان است و صادرات آن در ۲۰۱۷ به ۳۵۰ میلیون دلار رسید [21]. این موفقیت درام‌های ترکیه‌ای نه‌تنها جنبهٔ اقتصادی دارد، بلکه به‌عنوان قدرت نرم در سیاست خارجی ترکیه نیز شناخته می‌شود [22]. نوآوری در روایت‌پردازی، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، و همکاری با پلتفرم‌های جهانی مانند Netflix این موفقیت را تقویت کرده است [23]. سریال‌هایی چون «قرن باشکوه» به بیش از ۱۰۰ کشور صادر شده و به گردشگری و صادرات کالاهای فرهنگی کمک کرده است [24].

۴. تجارب نهادی و مدل‌های نوین تولید

۴.۱. اتاق‌های خبر دیجیتال

خبرگزاری‌ها و شبکه‌های تلویزیونی از جمله Anadolu Ajansı (AA) از سال ۲۰۲۰ به‌طور گسترده از هوش مصنوعی در فرایند تولید، ویرایش و توزیع خبر استفاده کرده‌اند [25]. این اقدام به افزایش سرعت انتشار، استانداردسازی و تحلیل داده‌محور در اتاق‌های خبر منجر شده است [26]. AA، با همکاری T3 Foundation، مدل‌های زبانی بومی را برای تولید محتوا توسعه داده و الگوریتم‌های AI را برای تحلیل روندها به کار می‌گیرد [27].

۴.۲. مشارکت میان‌رسانه‌ای

مدل‌های جدید همکاری میان شبکه‌های تلویزیونی، پلتفرم‌های OTT، روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها، اکوسیستم رسانه‌ای ترکیه را یکپارچه‌تر کرده است [28]. این همکاری‌ها شامل تولید مشترک سریال‌ها، بسته‌های خبری و محتوای چندرسانه‌ای است، که به کاهش هزینه‌ها و افزایش دسترسی کمک کرده است [29].

۴.۳. تعامل با پلتفرم‌های جهانی

مذاکرات دولت با پلتفرم‌های خارجی برای تعیین استانداردهای انتشار، حفاظت از داده، و اجرای قوانین محتوایی بخشی از تجربهٔ نوین تنظیم‌گری در ترکیه است [30]. قانون رسانه‌های اجتماعی (۲۰۲۰) همکاری و مسئولیت‌پذیری پلتفرم‌ها را افزایش داده و شرکت‌هایی چون توییتر و فیسبوک را ملزم به انتصاب نماینده محلی کرده است [31]. این قانون، با جریمه‌های سنگین، به حفظ حریم خصوصی و مقابله با محتوای مضر کمک کرده، هرچند منتقدان آن را ابزاری برای سانسور می‌دانند [32].

طرح‌ها و نوآوری‌های رسانه‌ای ترکیه با چالش‌هایی نیز روبه‌رو هستند:

• قطبی‌شدن محتوایی و کاهش تنوع رسانه‌ای [33]
• فشار تجاری بر تولیدات فرهنگی [34]
• رقابت شدید با پلتفرم‌های بین‌المللی [35]
• خطر انحصار و تمرکز مالکیت [36]
• مسائل مربوط به مدیریت داده و حریم خصوصی [37]
• سرعت بالای تغییر فناوری و دشواری انطباق نهادهای سنتی [38]

با وجود این، ترکیه یکی از فعال‌ترین کشورها در عرصهٔ تولید محتوا، سیاست‌گذاری رسانه‌ای و دیجیتالی‌سازی زیرساخت در منطقه است. تمرکز بر نوآوری‌های بومی و دیپلماسی رسانه‌ای می‌تواند این چالش‌ها را به فرصت‌هایی برای رشد پایدار تبدیل کند.

1. Yesil, B. (2016). Media in New Turkey: The Origins of an Authoritarian Neoliberal State. University of Illinois Press.
2. Akser, M., & Baybars-Hawks, B. (2012). Media and democracy in Turkey. Middle East Journal of Culture and Communication, 5(3), 302–321.
3. TİM (2017). Turkish TV Drama Exports Report. Turkish Exporters Assembly.
4. Sancar, G. A. (2015). Turkey’s public diplomacy. In B. S. Çevik & P. Seib (Eds.), Turkey’s Public Diplomacy. Palgrave Macmillan.
5. Daily Sabah (2017). TRT opens 200,000-hour visual archive to public.
6. Hurriyet Daily News (2013). TRT’s historical Turkish music archive goes digital.
7. BTK (2017). National Broadband Strategy and Action Plan 2017–2020.
8. Ministry of Transport and Infrastructure (2016). National Cyber Security Strategy and Action Plan 2016–2019.
9. İsttelkom (2018). The Future of Fiber Infrastructure at BTK.
10. Trade.gov (2024). Türkiye – Digital Economy.
11. EPALE (2018). Media Literacy in Turkey.
12. RTÜK & MEB (2007). İlköğretim Medya Okuryazarlığı Dersi Öğretim Programı.
13. MEB (2022). Media Literacy Cooperation Protocol with RTÜK.
14. Dataxis (2024). OTT and Video Turkey Market Report.
15. JustWatch (2022). Turkey Streaming Market Share Report.
16. Medium (2022). Turkey’s Most Preferred Streaming Platform, BluTV.
17. Daily Sabah (2021). Turkish BluTV leaves Netflix behind as top streaming platform in Q1.
18. TRT World (n.d.). About TRT World.
19. Elswah, M., & Howard, P. N. (2021). Where news could not inspire change: TRT World as a party broadcaster. Journalism.
20. Sancar, G. A. (2015). As above.
21. Hurriyet Daily News (2017). Turkey ranks second in TV drama export.
22. Economist (2024). The third-largest exporter of television is not who you might expect.
23. Daily Sabah (2018). Turkish TV series exceed $350 million in exports.
24. Wikipedia (2025). Turkish television drama.
25. AA (2024). Anadolu CEO unveils new AI collaboration.
26. AA (2024). Anadolu mulls guide for ethical use of AI in media.
27. AA (2024). Anadolu launches book on AI and media literacy.
28. Fabric (2025). Turkey: Local Growth in a Globalized Streaming Ecosystem.
29. Episode Dergi (2024). Q3 2023 Report on SVOD Market in Turkey.
30. NYT (2020). Turkey Passes Law Extending Sweeping Powers Over Social Media.
31. LOC (2020). Turkey: Parliament Passes Law Imposing New Obligations on Social Media Companies.
32. HRW (2020). Turkey: Social Media Law Will Increase Censorship.
33. Bozdağ, Ç., & Koçer, S. (2022). Skeptical inertia in the face of polarization. Media and Communication.
34. Yesil, B. (2016). As above.
35. Similarweb (2025). blutv.com Traffic Analytics.
36. BroadcastPro ME (2025). Turkey’s streaming market expands to 73% household reach.
37. IBA (2021). Human rights responsibilities of social media platforms under Turkey’s new internet law.
38. Article 19 (2022). Regulating disinformation and social media platforms 'alla Turca'.

Ø        5- سیاست‌ها، قوانین و برنامه‌های کلان رسانه در ترکیه

سیاست‌های رسانه‌ای در ترکیه تحت تأثیر نقش تاریخی دولت، روند خصوصی‌سازی از دههٔ ۱۹۹۰ و ضرورت تنظیم‌گری دیجیتال شکل گرفته‌اند. این سیاست‌ها در تعامل میان دولت، نهادهای تنظیم‌گر مانند RTÜK و BTK، بازیگران بازار و قوهٔ قضائیه تولید شده و رسانه را به حوزه‌ای راهبردی در سیاست داخلی و امنیت ارتباطی بدل کرده‌اند (1،2). این مدخل به بررسی چارچوب کلی، قوانین پخش سنتی و دیجیتال، برنامه‌های راهبردی و چالش‌های ساختاری می‌پردازد و بر ضرورت تعادل میان آزادی بیان و امنیت ارتباطی تأکید دارد.

۱. چارچوب کلی سیاست‌گذاری رسانه‌ای

سیاست‌های رسانه‌ای ترکیه بر سه متغیر بنیادین استوار است:

۱) نقش دیرینهٔ دولت در هدایت رسانه‌ها از دورهٔ جمهوری اولیه،

۲) خصوصی‌سازی و گسترش بازیگران تجاری از دههٔ ۱۹۹۰،

۳) ضرورت تنظیم‌گری محتوا و فناوری در دورهٔ دیجیتال (3،4).

نظام رسانه‌ای ترکیه در تعامل میان نهادهای دولتی، شوراهای تنظیم‌گر (RTÜK و BTK)، شرکت‌های خصوصی و دستگاه قضایی شکل گرفته و رسانه را به یک حوزهٔ راهبردی در امنیت ارتباطی، مدیریت افکار عمومی و سیاست داخلی تبدیل کرده است (5). از دههٔ ۲۰۱۰، تمرکز سیاست‌گذاری رسانه‌ای بر دیپلماسی عمومی، صادرات محتوا و تنظیم‌گری پلتفرم‌های دیجیتال افزایش یافته و ترکیه را به دومین صادرکنندهٔ جهانی سریال تبدیل کرده است (6).

۲. قوانین پایه در رسانه‌های سنتی

«قانون تأسیس TRT» (۱۹۶۴، قانون شمارهٔ ۳۵۹) نخستین سند جامع در حوزهٔ پخش بود که رادیو و تلویزیون را تحت مدیریت یک نهاد عمومی مستقل قرار داد و اصول بی‌طرفی و مأموریت فرهنگی–آموزشی رسانهٔ عمومی را تعریف کرد (7). اصلاحیهٔ ۱۹۷۲ بخشی از استقلال TRT را کاهش داد (8).

در دههٔ ۱۹۹۰ و با تصویب «قانون شمارهٔ ۳۹۵۴» (۱۹۹۴)، انحصار TRT پایان یافت و زمینه برای فعالیت شبکه‌های خصوصی ایجاد شد (9). این قانون همچنین شورای عالی رادیو و تلویزیون (RTÜK) را به‌عنوان نهاد تنظیم‌گر مستقل تأسیس کرد (10). RTÜK مسئول صدور مجوز پخش، نظارت بر مالکیت و محتوا، و تنظیم اصول اخلاق حرفه‌ای است (11).

براساس مقررات RTÜK، بخشی از حداقل محتوای کودکان باید تولید داخلی باشد و محدودیت‌هایی برای تمرکز مالکیت رسانه اعمال شده است (12).

۳. قوانین و سیاست‌های مرتبط با رسانه‌های دیجیتال

تحول دیجیتال از ابتدای دههٔ ۲۰۱۰ دولت را به تدوین مقررات جدید برای شبکه‌های اجتماعی، حفاظت از داده، مدیریت محتوا و کنترل پلتفرم‌های فناوری سوق داد (13).

اصلاحیهٔ قانون شمارهٔ ۵۶۵۱ (۲۰۲۰)، مشهور به «قانون رسانه‌های اجتماعی»، نقطهٔ عطف سیاست‌گذاری دیجیتال در ترکیه است (14). مهم‌ترین مفاد این قانون عبارت‌اند از:

• الزام پلتفرم‌های با بیش از یک میلیون کاربر روزانه به داشتن نمایندهٔ رسمی در ترکیه،
• الزام به پاسخ‌گویی به احکام قضایی برای حذف محتوا،
• جریمه‌های مالی سنگین برای عدم تبعیت،
• امکان محدودسازی پهنای باند در صورت ادامهٔ تخلف (15،16).

BTK نیز مجموعه‌ای از مقررات دربارهٔ مدیریت داده، امنیت شبکه، OTT، اقتصاد دیجیتال و ترافیک اینترنت منتشر کرده است (17،18).

اصلاحیهٔ بحث‌برانگیز قانون شمارهٔ ۷۴۱۸ (۲۰۲۲) جرم «انتشار اطلاعات نادرست» را با مجازات یک تا سه سال حبس تعریف کرد، که نقدهای گسترده‌ای دربارهٔ تهدید آزادی بیان در پی داشت (19).

۴. برنامه‌های کلان و راهبردهای ملی

۴.۱. راهبردهای صنعتی و توسعهٔ محتوا

ترکیه در سال‌های اخیر با سرمایه‌گذاری گسترده در صنعت سریال‌سازی، توسعهٔ پلتفرم‌های OTT داخلی مانند BluTV و Exxen، و همچنین چندزبانه‌سازی شبکه‌های عمومی TRT، تلاش کرده جایگاه خود را در بازار جهانی رسانه تثبیت کند (20). این سیاست‌ها نه‌تنها به تقویت بازار داخلی منجر شده‌اند، بلکه ترکیه را به یکی از قطب‌های منطقه‌ای تولید محتوا بدل کرده‌اند.

بر اساس گزارش‌های رسمی، صادرات سریال‌های ترکیه در سال ۲۰۲۲ به حدود ۶۰۰ میلیون دلار رسیده است (21). این رقم نشان‌دهندهٔ اهمیت اقتصادی و فرهنگی صنعت سرگرمی در سیاست‌گذاری کلان کشور است.

در این میان، شبکهٔ بین‌المللی TRT World که در سال ۲۰۱۵ راه‌اندازی شد، نماد رویکرد دیپلماسی رسانه‌ای ترکیه محسوب می‌شود (22). این شبکه با تولید و پخش محتوای چندزبانه، روایت‌های ترکیه را در سطح جهانی بازنمایی کرده و به ابزاری برای تقویت قدرت نرم و تصویرسازی بین‌المللی کشور تبدیل شده است.

۴.۲. برنامه‌های سواد رسانه‌ای

وزارت آموزش ملی و RTÜK از سال ۲۰۰۷ برنامهٔ «سواد رسانه‌ای» را در مدارس پایه‌گذاری کرده‌اند. این درس از ۲۰۱۵ به‌عنوان واحد انتخابی ارائه می‌شود و در ۲۰۲۲ با تمرکز بر امنیت سایبری، مواجهه با اخبار جعلی و پیشگیری از اعتیاد فناوری به‌روزرسانی شد (23–25).

۴.۳. راهبردهای امنیت سایبری

««راهبرد ملی امنیت سایبری» که در دوره‌های ۲۰۱۶–۲۰۱۹ و سپس ۲۰۲۰–۲۰۲۳ تدوین و اجرا شد، چارچوبی جامع برای حفاظت از داده‌ها، افزایش تاب‌آوری زیرساخت‌های ارتباطی و مدیریت بحران‌های دیجیتال فراهم می‌آورد (26،27). این سند در هماهنگی کامل با مقررات نهاد تنظیم‌گر ارتباطات (BTK) طراحی شده و مجموعه‌ای از اقدامات کلان را برای مواجهه با تهدیدهای نوین فضای سایبری ارائه می‌دهد.

راهبرد مذکور شامل ۴۰ اقدام اصلی و ۷۵ گام اجرایی است که حوزه‌هایی چون امنیت شبکه، حفاظت از داده‌های شخصی، مدیریت ترافیک اینترنت، و آمادگی در برابر حملات سایبری را پوشش می‌دهد. هدف اصلی آن ایجاد یک چارچوب فناوری–حقوقی یکپارچه است که بتواند هم نیازهای امنیتی دولت و نهادهای حیاتی را پاسخ دهد و هم اعتماد عمومی به محیط دیجیتال را تقویت کند.

۵. تنظیم‌گری و چالش‌ها

نظام رسانه‌ای ترکیه در دهه‌های اخیر با مجموعه‌ای از چالش‌های ساختاری و نهادی روبه‌رو بوده است. تمرکز بالای مالکیت رسانه‌ای، فشارهای سیاسی، وابستگی اقتصادی به تبلیغات، رقابت فزاینده با پلتفرم‌های جهانی و سرعت بالای تغییر فناوری از مهم‌ترین این چالش‌ها به شمار می‌آیند (28). برآوردها نشان می‌دهد که بیش از ۹۰ درصد رسانه‌ها در مالکیت هلدینگ‌هایی قرار دارند که ارتباط نزدیکی با دولت دارند؛ وضعیتی که به کاهش تنوع محتوایی و تشدید قطبی‌شدن فضای رسانه‌ای منجر شده است (29).

گزارش‌های شورای عالی رادیو و تلویزیون (RTÜK) نیز بیانگر افزایش شکایات عمومی دربارهٔ محتوا، کاهش تنوع برنامه‌سازی و تغییر الگوهای مصرف تلویزیونی است (30). در همین راستا، نهاد تنظیم‌گر ارتباطات (BTK) بر رشد سریع مصرف داده، فشار بر زیرساخت‌های ارتباطی و ضرورت توسعهٔ شبکه‌های پرسرعت تأکید کرده است (31).

از سوی دیگر، تصویب قانون «اطلاعات نادرست» در سال ۲۰۲۲ و به‌کارگیری مکانیسم‌های کنترل الگوریتمی نگرانی‌های جدی در خصوص محدودسازی آزادی بیان و افزایش نظارت دولتی بر فضای دیجیتال ایجاد کرده است (32).

در مجموع، سیاست‌های رسانه‌ای ترکیه در تلاش‌اند تا میان آزادی بیان، تنظیم‌گری محتوا، الزامات امنیتی و منطق بازار تعادلی پایدار برقرار کنند؛ با این حال، تمرکز قدرت سیاسی و اقتصادی همچنان یکی از چالش‌های اصلی این نظام به شمار می‌رود (33).

1. Yeşil, B. (2016). Media in new Turkey: The origins of an authoritarian neoliberal state. University of Illinois Press.
2. Akser, M., & Baybars-Hawks, B. (2012). Media and democracy in Turkey. Middle East Journal of Culture and Communication, 5(3), 302–321.
3. Christensen, C. (2010). Media and politics in Turkey. International Journal of Communication, 4, 509–515.
4. Kaya, R. (2020). Media and authoritarianism in Turkey. Journal of Balkan and Near Eastern Studies, 22(4), 478–497.
5. HRW. (2022). Turkey: Dangerous, dystopian new legal amendments. Human Rights Watch.
6. TİM. (2023). Turkish TV Series Exports Annual Report. Turkish Exporters Assembly.
7. TRT. (1964). Law No. 359: Establishment of TRT. Ankara: Official Gazette.
8. Sümer, O., & Taş, İ. (2020). TRT’s transformation under AKP. Journalism Studies, 21(9), 1243–1261.
9. Law No. 3954. (1994). Establishment of RTÜK and Private Broadcasting. Ankara: Official Gazette.
10. RTÜK. (1994). Radio and Television Supreme Council Regulation.
11. Lexology. (2022). In brief: Media law and regulation in Turkey.
12. RTÜK. (2021). Regulation on Children’s Content.
13. Article 19. (2022). Regulating disinformation and social media platforms “alla Turca”.
14. Law No. 7253. (2020). Amendments to Law No. 5651.
15. Library of Congress. (2020). Turkey: Parliament passes law imposing new obligations on social media companies.
16. EFF. (2020). Turkey doubles down on violations of digital privacy and free expression.
17. BTK. (2024). Quarterly market data report.
18. ITIF. (2025). Turkey’s content moderation regulation.
19. HRW. (2022). As above.
20. Parrot Analytics. (2023). Global demand for Turkish dramas.
21. TRT World. (2024). How dramas shape Türkiye’s perception globally.
22. Elswah, M., & Howard, P. N. (2021). TRT World as a party broadcaster. Journalism, 23(12), 2472–2490.
23. EPALE. (2018). Media literacy in Turkey.
24. RTÜK & MEB. (2007). Media literacy curriculum for primary education.
25. MEB. (2022). Media literacy cooperation protocol with RTÜK.
26. Ministry of Transport and Infrastructure. (2016). National Cyber Security Strategy 2016–2019.
27. TRT World. (2020). Turkey reveals its three-year cybersecurity plan.
28. MOM–RSF. (2025). Media regulation in Turkey.
29. Wikipedia. (2025). Mass media in Turkey. (دادهٔ صفحهٔ مالکیت رسانه‌ای با منابع پی‌نوشت)
30. RTÜK. (2024). Annual report on broadcasting violations.
31. BTK. (2025). Digital economy and OTT platforms report.
32. Future of Media. (2025). Turkey – The Future of the Media in the Western Balkans and Turkey.
33. EDAM. (2025). Turkey’s digital news landscape: Polarization, social media and emerging trends.