سیاستها، قوانین و مقررات آفریقای جنوبی در مورد تصوف و طریقتهای صوفیانه
آفریقای جنوبی، بهعنوان یکی از دموکراسیهای جوان اما توسعهیافتهٔ قارهٔ آفریقا، از مترقیترین نظامهای قانون اساسی در جهان برخوردار است. قانون اساسی این کشور که در سال ۱۹۹۶ پس از فروپاشی نظام آپارتاید تدوین شد، بر کرامت انسانی، آزادی، برابری و تنوع فرهنگی بهعنوان اصول بنیادین جامعهٔ نوین آفریقای جنوبی تأکید دارد[۱]. در چارچوب همین نظام حقوقی، آزادی مذهب و وجدان نهتنها بهعنوان حقی فردی بلکه بهمنزلهٔ بخشی از هویت ملی تعریف شده است. این نگرش سبب شده است که ادیان، مکاتب و سنتهای عرفانی گوناگون ـ از مسیحیت تا اسلام و تصوف ـ بتوانند آزادانه در فضای اجتماعی فعالیت کنند.
تصوف در آفریقای جنوبی، که ریشههای آن به قرن هفدهم و مهاجرت مسلمانان مالایی و اندونزیایی بازمیگردد، در گذر زمان به بخش مهمی از بافت فرهنگی و دینی کشور بدل شده است. طریقتهای صوفیانه در کنار نقش معنوی، سهم چشمگیری در حفظ انسجام اجتماعی، مقاومت فرهنگی در دوران تبعیض نژادی، و توسعهٔ گفتوگوی بینادیانی داشتهاند. این مقاله، با تکیه بر چارچوب قانونی و تجربهٔ زیستهٔ جامعهٔ مسلمان، به بررسی سیاستها، قوانین و سازوکارهای رسمی و غیررسمی مرتبط با تصوف در جمهوری آفریقای جنوبی میپردازد.
چارچوب قانونی کلان: قانون اساسی و تضمین آزادی مذهب
پایهٔ حقوقی تمام فعالیتهای مذهبی در آفریقای جنوبی مادهٔ ۱۵ قانون اساسی (۱۹۹۶) است که بهصراحت آزادی وجدان، مذهب، اندیشه و باور را تضمین میکند. متن این ماده تصریح میکند که:
- هر فرد حق آزادی وجدان، مذهب، اندیشه، باور و نظر را دارد؛
- آیینهای مذهبی میتواند در مؤسسات دولتی برگزار شود، مشروط بر اینکه: با مقررات جاری کشور سازگار باشد؛ و حضور در آن آیینها داوطلبانه و آزادانه باشد؛
- این ماده مانع از بهرسمیتشناختن نظامهای حقوقی مذهبی یا ازدواجهای منعقدشده در چارچوب شریعتهای دینی نمیشود، مشروط بر آنکه با اصول کلی قانون اساسی تعارض نداشته باشد[۲].
این ماده، در کنار منشور حقوق (Bill of Rights)، مبنای قانونی است که نهتنها آزادی مذهبی، بلکه استقلال سازمانهای دینی را نیز تضمین میکند. دادگاه قانون اساسی در پروندههایی چون آموزش مسیحی آفریقای جنوبی علیه وزیر آموزش و پرورش Christian Education South Africa v. Minister of Education (2000)) نشان داده است که تفسیر گستردهای از این آزادی دارد و مداخلهٔ دولت در امور داخلی نهادهای مذهبی را به حداقل میرساند[۳]. در چنین بستری، طریقتهای صوفیانه میتوانند آزادانه عمل کنند و هویت خود را در جامعهٔ چندفرهنگی حفظ نمایند.
آزادی فعالیتهای صوفیانه: خانقاهها، زیارتگاهها و آیینها
در جمهوری آفریقای جنوبی، هیچ قانون خاصی فعالیت صوفیان را محدود نمیکند. آنان تحت همان قوانین عمومی که برای سایر سازمانهای غیرانتفاعی، مذهبی یا فرهنگی وضع شده است، عمل میکنند. این چارچوب عمدتاً بر اساس قانون سازمانهای غیرانتفاعی (Nonprofit Organisations Act 71 of 1997) و مقررات شهرداریها (در زمینهٔ مجوزهای ساختوساز، فعالیت عمومی و سر و صدا) تنظیم شده است.
خانقاهها و مراکز صوفیانه
خانقاهها و زاویههای صوفیانه در سراسر کشور، بهویژه در استانهای کیپ غربی، گائوتنگ و کوازولو–ناتال، آزادانه فعالیت دارند. این مراکز فقط مکان عبادت یا ذکر نیستند، بلکه نهادهایی چندمنظوره با کارکردهای آموزشی، فرهنگی و اجتماعیاند. بهعنوان نمونه، خانقاه راشدیه در کیپتاون به مرکزی برای آموزش عرفان نظری و عملی تبدیل شده است و علاوه بر حلقههای ذکر، کلاسهای آموزش قرآن، مشاورهٔ خانواده، و برنامههای خیریه برگزار میکند[۴]. چنین تنوع عملکردی سبب شده است که خانقاهها از حاشیهٔ مذهبی به متن حیات اجتماعی مسلمانان راه یابند و حتی در برخی مناطق به مراکز خدمات اجتماعی تبدیل شوند.
زیارتگاهها (مزارات) و گردشگری مذهبی
زیارتگاههای اولیاءالله و صالحان از بارزترین نمادهای حضور تصوف در فضای عمومی آفریقای جنوبیاند. این مکانها اغلب فراتر از کارکرد صرفاً مذهبی، به جاذبههای فرهنگی و گردشگری تبدیل شدهاند.
مزار حضرت صوفی صاحب (شیخ عبدالقادر گیلانی رحمتی)
در ریورساید کیپتاون، از مهمترین قطبهای زیارتی کشور است. هر ساله در سالگرد درگذشت او (عرس)، هزاران نفر از سراسر کشور و حتی خارج از آفریقا در مراسمی بزرگ شرکت میکنند که شامل قوالی، ذکر و توزیع غذای نذری است[۵]. این مراسم با همکاری شهرداری و نهادهای خدمات شهری برگزار میشود و حضور نیروهای انتظامی صرفاً برای نظم و امنیت است؛ نشانهای از پذیرش رسمی تصوف در چارچوب مدنی کشور..
مزار حضرت بادشا پیر (حبیب شاه)
در درهٔ امزامزام نزدیک دربن، نمونهای برجسته از پیوند تصوف با فرهنگ بومی آفریقایی است. این زیارتگاه با تزئینات سنتی و فضای آرامشبخش خود مورد احترام مسلمانان و غیرمسلمانان قرار دارد. بازدیدکنندگان غیرمسلمان نیز با احترام در مراسم شرکت میکنند، که خود گواهی است بر نقش تصوف در گفتوگوی بینادیانی[۶].
سازمان گردشگری آفریقای جنوبی (SA Tourism) این اماکن را در بروشورهای رسمی خود بهعنوان بخش مهمی از «منظر فرهنگی منحصربهفرد» کشور معرفی کرده است. در سالهای اخیر، نسل جدیدی از مشایخ جوان با استفاده از رسانههای دیجیتال، در حال بازآفرینی آیینهای سنتیاند؛ از برگزاری جلسات ذکر آنلاین تا آموزش عرفانی به زبان انگلیسی و سادهسازی مفاهیم صوفیانه برای نسل دیجیتال[۷].
جایگاه قانونی در نظام آموزشی و اجتماعی
مؤسسات آموزشی
آفریقای جنوبی به مراکز آموزشی دینی اجازهٔ فعالیت رسمی میدهد، مشروط بر ثبت آنها نزد وزارت آموزش پایه (Department of Basic Education) یا وزارت آموزش عالی و تربیت (Department of Higher Education and Training).
دارالعلوم نیوکاسل
یکی از بزرگترین مدارس علوم اسلامی کشور با گرایش بریلوی، علاوه بر آموزش فقه و تفسیر، عرفان نظری و سلوک عملی را نیز در برنامهٔ درسی خود گنجانده است. این مؤسسه بهعنوان یک مرکز آموزشی خصوصی ثبت رسمی دارد[۸]
دارالعلوم زکریا
دارالعلوم زکریا در هایدلبرگ، گائوتنگوقاع شده است. وابسته به مکتب دیوبندی، نمونهای دیگر از نهادینهشدن آموزش عرفان در چارچوب رسمی است. با آنکه دیوبندیان رویکردی محتاطانه به تصوف دارند، اما شاخههای صوفیانهٔ فعالی در درون این حوزهها وجود دارد[۹].
فعالیتهای اجتماعی و بشردوستانه
آموزههای صوفیانه که خدمت به خلق را برتر از خلوت میدانند، خانقاهها را به بازیگرانی فعال در حوزهٔ مدنی تبدیل کرده است. در دوران همهگیری کووید–۱۹، مراکز صوفی در کیپتاون و دربن با همکاری نهادهایی چون بنیاد بخشش بخشندگان( Gift of the Givers Foundation)، به توزیع غذا، ماسک و مواد ضدعفونیکننده برای اقشار فقیر پرداختند[۱۰]. این فعالیتها در چارچوب قانون سازمانهای غیرانتفاعی انجام میشود و در برخی موارد، مورد تقدیر مقامات محلی نیز قرار گرفته است.
تعامل تاریخی و سیاسی با دولت و جامعه
دوران آپارتاید
در دوران آپارتاید، شماری از شیوخ و علمای صوفی در مبارزه با تبعیض نژادی نقشی فعال داشتند. برای مثال، شیخ احمد حداد، امام مسجد اعظم کیپتاون و از رهبران respected صوفی، از حامیان سرسخت کنگرهٔ ملی آفریقا (ANC) و از دوستان نزدیک نلسون ماندلا بود. او در مسجد خود به مبارزان آزادی پناه میداد[۱۱].
آموزههای صوفیانه دربارهٔ عدالت (عدالت اجتماعی) و فداکاری در راه حق، در هماهنگی کامل با گفتمان آزادیخواهانهٔ ضدآپارتاید بود و به مشروعیت اجتماعی صوفیان در دوران پس از ۱۹۹۴ کمک شایانی کرد.
دوران پساآپارتاید
دولت دموکراتیک آفریقای جنوبی بر اساس اصل «وحدت در عین کثرت» عمل میکند. یکی از نهادهای کلیدی در این حوزه، شورای ملی امور مذهبی (National Religious Leaders Council – NRLC) است که زیرمجموعهٔ وزارت همکاریهای حکومتی و امور سنتی (COGTA) قرار دارد. نمایندگان جوامع صوفی نیز در این شورا حضور دارند و در زمینههایی چون گفتوگوی بینادیانی، پیشگیری از افراطگرایی، و توسعهٔ اجتماعی مشارکت میکنند[۱۲].
چالشها و محدودیتهای غیررسمی
با وجود چارچوب حقوقی باز و حمایت ضمنی دولت، جامعهٔ صوفی در عمل با چالشهایی نیز روبهروست.
مخالفتهای درونمذهبی
اصلیترین چالش، مخالفت جریانهای سلفی و وهابی با آیینهای صوفیانه است. این گروهها مراسمی مانند توسل، زیارت قبور و سماع را «بدعت» یا حتی «شرک» میدانند[۱۳]. این مناقشات گاه به مشاجرات در مساجد یا شبکههای اجتماعی منجر میشود. دولت در چنین مواردی بیطرف باقی میماند و تنها در صورت نقض نظم عمومی مداخله میکند.
چالشهای نسل جوان و مدرنیته
همچون سایر سنتهای دینی، تصوف نیز در مواجهه با جهان مدرن باید خود را بازتعریف کند. نسل جوان گاه با آیینهای طولانی و ساختارهای سلسلهمراتبی سنتی احساس فاصله دارد. در واکنش، مشایخ جوانتر تلاش کردهاند مفاهیم عرفانی را به زبان روان، قابلفهم و از طریق رسانههای اجتماعی منتقل کنند[۷].
مشکلات مالی و حفظ اماکن تاریخی
بسیاری از خانقاهها و مزارات قدیمی با چالش تأمین هزینههای مرمت و نگهداری مواجهاند. دولت، به دلیل اصل بیطرفی مذهبی، کمک مستقیم مالی نمیکند و این اماکن عمدتاً از طریق کمکهای مردمی اداره میشوند.
جمعبندی و چشمانداز آینده
قوانین و سیاستهای جمهوری آفریقای جنوبی در قبال تصوف، نمونهای کمنظیر از همزیستی دموکراتیک میان دولت سکولار و سنتهای عرفانی است. در پرتو قانون اساسی ۱۹۹۶، تصوف از آزادی کامل برای فعالیت برخوردار است و توانسته است با اتکا به کارکردهای آموزشی، اجتماعی و تاریخی خود، به بخشی از هویت فرهنگی و اخلاقی کشور بدل شود. خانقاهها و زیارتگاهها نهتنها محل عبادت، بلکه نماد آشتی و گفتوگو میان فرهنگها و ادیاناند. اگرچه چالشهایی مانند مخالفتهای درونمذهبی یا تغییر نسلها وجود دارد، اما چارچوب قانونی باز و فرهنگ مداراگر آفریقای جنوبی امکان مدیریت این مسائل را فراهم کرده است. آیندهٔ تصوف در این کشور به تواناییاش در تطبیق با شرایط نو، جذب نسل جوان، و استمرار نقش اجتماعی و فرهنگی خود بستگی دارد.
با توجه به حمایتهای غیرمستقیم دولت، حضور فعال در حوزهٔ گفتوگوی بینادیان، و نقش تاریخی در مبارزه با نژادپرستی، میتوان گفت که آیندهٔ تصوف در سرزمین رنگینکمان، آیندهای پایدار و درخشان است.
نیز نگاه کنید به
سیاست ها، قوانین و مقررات عربستان در مورد تصوف
کتابشناسی
- ↑ Chidester, D., Tayob, A., & Weisse, W. (Eds.). (2004). Religion, Politics, and Identity in a Changing South Africa. Münster: Waxmann.
- ↑ Republic of South Africa. (1996). The Constitution of the Republic of South Africa, 1996. Chapter 2: Bill of Rights, Section 15. Pretoria: Government of South Africa.
- ↑ Christian Education South Africa v Minister of Education, 2000 (4) SA 757 (CC); [2000] ZACC 11.
- ↑ Tayob, A. I. (1999). Islam in South Africa: Mosques, Imams, and Sermons. Gainesville, FL: University Press of Florida.
- ↑ Vahed, G., & Jeppie, S. (2005). Spaces of Virility: The Kramat of Cape Town. In S. Jeppie (Ed.), Muslim Networks in Cape Town (pp. 1–24). Cape Town: CASAS.
- ↑ Cape Mazaar Society. (2010). Guide to the Kramats of the Western Cape. Cape Town.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ Carr, M. (2023). Interview with Sheikh Muhammad Carr, Cape Town. Unpublished interview by the author.
- ↑ Darul Uloom Newcastle. (n.d.). About Us: History and Mission. Retrieved from https://darululoomnewcastle.co.za/about-us/
- ↑ Moosa, E. (2000). Worlds ‘Apart’: Tablīghī Jamā‘at in South Africa under Apartheid, 1963–1993. In M. K. Masud (Ed.), Travellers in Faith (pp. 206–221). Leiden: Brill.
- ↑ Gift of the Givers Foundation. (n.d.). COVID-19 Relief Projects. https://giftofthegivers.org/
- ↑ Haron, M. (2006). The Dynamics of Christian–Muslim Relations in South Africa (c.1960–2000): From Exclusivism to Pluralism. The Muslim World, 96(3), 423–468.
- ↑ National Interfaith Council of South Africa (NICSA). (2010). Mandate and Membership. Government of South Africa.
- ↑ Sadouni, S. (2013). God’s Cradle: The Transnational Politics of South African Indian Muslims. Journal of Religion in Africa, 43(1), 28–53.
نویسنده مقاله
علی نصیری
ویرایش دانشنامه ملل