صابئین مندایی در عراق

مذهب صابئه مندایی یکی از کهن‌ترین مذاهب جهان است که به حضرت آدم (ع) و پسرش حضرت شیث برمی‌گردد. واژه صابئه ریشه آرامی دارد و به معنای رنگ گرفتن و یا آب ریختن است و معنای دوم با مهمترین مناسک دینی صابئین یعنی غسل تعمید همگونی بیشتری دارد. مندایی به معنی عارف یا عالم به وجود خالق یکتاست. آنها خود را مندایی می‌دانند نه صابئه. زبان مندایی‌ها آرامی است و آنها به علت کثرت غسل از قدیم در کنار رودخانه‌ها استقرار دارند و عمده محل استقرار آنها در کنار رودخانه دجله و هورهای جنوب عراق است. البته برخی از آنها به بغداد نیز مهاجرت کردند. جمعیت مندایی‌های عراق بین بیست تا سی هزار نفر  بوده است، هر چند که آنها مدعی‌اند که حدود پنجاه هزار نفر هستند.

نظریات مختلفی درباره‌ی منشأ مندایی‌ها مطرح شده است. برخی آنان را از فلسطین و شرق اردن می‌دانند. برخی منشأ آنان را عراق و تمدن‌های بین‌النهرین می‌دانند. برخی دیگر آنان را مهاجرانی از هند (جزیره‌ی سیلان) معرفی می‌کنند. نظریه‌ی دیگر، آنان را از شمال حجاز می‌داند. شواهد نشان می‌دهد که فلسطین خاستگاه اصلی آنان بوده است. صابئین مندایی به خدای یکتا معتقدند و ارتباطی با حرانیان ندارند. منداییان در گذشته در جنوب عراق به‌ویژه در مناطق اطراف دجله و فرات سکونت داشته‌اند.  برخی از محققان معتقدند که آنها ابتدا در فلسطین و شرق اردن زندگی می‌کردند و بعد به عراق مهاجرت کردند. در منابع قدیمی، از بین‌النهرین به عنوان محل استقرار آنان نام برده شده است. برخی از تحقیقات به بلده الطیب (در نزدیکی مرز ایران و عراق) به عنوان یکی از سکونت‌گاه‌های آنان اشاره کرده‌اند. در دوران جدید، منداییان بیشتر در شهرهای بغداد، عماره، ناصریه و بصره زندگی می‌کنند.

دین مندایی یکی از کهن‌ترین ادیان یکتاپرست است که بر طهارت، تعمید در آب جاری، و رعایت اصول اخلاقی تأکید دارد.مندائیان دارای کتب مقدس متعددی می‌باشد که بر انبیای متعددی از آدم تا حضرت یحیی نازل شده است. بنابر اعتقاد برخی از مراجع تقلید شیعه، صابئی‌ها از اهل کتاب بوده و پاک هستند. درفش آرم مذهبی صابئین مَندایی است. درفش با دو چوب که با طناب سفید به هم وصل شده‌اند و پارچه‌ای سفید از حریر بر روی آن قرار داده شده، مزین شده و در بالای چوب حلقه‌ای از برگ درخت یاس وجود دارد.

مهم‌ترین آیین دینی منداییان تعمید یا  غسل در آب جاری برای پاکی روح است. غسل باید در رودخانه‌های زنده مانند دجله و فرات انجام شود، زیرا آب باید جاری و پاک باشد. این غسل در مواقع تولد، ازدواج، اعیاد و قبل از نماز انجام می‌شود. تعمید نوعی تجدید روحی و نزدیکی به خداوند "حی عظیم" محسوب می‌شود. منداییان روزانه پنج مرتبه نماز (براخه) می‌خوانند، اما نماز آن‌ها با نماز مسلمانان متفاوت است. قبل از نماز باید وضو (رشامه) بگیرند که شامل شستن صورت و دست‌ها در آب جاری است. در هنگام نماز، به سمت شمال رو می‌کنند، زیرا معتقدند که خداوند در دورترین نقطه شمال قرار دارد. در نماز آن‌ها رکوع و سجود وجود ندارد، بلکه فقط دعاها و نیایش‌ها خوانده می‌شود. روزه معنوی منداییان شامل دو روزه کوچک و بزرگ است. روزه کوچک پرهیز از خوردن گوشت در روزهای مشخص است و  روزه بزرگ شامل روزه‌ی روحانی است، یعنی پرهیز از دروغ، آسیب رساندن و انجام گناه. ازدواج یک آیین مقدس است که باید نزدیک آب جاری برگزار شود. با حضور روحانیان مذهبی (ترمیذه) انجام شده و پیش از آن زوجین تعمید می‌شوند. در آیین‌های وفات، فرد متوفی را در آب جاری غسل داده و با لباس سفید (رسته) می‌پوشانند. ترجیح داده می‌شود که اجساد نزدیک رودخانه‌های جاری دفن شوند، زیرا آب عنصر مقدس دین مندایی است.

مندائیان اعیاد و مناسبت‌های دینی مختلفی دارند. عید پنجه (برونایا) مهم‌ترین جشن مندایی است که پنج روز در ماه مارس برگزار می‌شود. این پنج روز را کاملاً مقدس و خالی از شر و پلیدی می‌دانند. در این ایام، تعمید و نیایش‌های ویژه انجام می‌شود. عید دهوا ربا (عید بزرگ) مشابه نوروز یا آغاز سال نو برای منداییان است. در این روز، تعمید عمومی برای تمام افراد جامعه مندایی برگزار می‌شود و دعاهایی برای صلح و برکت جهانی خوانده می‌شود. عید دهوا هنینا (عید یادبود ارواح) شبیه "عید همه‌ی قدیسان" در مسیحیت است. در این روز، برای درگذشتگان دعا خوانده شده و غذا توزیع می‌شود. در مجموع دین مندایی بر پایه طهارت، تعمید، نماز و ازدواج مقدس بنا شده است. آب جاری نقش اساسی در آیین‌های آنان دارد و نماد پاکی و ارتباط با خداوند "حی عظیم" است.

نیز نگاه کنید به

گروه های مذهبی و قومی عراق؛ اقلیت‌های دینی در عراق

نویسنده مقاله

معصومه فاریابی