مطالعات و آثار علمی برجسته در زمینهٔ خط، زبان و ادبیات ترکیه

نویسنده : علی حکیم پور

ویرایش : دانشنامه ملل

مطالعات علمی پیرامون خط، زبان و ادبیات ترکیه از اواخر سدهٔ نوزدهم تا امروز، مسیر پویایی را پیموده است. این مطالعات از بررسی زبان‌های ترکی باستان—از خط اورخون تا خط اویغوری—تا پژوهش‌های زبان‌شناختی دربارهٔ ترکی عثمانی، تحول خط پس از اصلاحات ۱۹۲۸، تحلیل ادبیات دیوانی، نقد ادبی مدرن، و مطالعات پست‌مدرن گسترده شده‌اند. این نوشتار، مهم‌ترین پژوهش‌ها، آثار، چهره‌های علمی و جریان‌های دانشگاهی مرتبط با حوزهٔ مزبور را در چهار مقطع بررسی می‌کند: ۱. پژوهش‌های تاریخی–زبان‌شناختی، ۲. مطالعات مربوط به خط و نسخه‌شناسی، ۳. پژوهش‌های ادبیات کلاسیک و مدرن، ۴. آثار نظری در حوزهٔ زبان و هویت.

۱. مقدمه

مطالعات علمی دربارهٔ زبان و ادبیات ترکیه، برخلاف تصور عمومی، تنها محدود به دانشگاه‌های ترکیه نیست؛ بلکه بخشی از ادبیات پژوهشی جهان ترک‌شناسی (Turkology) در اروپا، روسیه، آمریکا و آسیای مرکزی شکل گرفته است (1).

این پژوهش‌ها طی یک قرن اخیر تحت تأثیر عوامل زیر قرار داشته‌اند:

اصلاح خط در ۱۹۲۸ و نیاز به مطالعهٔ سنجشی میان خط عربی–عثمانی و خط لاتین؛
گسترش روش‌های زبان‌شناسی تاریخی و مطالعات اوراسیایی؛
رشد دانشگاه‌ها و تولید دانش بومی در ترکیه؛
دیجیتالی‌سازی میراث خطی عثمانی؛
جهانی‌شدن ادبیات ترکیه و توجه دانشگاه‌های غربی به آثار پاموک، شفق، و نویسندگان معاصر.

این عوامل ساختار پژوهشی امروز ترکیه را شکل داده‌اند.

۲. مطالعات تاریخی و زبان‌شناختی دربارهٔ زبان ترکی

۲–۱. پژوهش‌های مربوط به خط اورخون و ترکی باستان

نخستین مطالعات علمی بر روی خط اورخون در اواخر قرن نوزدهم آغاز شد؛ اما در دهه‌های اخیر، پژوهش‌های جدید مبتنی بر روش‌های دیجیتال و زبان‌شناسی تاریخی سطح مطالعه را بسیار ارتقا داده‌اند. آثار برجسته‌ای همچون پژوهش‌های «تلاش تکین» (Tekin)، «مارسل اِردال» (Erdal) و «لارس یوهانسـن» (Johanson) نقش بنیادی در تحلیل ساختار آوایی، نحوی و واژگانی این خط داشته‌اند (2).

در مطالعات جدید، سه محور اصلی برجسته است:

واکاوی ساختار Runiform تلاش‌های جدید برای رمزگشایی دقیق‌تر علائم و بازسازی واج‌گاه‌ها. (3)
مطالعات میان‌رشته‌ای ترکیب داده‌های باستان‌شناسی، قوم‌نگاری و زبان‌شناسی برای بازسازی هویت فرهنگی ترک‌های اولیه. (4)
دیجیتالی‌سازی و خوانش رایانه‌ای کتیبه‌ها دانشگاه‌های آنکارا و بیلکنت پروژه‌هایی برای ایجاد بانک اطلاعاتی دیجیتال از اورخون اجرا کرده‌اند. (5)

۲–۲. مطالعات مربوط به خط اویغوری و میراث ادبی سغدی–ترکی

پژوهشگران زبان‌شناسی تاریخی مانند «کلاوسون» (Clauson) و «یوشیدا» نشان داده‌اند که خط اویغوری نه‌تنها نقش بنیادی در انتقال متون دینی (بودایی، مانوی، اسلامی) داشته، بلکه نخستین بستر برای شکل‌گیری ادبیات منظوم ترکی بوده است (6).

پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد که:

ساختار عمودی–افقی خط اویغوری بر شیوهٔ نسخه‌نویسی تمدن‌های آسیای میانه اثر گذاشت؛
واژگان دینی و اخلاقی اویغوری بعدها به ادبیات ترکمن، ازبک و عثمانی منتقل شد (7).
متون اویغوری از طریق مقایسهٔ زبان‌شناختی، اطلاعات مهمی دربارهٔ دگردیسی واج‌ها ارائه می‌کنند. (8)

۲–۳. مطالعات زبان ترکی عثمانی (Osmanlı Türkçesi)

زبان عثمانی یکی از پیچیده‌ترین نظام‌های زبانی در جهان اسلام است و مطالعات جدید بر سه محور متمرکز شده‌اند:

۱. تحلیل نحوی و ساختاری

دانشمندانی چون «گوکسل» (Göksel) و «کیلیچ» (Kılıç) نشان داده‌اند که ترکی عثمانی دارای سه‌لایهٔ واژگانی بوده است و این چندلایگی باعث شکل‌گیری یک نظام معنایی–زیباشناختی ویژه شده است (9).

۲. استانداردهای خطی و سبک‌شناسی

پژوهش‌ها نشان می‌دهد که سبک‌های نسخ، ثلث، دیوانی و رقعه، تنها ابزار خوشنویسی نبودند، بلکه در ساختار معناشناختی متن اثر مستقیم داشته‌اند (10).

۳. مطالعات نسخه‌شناسی و سندشناسی

مطالعات گسترده‌ای بر روی اسناد دیوانی، وقف‌نامه‌ها، رسائل سیاسی و اشعار دیوانی با هدف بازسازی تاریخ فرهنگی عثمانی انجام شده است (11).

۳. مطالعات و نقد ادبیات کلاسیک (Divan Edebiyatı)

۳–۱. پژوهش‌های مربوط به ساختار بلاغی و عروضی

یکی از شاخص‌ترین آثار در این حوزه، کتاب‌های «Walter Andrews» و «Mehmet Çavuşoğlu» است که ساختار بلاغی و نظام تصویرگری شعر دیوانی را تحلیل کرده‌اند (12).

مطالعات جدید بر موارد زیر تمرکز دارند:

نقش «تصویرهای نمادین» مانند گل، بلبل، سرو و شراب؛
تحلیل سبک هندی (Sebk-i Hindî) در عثمانی؛
مطالعات میان‌فرهنگی دربارهٔ شباهت‌های شعر فارسی و ترکی (13).

۳–۲. پژوهش‌های جدید دربارهٔ شخصیت‌های کلاسیک

فضولی: مطالعات مدرن نشان می‌دهد که آثار او ترکیبی از سنت ایرانی، عرفان عربی و جهان‌بینی آناتولی است (14).
باقی: پژوهش‌ها نشان می‌دهد که او زبان عثمانی را به سطحی از صیقل و فصاحت رساند (15).
شیخ غالب: پژوهش‌های جدید دربارهٔ حُسن و عشق نشان‌دهندهٔ نقش او در شکل‌گیری «عرفان زیبایی‌شناختی» است (16).

۴. پژوهش‌های ادبیات نوین و دورهٔ تنظیمات

مطالعات مرتبط با دورهٔ تنظیمات بیشتر بر تحولات زبانی، نقش ترجمه، و تولد رمان ترکی متمرکز است (17). سه محور اصلی در پژوهش‌های جدید عبارتند از:

۱. نقش ترجمه در شکل‌گیری رمان

پژوهش‌هایی چون آثار «N. Erturk» نشان داده‌اند که ترجمهٔ ادبیات فرانسه و روسیه، سبک رمان‌نویسی ترکی را شکل داد (18).

۲. نقد ادبی و گفتمان تجدد

مطالعات «Georgeon» و «Hanioglu» نقش روشنفکران تنظیمات در ساخت گفتمان‌های مدرن مانند «وطن»، «آزادی»، «شهروندی» را بازسازی کرده‌اند (19).

۳. مطالعه شخصیت‌ها

شیناسی: نخستین چهرهٔ نثر مدرن (20)
نامق کمال: پیوند‌دهندهٔ سیاست و ادبیات (21)
ضیا پاشا: منتقد سنت دیوانی و مدافع ساده‌نویسی (22)

۵. پژوهش‌های ادبیات جمهوری و مدرن

۵–۱. رئالیسم اجتماعی

پژوهش‌های جدید دربارهٔ یاشار کمال، صباح‌الدین علی و اورهان کمال نشان می‌دهد که رئالیسم اجتماعی ترکیه درواقع ادامهٔ حماسه‌های شفاهی آناتولی است، اما در قالب مدرن (23).

۵–۲. ادبیات روان‌شناختی و اگزیستانسیالیستی

تحلیل‌های پساساختارگرایانه دربارهٔ آثار تانپینار و آتای، ادبیات ترکیه را به‌عنوان «ادبیات بحران مدرنیتۀ ترکی» معرفی کرده‌اند (24).

۶. پژوهش‌های ادبیات پست‌مدرن

۶–۱. اورهان پاموک

بخش مهمی از مطالعات غربی دربارهٔ ادبیات ترکیه به آثار او اختصاص دارد.

پژوهش‌هایی چون آثار «Göknar» و «Seyhan» نشان داده‌اند که رمان‌های پاموک نوعی «تاریخ‌نگاری ادبی پست‌مدرن» هستند (25).

۶–۲. ادبیات زنان و چندفرهنگی

مطالعات اخیر دربارهٔ الیف شفق، لطیفه تکین و عدالت آغااوغلو، هویت سیال، جنسیت، مهاجرت و چندزبانه‌بودن را به‌عنوان محورهای اصلی نقد ادبی معرفی کرده‌اند (26).

۷. حوزهٔ مطالعات میان‌رشته‌ای

۷–۱. زبان و هویت ملی

آثار پژوهشگرانی چون Lewis و Kafadar نشان می‌دهد که تغییر خط در ۱۹۲۸ نه فقط یک اقدام آموزشی، بلکه پروژه‌ای برای تعریف «هویت ترکی مدرن» بود (27).

۷–۲. مطالعات دیجیتال

رشد ابزارهای پردازش متن باعث شده مطالعات جدید به سمت:

OCR برای خط عثمانی،
بانک‌های واژگانی دیجیتال،
تحلیل رایانه‌ای متون دیوانی حرکت کنند (28).

۸. جمع‌بندی

مطالعات علمی مربوط به خط، زبان و ادبیات ترکیه را می‌توان در یک چارچوب چندلایه خلاصه کرد:

پژوهش‌های تاریخی، بنیان‌های زبانی جهان ترک را روشن می‌کنند.
مطالعات نسخه‌شناسی و خط، تاریخ فرهنگی عثمانی را بازسازی می‌کنند.
نقد ادبی کلاسیک باعث حفظ میراث دیوانی شده است.
پژوهش‌های ادبی معاصر، ادبیات ترکیه را در سطح جهانی مطرح کرده‌اند.
حوزه‌های میان‌رشته‌ای (دیجیتال، فلسفی، جامعه‌شناختی) آیندهٔ پژوهش را تعیین می‌کنند.

1. Karpat, K. H., & Zürcher, E. J. (2010). Cultural Horizons: A Festschrift in Honor of Talat S. Halman. Syracuse University Press.

2. Tekin, T. (1968). A Grammar of Orkhon Turkic. Indiana University Publications.

3. Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Brill.

4. Johanson, L. (2021). Turkic. Cambridge University Press.

5. Johanson, L., & Csató, É. Á. (Eds.). (2022). The Turkic Languages (2nd ed.). Routledge.

6. Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford University Press.

7. Yoshida, Y., & Chén H. (2010). Uyghur Manuscripts. Tokyo University of Foreign Studies.

8. Zieme, P. (2015). Alttürkische Handschriften. Brepols.

9. Göksel, A., & Kerslake, C. (2019). Turkish: A Comprehensive Grammar (2nd ed.). Routledge.

10. Kılıç, F. (2012). Osmanlı Türkçesi Grameri. Kesit Yayınları.

11. Türkiye Yazma Eserler Kurumu (2024). Dijital Kütüphane İstatistikleri.

12. Andrews, W. G. (1985). Poetry’s Voice, Society’s Song: Ottoman Lyric Poetry. University of Washington Press.

13. Çavuşoğlu, M. (1977–1999). Divan Edebiyatı Üzerine Makaleler (5 vols.). Kitabevi.

14. Karahan, A. (1996). Fuzûlî: Muhiti, Hayatı ve Şahsiyeti. Akçağ.

15. İpekten, H. (1993). Bâkî: Hayatı ve Şiirleri. Akçağ.

16. Şentürk, A. A. (2007). Şeyh Galib: Hüsn ü Aşk. Yapı Kredi Yayınları.

17. Evin, A. (1983). Origins and Development of the Turkish Novel. Bibliotheca Islamica.

18. Ertürk, N. (2011). Grammatology and Literary Modernity in Turkey. Oxford University Press.

19. Georgeon, F. (2002). “Lire et écrire à la fin de l’Empire ottoman.” Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée.

20. Parla, J. (2011). Türk Romanında Yazar ve Başkالاşım. İletişim Yayınları.

21. Moran, B. (1983–1994). Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış (3 vols.). İletişim Yayınları.

22. Bezirci, A. (1990). Yaşar Kemal. Cem Yayınevi.

23. Belge, M. (2010). Edebiyat Üstüne Yazılar. İletişim Yayınları.

24. Esen, N. (2008). Modern Türk Edebiyatı Üzerine Yazılar. İletişim Yayınları.

25. Göknar, E. (2013). Orhan Pamuk, Secularism and Blasphemy. Routledge.

26. Seyhan, A. (2008). Tales of Crossed Destinies: The Modern Turkish Novel. MLA.

27. Kafadar, C. (2007). “A Rome of One’s Own: Reflections on Cultural Geography and Identity.” In Ottoman Borderlands.

28. İSAM (2024). Osmanlıca OCR Projesi Raporu.