رسانه‌های گروهی مسلمانان روسیه

رسانه‌های گروهی اسلامی روسیه و تاریخ فعالیت آن به کمی بیش از صد سال قبل بر می‌گردد. پس از انقلاب سال ۱۹۰۵ در روسیه انتشار ده‌ها روزنامه و مجله اسلامی به زبان‌های تاتاری، عربی، ازبکی و روسی برقرار شده بود. اولین روزنامه‌های اسلامی در مناطق تاتارنشین روسیه به برکت فعالیت گروه‌های مشهور به جدیدیون و به خصوص اسماعیل گاسپیرالی، رهبر شناخته شده آن‌ها منتشر شد. وی در سال ۱۸۸۳ انتشار روزنامه «ترجمان» را آغاز نمود که به ارگان اصلی مطبوعاتی این جنبش تبدل شد. در این میان، روزنامه‌های جنبش تجدد‌گرایان (جدیدیون) مانند «ترقی»، «تجار»، «الاصلاح» و «عدل»، بیشتر از همه شهرت یافته بودند. رضا‌الدین فخرالدینوف، مفتی شهر اورنبورگ، مجله ترقی‌خواه «شورا» را تأسیس کرد. اوایل قرن ۲۰ در پاریس انتشار مجله «مسلمان» شروع شد که به زبان روسی زندگی امت اسلامی روسیه را منعکس می‌کرد. قدیمیون، مخالفان عقیدتی «جدیدیون» به انتشار یک سری دیگر از مجلات مربوط به ترویج عقاید خود پرداختند. از اواخر سال ۱۹۰۶ مجلات «دنیا و معیشت» و «دین و معیشت» منتشر می‌شدند که بر روی صفحات آن‌ها نقطه نظر جناح محافظه‌کار روحانیت مسلمانان ابراز می‌شد. مجمع روحانی اسلامی‌اورندنبورگ روزنامه «معلومات محکمیه شرقیه اورنبورگیه» را با شمارگان ۸۰۰ نسخه منتشر می‌کرد. در دوران شوروی، نشریات اسلامی تا سال ۱۹۲۸ به فعالیت خود ادامه دادند که بعد از انتشار آن جلوگیری به‌ عمل آمد. تنها بعد از احیای نظام ادارات روحانی مسلمانان که اواسط سال‌های ۱۹۴۰ صورت گرفت، در این زمینه تحولات مثبتی پدید آمد. از سال ۱۹۴۷ با همت اداره روحانیت مسلمانان آسیای میانه و قزاقستان انتشار مجله «مسلمانان شرق شوروی» با تیراژ نه چندان بزرگ شروع شد. البته، انتشار این مجله بعد از مدت کوتاهی قطع شد و تنها در سال ۱۹۶۸ از سر گرفته شد. در این مجله مسایل علوم دینی، فعالیت سازمان‌های اسلامی در زمینه عبادت و فعالیت بین المللی منعکس شده و نیز فتاوی، بخش‌هایی از خطبه‌ها و مطالب نشست‌ها و مجامع مختلف درج می‌شدند. تا سال ۱۹۸۹ مجله «مسلمانان شرق شوروی» تنها نشریه مسلمانان اتحاد شوروی بود. البته، گاهی مقالات غیر انتقادی و دوستانه‌ای درباره اسلام در مجله «علم و دین» نیز درج می‌شدند.

در آستانه فروپاشی اتحاد شوروی اولین روزنامه‌های اسلامی به روی کاغذ ارزان به وسیله دستگاه‌های تکثیر منتشر ‌شدند. در این میان، نشریات آشکارا افراطی مانند روزنامه «توحید»، ارگان مطبوعاتی حزب تجدید حیات اسلام و «پیک مسلمان» وابسته به مسجد جامع شهر ساراتوف که از محتوای شبیهی برخوردار بودند، بخش قابل توجه مطبوعات اسلامی را تشکیل می‌دادند. در سال ۱۹۹۰ اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی و سیبری انتشار روزنامه خود را از سر گرفت که به نشانه تداوم کار مجمع روحانی اورنبورگ «معلومات» نامگذاری شد. انتشار این روزنامه به دلیل مشکلات مالی قطع شد و تنها در سال ۱۹۹۷ با تلاش محمدعلی خوزین مفتی منطقه پرم از سر گرفته شد. در سال ۱۹۹۱ در شهر قازان اولین بنگاه انتشارات ادبیات اسلامی در روسیه به نام «ایمان» افتتاح شده و به انتشار روزنامه‌ای به زبان تاتاری با همین نام مبادرت ورزید. در سال ۱۹۹۳ در قازان انتشار مجله «نور اسلام» شروع شد و یک سال بعد روزنامه «ایمان» به زبان روسی و روزنامه «یقین» به زبان تاتاری به جرگه مطبوعات اسلامی پیوستند. پس از وقوع انشعاب در اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی و سیبری، نهادهای مفتی‌های جدا شده صاحب روزنامه‌های خود شدند. در پاییز سال ۱۹۹۲ اداره روحانیت مسلمانان باشقیرستان روزنامه روسی‌زبان «اسلام و جامعه» را دایر کرد؛ در حالی که اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی روسیه از تابستان سال ۱۹۹۴ مشغول انتشار ماهنامه «منبر اسلام» گردید. اوایل سال‌های ۱۹۹۰ مسلمانان داغستان نیز صاحب نشریات خود شدند. تا پایان قرن بیستم اکثر سازمان‌های متمرکز اسلامی صاحب روزنامه‌ بودند. روزنامه «منبر اسلام» متعلق به اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی روسیه که به ارگان رسمی شورای مفتی‌های روسیه نیز مبدل شد، منظم‌تر از همه منتشر می‌شد. سایر نشریات با استثنای خیلی کم، به صورت مرتب منتشر نمی‌شدند. این ماهنامه با تیراژ ۹۹۹ نسخه منشر می‌گردید. بعضی جمعیت‌های اسلامی نیز سعی می‌کردند روزنامه‌های خود را به چاپ برسانند. ولی شور و شوق آن‌ها فقط برای چند شماره اول کفایت می‌کرد. در آستانه انتخابات پارلمانی سال ۱۹۹۹ تلاشی برای ایجاد روزنامه اسلامی سراسری به عمل آمد که احتیاج مبرم به این نشریه احساس می‌شد. با سفارش جنبش «رفاه»، ویاچسلاو پولوسین (کشیش حوزه کلیسایی کالوگا که در تابستان سال ۱۹۹۹ اسلام آورد)، به این کار پرداخت. نشریه‌ای که او ایجاد کرد، اسم بسیار ساده «روزنامه مسلمان» داشت و شمارگان آن ۵۰۰ هزار نسخه اعلام گردید. این روزنامه به صورت رایگان توزیع شده و در واقع نشریه تبلیغاتی جنبش «رفاه» بود. همین امر باعث شد که انتشار آن بزودی قطع شود. بعد از آنکه ۵ نماینده «رفاه» وارد دومای کشوری شدند، احتیاج به «روزنامه مسلمان» رفع شد و این روزنامه تعطیل گردید.

اواخر سال ۲۰۰۱، پولوسین با کمک حامیان مالی اداره روحانیت مسلمانان داغستان انتشار روزنامه «همه چیز درباره اسلام» را به عمل رساند. این نشریه که طیف وسیع خوانندگان را مخاطب قرار می‌داد، بایستی کار «روزنامه مسلمان» را استمرار بخشد. روزنامه «همه چیز درباره اسلام» این نشریه با تیراژ ۳۵ هزار نسخه منتشر گردید و در سال ۲۰۰۳ تعطیل شد که تا کنون هیچ نشریه دیگری نتوانست جای خالی روزنامه سراسری اسلامی را بگیرد. البته، پیش از اینکه مشکلات مالی مانع از انجام این کار شود، فقدان مرکز واحد اطلاع‌رسانی در جامعه اسلامی روسیه و تفاوت‌های جدی بین امت‌های منطقه‌ای از موانع مهم ایجاد چنین نشریه‌ای به شمار می‌آید. در واقع نمی‌توان در یک روزنامه مطالبی را جمع کرد که به اندازه یکسان برای مسلمانان داغستان و سن پترزبورگ، کالینینگراد و منطقه ساخالین جالب و قابل قبول باشد. در ژانویه سال ۲۰۰۲ روسیه شاهد اولین تجربه موفق انتشار مجله سراسری اسلامی‌شد. اداره روحانیت مسلمانان داغستان به انتشار ماهنامه «اسلام» پرداخت که تا کنون به خوبی منتشر می‌شود. در سه‌ماه‌ه اول سال ۲۰۰۴ به ابتکار اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی روسیه، اداره روحانیت مسلمانان جمهوری تاتارستان و اداره روحانیت نیژنی نووگورود، فصل‌نامه «منار» به عنوان «مجله روسی مکتب اسلام» تأسیس شد. این مجله بر خلاف مجله «اسلام» که اقشار هر چه وسیع‌تری را مخاطب قرار می‌دهد، بر مسایل علوم الهی تأکید می‌کند.

طبق آمار سیستم جستجوگر «رامبلر»، فقط سایت «اسلام.رو» در میان ده سایت مذهبی پرطرفدار قسمت روسی اینترنت قرار دارد. هر روز ۳۵۰۰ نفر وارد این سایت می‌شوند که این رقم نسبتاً بالایی است. آنچه که باعث محبوبیت بیشتراین سایت شده، وجود اولین سرویس دوست‌یابی برای مسلمانان و مغازه اینترنتی است. مقام دوم در میان پایگاه‌های اطلاع‌رسانی اسلامی به سایت www.islamnews.ru تعلق دارد که قریب به ۳۰۰۰ نفر در روز از آن بازدید می‌کنند. علاوه بر آن، پایگاه‌های «مسلم پرس»، «اسلام در فدراسیون روسیه»، «اسلام آنلاین» در انتشار اخبار تخصص دارند، ولی میزان بازدید از آن‌ها کمتر است. بعضی سایت‌های غیراسلامی هم اخبار اسلامی را منتشر می‌کنند. مقام اول در این بخش به پایگاه «اینترفاکس- دین» تعلق دارد که قسمت خاص اسلامی دارد. این تنها منبع خبری درباره اسلام در روسیه است که ویرایش کامل انگلیسی دارد. تعداد بازدید کنندگان سایت «اینترفاکس» به ۲۰ هزار نفر در روز می‌رسد. سایت انستیتوی دین و سیاست که آلکساندر ایگناتنکو، اسلام‌شناس معروف فعالیت آن را هدایت می‌کند، فقط اخباری درباره مسایل اسلام درج می‌کند. ولی این اخبار عمدتا منعکس کننده حوادث خارجی است. هر روز تا ۵۰۰ نفر وارد این سایت می‌شوند. در تابستان سال ۲۰۰۷ دستگاه نماینده تام الاختیار رئیس جمهور فدراسیون روسیه در حوزه فدرال ولگا سایت «مسلمانان منطقه ولگ» را راه‌اندازی کرد. این سایت می‌تواند به یکی از مهم‌ترین سایت‌های روسی در زمینه مسایل اسلام تبدیل شود. کمتر از یک سوم از ۵۷ اداره روحانیت مسلمانان مناطق روسیه، صاحب سایت‌های رسمی خود هستند یا زمانی صاحب چنین سایت‌هایی بودند.

بهترین سایت‌ها به اداره روحانیت مسلمانان جمهوری تاتارستان و نهاد مفتی قازان، اداره روحانیت مسلمانان منطقه پرم، اداره روحانیت مسلمانان داغستان

و اداره روحانیت مسلمانان نیژنی نووگورود تعلق دارند. سایت اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی روسیه و شورای مفتی‌های روسیه نسبتا پرطرفدار است.

علاوه بر ادارات مذکور، سایت‌های ادارات روحانیت مسلمانان جمهوری ماری ال، چواش، منطقه سامارا، منطقه خودمختار خانتی-مانسی (وابسته به اداره مرکزی روحانیت مسلمانان روسیه)، اداره روحانیت مرکزی جمهوری چواش، اداره روحانیت جمهوری موردویا و جمهوری کارلیا فعالیت می‌کنند. جالب است که نهادهای مفتی منطقه ساراتوف (منطقه ولگا) و اداره روحانیت مسلمانان بخش آسیایی روسیه که در امور اجتماعی بسیار فعال هستند، سایت رسمی ندارند. از سازمان‌های سیاسی و اجتماعی مسلمانان تنها سازمان «میراث اسلامی روسیه» سایت خود را حفظ کرده، ولی در گذشته سازمان‌های «رفاه» و «مجلس» نیز سایت داشتند. در بخش روسی همچنین سایت‌های متعدد بنگاه‌های انتشارات اسلامی، فروشگاه‌های اینترنتی، سرویس‌های آشنایی و نکاح، پایگاه‌هایی برای افراد تازه‌ مسلمانان و منابع جریان‌های غیرسنتی اسلامی وجود دارند..

نیز نگاه کنید به

رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی روسیه؛ اسلام و مسلمانان روسیه