مراکز مذهبی مسیحیت در سوریه

پس از «بیت‌المقدس» و «بیت لحم» در فلسطین اشغالی، سرزمین سوریه، به‌ویژه دمشق، از اهمیت ویژه‌ای برای مسیحیان و زائران مسیحی برخوردار است. کلیساها و دیرهای تاریخی بسیاری در این کشور وجود دارد. فهرستی از کلیساهای مهم سوریه در بخش مسیحیت در سوریه، در همین کتاب مندرج است. در این قسمت به بعضی از این کلیساها که اهمیت تاریخی و معماری دارند، اشاره می­شود.

کلیسای «یوحنای تعمیددهنده» (Church of John the Baptist)

از این کلیسا تنها بخش­هایی در ضمن مجموعه مسجداموی دمشق باقی­مانده است؛ در حالی که در روم مسیحی، یکی از نخستین کلیساهای جامع یا «کاتدرائیه» (Cathedral) بود که ساخته شد.

در محل این کلیسا، دو هزار سال پیش از میلاد حضرت مسیح، بتکده‌ای به نام معبد «حَدَد/ هدد/ ادد» (Hadad) یا «بَعل حدد»، که خدای رعدوبرقش می­پنداشتند، وجود داشت؛ خدای ریش­دار و شاخداری که تبرزین و تندر در دستان خویش داشت و در تمام منطقه بین­النهرین و هلال خضیب پرستش می­شد؛ از جمله در حلب و دمشق. در حال حاضر، قطعه سنگی برجای مانده از این معبد، در موزه ملی دمشق به نمایش گذاشته شده است

در سال 64 پیش از میلاد، در دوران حکومت امپراتوری روم باستان بر دمشق، معبد حدد، بدون این­که ویران شود، جای خود را به معبد «ژوپیتر» که بزرگ­ترین معبد سوریه روم بود، داد. (Burns,2007, p.40)

در قرن چهارم میلادی، به دستور امپراتور «تئودئوس یکم» (Theodosius I) (347-395) در مکان این معبد، کلیسای یوحنای تعمیددهنده بنا شد که بعد از کلیسای انطاکیه، مهم­ترین اسقف نشین جهان محسوب می­شد.[7]

بعد از ورود اسلام به شهر دمشق، در قرن هفتم میلادی (14 هجری قمری )، بخش شرقی کلیسای یوحنای تعمیددهنده، به مسجد بدل شد، به‌طوری‌که مسلمانان و مسیحیان به اتفاق، از درب اصلی وارد آن می‌شدند؛ مسلمانان به سمت شرق و روبه‌قبله نماز به‌جای می‌آوردند و در بخش غربی نیز مسیحیان آیین‌های دینی خود را ادا می‌کردند.

در حال حاضر، هنوز مقبره‌ی سر حضرت یحیی (ع ) فرزند حضرت زکریا (ع )[8] و جایگاه غسل‌تعمید مسیحیان، در قسمت غربی مسجد قابل‌مشاهده است. در سال 86 هجری قمری، «ولید بن عبدالملک»، ششمین خلیفه اموی، این مکان را به مسجد جامع شهر تبدیل کرد که معروف به مسجد «اموی» شد و در پاسخ به اعتراض مسیحیان به این اقدام، دستور داد که تمامی کلیساهای مصادره شده دیگر در شهر، به عنوان غرامت به مسیحیان بازگردانده شوند.[9]

مقبره سر مبارک حضرت یحیی (ع) در مسجداموی

کلیسای جامع حضرت مریم (مَریمیة) (Mariamite Cathedral)

پس از کلیسای یوحنای تعمیددهنده، کلیسای «حضرت مریم» که در دمشق قدیمه در «باب توما» در انتهای بازار «مدحت پاشا، خیابان مستقیم» قرار دارد، در زمره کهن‌ترین کلیساهای جهان به شمار می‌رود و از سال 1342 میلادی، ویژه‌ی برگزاری آیین‌های مذهبی پیروان کلیسای روم ارتدکس و در واقع، مقر اصلی اسقف اعظم کلیسای ارتدکس یونانی است.[10]

این کلیسا، در واقع، جانشین کلیسای انطاکیه محسوب می‌شود که در همان آغاز تبلیغ دین مسیحیت، به دست پولس و پتروس در انطاکیه ترکیه ساخته شد؛ اما در پی زمین‌لرزه بزرگی که در قرن چهارم میلادی، انطاکیه را درهم فرو ریخت، به دمشق انتقال یافت.

در قرون اولیه مسیحیت دمشقی، مسیحیان،مراسم مذهبی خود را مخفیانه انجام می­دادند؛ اما در زمان امپراتور «کنستانتین اول»، امپراتوری بیزانس که به رعایای خود، آزادی عبادت داد و به مسیحیت رسمیت بخشید، آن­ها معبد کوچک خود را آشکار کرده کلیسایی ساختند و آن را به مریم مقدس تقدیم کردند.

هنگامی که سپاهیان اسلام به شهر دمشق رسیدند (634 م.)، آن را محاصره کردند. خالد بن ولید از شرق با جنگ و«ابوعبیده بن جراح» از غرب با صلح وارد شهر شدند؛ بدین ترتیب، منطقه­ای که با جنگ فتح شده بود، تحت کنترل دولت اسلامی قرار گرفت و بسیاری از ساختمان­ها مصادره شد و همه کلیساها مسجد شد؛ در حالی که منطقه­ای که با صلح فتح شده بود، در کنترل صاحبان آن باقی ماند؛ مثل این کلیسا که تا سال 706 م. یعنی 72 سال بسته ماند؛ تا این که به دستور ولیدبن عبدالملک، خلیفه اموی، به عنوان غرامت تخریب و تصرف کلیسای جامع یحیی تعمید دهنده و ساخت مسجد اموی، به مسیحیان بازگردانده، بازسازی وبازگشایی شد. [11]

در طول تاریخ، این کلیسا چندین بار تخریب و سوزانده و سپس ترمیم‌شده­است:

1. در سال 926 میلادی در زمان خلیفه عباسی مقتدر بالله بر اثر اقدامات عده­ای (؟) ویران شد.

2. در سال 950 میلادی به دستور «احمد بن طولون»، والی عباسیان در شام، سوزانده شد .

3. در سال 1009 میلادی به دستور خلیفه فاطمی «الحاکم بامرالله»[12] که دروزیان او را خدا می­پندارند.[13]

4. در سال 1260 میلادی، پس از حمله هولاکو وخروج تاتارها از دمشق، درگیری شدید فرقه‌ای بین مسیحیان رخ داد که در آن کلیسای مریم ویران شد و هرچند توسط ارتدکس­ها بازسازی شد؛ اما به دلیل شرایط سخت مالی، به زیبایی سابق خود بازنگشت.

5. در سال 1404 پس از میلاد ، تاتارها به شهر دمشق حمله کردند و کلیسا را ​​ویران کردند، رواق غربی آن را تخریب کردند و آثار و گنجینه های کلیسا را ​​ربودند. پس از خروج تاتارها، «پاتریارک میکائیل سوم» کلیسا را ​​بازسازی و تزئین کرد.

6. در سال 1759 پس از میلاد، در اثر زلزله بسیار شدید، دیوارهای کلیسا ترک خورد. والی دمشق، «محمد پاشا العظم»، آن را در سال 1777 تخریب و بازسازی کرد .

7. در سال 1860 پس از میلا، باز به دلیل درگیری‌های فرقه‌ای تخریب شد و با بودجه دولت بازسازی شد.

8. در سال 1953 پس از میلاد ، کلیسا دچار شکافی در سقف شد و با کمک مالی دولت سوریه و مؤسسات کلیسای ارتدکس آخرین بازسازی صورت گرفت.

معماری این کلیسا به سبک بیزانسی است و گنجایش ششصد نفر را دارد و در آن مراسم مذهبی مختلف برگزار می شود. در وسط تالار و دو طرف آن دو منبر سنگی قرار دارد که هر کدام دارای پلکانی پیچ در پیچ است. در جلوی کلیسا، سکوی قرمز رنگی وجود دارد که کاهنان برای اقامه نماز روی آن می ایستند و پشت آن، محراب و اتاق­هایی است که برای انجام مراسم مذهبی در نظر گرفته شده است.

کلیسا دارای طبقه بالایی است که قبلاً محل اقامه نماز زنان بوده است. سقف کلیسا، چوبی است که به دلیل کتیبه­ها و تزئینات آن، یک نقاشی هنری به حساب می­آید؛ مانند تصاویر دیوارهای کلیسا که مملو از نقاشی­ها و شمایل­های مختلف است. کلیسا دارای یک حیاط جلویی و جانبی است که در آن برج ناقوس کلیسا قرار دارد. ساخت برج ناقوس یا گنبد ناقوس هم مربوط است به زمان اسقف «اسپردون» ( 1891 - 1898).

این کلیسا، درواقع، مجموعه­ای از چند کلیسا است:  کلیسای مریم مقدس که اصلی است، کلیسای «مار تِقْلا» (Mar Taqla) که در جریان مرمت کلیسای مریم، بدان افزوده شده و مقر کلیسای سراسقف انطاکیه؛ یعنی ارتدوکس­های یونانی است و دست آخر، کلیسای «سنت کاترین» که آن هم در زمان مرمت افزوده شده و موزه­ای از لباس­ها، تزئینات و شمایل­های بازمانده از سراسقف­ها و راهبان است. در زیر ساختمان کلیسا نیز سرداب­هایی قرار دارند.

کلیسا یا خانه سنت حنانیا (Saint Ananias House)

کلیسا یا خانه حنانیای دمشق، از زیباترین کلیساهای این شهر و پس از کلیسای مریم، از قدیمی­ترین کلیساهای جهان است که در حال حاضر، در زیرزمین قرار دارد!

این بنا یکی از شاهکاری تاریخی مسیحیت است؛ با قدمتی بیش از 2000 سال که در آن، هنر دمشقی با معماری بیزانس درهم‌آمیخته است.  کلیسا در منطقه‌ی دمشق قدیم، در «باب شرقی»، منطقه‌ی مسیحی­نشین شهر دمشق، در خیابان «مستقیم» که میان عوام مشهور به منطقه‌ی «الخراب» است، قرار دارد. گفته می‌شود، منزل حنانیا قبل از ظهور دین مسیحیت، بتکده بود و سپس در قرن دوم میلادی، به کلیسا تبدیل شده است.

«حنانیا» که از مبلغان نخستین دین مسیحیت است. سنت حنانیا، پولس را در این خانه غسل تعمید داده است. حنانیا یکی از شاگردان عیسی در دمشق است که نامش در اعمال رسولان عهد جدید ذکر شده‌است.(اعمال رسولان ۹:۱۱) ماجرای چگونگی شفای پولس به دست او شرح داده شده‌است.

بنا بر روایات مسیحی، حنانیا در منطقه «بیت جبرین» کشته شده‌است. در انجیل لوقا (۱۰:۱) او یکی از هفتاد رسول و مبشری بوده است که عیسی برای بشارت، آنان را به شهرها و آبادی‌ها اعزام کرده‌است.

خانه حنانیا، اکنون در زیرزمینی قرار دارد و به سبک ارتدکس دمشقی بازسازی شده است؛ اما آثار باستانی و فرم قدیمی خود را حفظ کرده­است. کف آن، با کاشی­های تخته­ای بزرگ با درزهای سیاه سنگ فرش شده است و دارای سه تابلو است که هر یک، بر روی ستون مربعی در قابی بر آن تکیه دارد؛ با یک شمایل چوبی. دو تابلوی زیبای روسی از حنایا و همسرش نیز زیر سقف، نصب شده است. سقف خانه شبیه اغلب بناهای دمشقی عرب آجری قوسی است و مانند اغلب خانه­های سوریه، با تیرک­هایی از درختان صنوبر و بید مقاوم­سازی شده است.

در حاشیه خیابان مستقیم، بالای در ورودی، تابلوی مرمری وجود دارد که روی آن نوشته شده است: «کلیسای ارتدکس سنت آنانیاس تأسیس 1815 م.» این تاریخ، مربوط به زمان بازسازی کلیسا است. ورودی یک حیاط ساده است؛ شبیه خانه­های دمشقی. در ضلع شرقی و غربی، اتاق­های هم­کف و فوقانی وجود دارد. در ضلع غربی آن هشتی مسقفی است که به پلکان منتهی می­شود، با سه در چوبی که به داخل بخش اصلی متصل است.

کلیسای سنت پُل (Chapel of Saint Paul)

کلیسای سنت پُل که کلیسای دروازه «کیسان» (Kisan) (بنا: سال 14 هجری قمری) نیز نامیده می­شود، در خیابان «ابن عساکر» در خیابان «طرفة بن العبد» دمشق کنونی قرار دارد و یکی از شاخص‌ترین اماکن مذهبی مسیحیان سوریه است.

این کلیسا که در 635 م.، تقریباً هم­زمان با وروداسلام به دمشق شاخته شده است، در قسمت جنوبی دیواره‌ی قدیمی شهر دمشق در کنار دروازه­ی تاریخی کیسان واقع است[14] و در کنار آن منزل «نعمان سوری» قرار دارد که پولس (شائول طرسوس) در آن خانه، از دست سربازان روم مخفی و در سبدی از همین دروازه فراری داده شد. تصاویر کنده­کاری شده فرار پولس داخل کلسیا وجود دارد. [15]

موقعیت ابواب سبعه دمشق قدیمه. حرم حضرت رقیه و مسجداموی در باب الفرادیس است.

کلیسای کیسان، در سال 1934 میلادی به دست استعمارگران فرانسوی بازسازی شد.«مقام جاورجیوس»، قبرستان مسیحیان شهر دمشق، در مقابل کلیسای کیسان است و به دفن درگذشتگان پیروان روم ارتدکس اختصاص دارد.

گویا وجه تسمیه آن به کیسان، به یاد برده­ای بوده است که در زمان معاویه به شهرت رسیده است.

طبق کتاب مقدس، پولس (شائول طرسوسی) که برای دستگیری عیسی به دمشق اعزام شده بود، پس از این که ادعا کرد روی اسب در جاده منتهی به دمشق (اعمال رسولان 9: 1-9 ) شاهد رؤیایی بوده که در آن عیسی را دیده است، متحول و در دمشق ساکن شد.

کلیسای سنت پُل، باب کیسان

کلیسای جامع الزیتون یا «سيدة النياح» (بانوی نالان) (Our Lady of the Dormition)

این کلیسا را در سال 1840 میلادی، «مکسیموس سوم مظلوم» (Maximos III Mazloum) (1779-1855) سراسقف وقت این طایفه در منطقه‌ی مسیحی نشین شرق دمشق، به نام «حاره الزیتون»، ساخت؛ البته پس از این که از حاکم عثمانی، انتقال این کلیسا را از صومعه «المخلص» لبنان[16] به دمشق گرفت.

این کلیسا، مقر مرکزی اسقف­نشین دمشق برای کاتولیک های یونانی ملکیتی[17](Melkite Greek Catholic) است که مسیحیان ارتدوکس بازگشته و اعلام وفاداری به کلیسای کاتولیک و شخص پاپ نموه است. به همین خاطر در واقع، کلیسای مرکزی کاتولیک در خاورمیانه محسوب می­شود.

محل کلیسا در سمت جنوبی بازار مدحت پاشا، بین خیابان باب توما و حنانیا، نرسیده به خیابانابن عساکر است. در بین مردم محلی و مسیحی دمشق، به دلیل تعداد زیاد درختان زیتون، به کلیسای زیتون نیز معروف و یکی از مهمترین شاهکارهای معماری شهر دمشق است.

بنای کلیسا به صورت عرضی امتداد یافته است، جلوی آن رواقی است که با سنگ های بازالت سیاه ساخته شده است و در بالای بنا، دو برج وجود دارد که بر روی هر یک صلیبی تعبیه شده است. روی برج سمت چپ، ناقوس و در روی برج سمت راست یک ساعت بزرگ، از سال 2003 نصب شده است. گنبدی عظیم بین این دو برج برآمده است که بالای آن صلیب قرار دارد.

فضای داخلی کلیسا بزرگ، باشکوه و سرشار از نمادها است. به سبک «بازیلیکا» (Basilica)[18] و دارای دو در جانبی در جنوب و شمال است. کف آن مرمر است که از جنوب، غرب و شمال با کرسی­هایی که به دیوارها می چسبند احاطه شده است. در طبقه دوم، در ستون سوم، راست و چپ، چراغی چوبی از راه پله مارپیچ چوبی بالا می رود و در انتهای بالکن آن، شمایل های چوبی کوچک چهار مبشر (متی، مرقس، لوقا و یوحنا)، عیسی و برخی از حواریون قرار دارد.

گنبد روی پایه دوازده ضلعی با پنجره های رنگی است. و در چهار گوشه آن نقاشی های دیواری از چهار مبشر است. در مرکز گنبد، یک صلیب بیزانسی با چهار بازوی مساوی قرار دارد. در سمت چپ جلو، تخت اسقف، و در جلوی شمایل در سمت راست، تخت ایلخانی است که با یک سایبان چوبی بر پوشیده شده است.

بسیاری از سازه‌های مرمری، بزرگ و کوچک، در دیوارهای شبستان پراکنده شده‌اند که حاوی نمادهای قدیسان، باکره و صحنه‌هایی از زندگی مسیح است.

کلیسای زیتون دمشق

صومعه­ها

دیرها و صومعه­ها فضاهای بسته­ای است و معمولاً کمتر اجازه بازدید به غیر مسیحیحان و یا حتی خود مسیحیان داده می­شود؛ با این حال، از نظر گردشگری علمی، تاریخی، فرهنگی و اجتماعی و ملاقات با افرادی که تعهد بیش­تری به آیین مسحیت دارند و بنابر گرایشات عرفانی، انزوا گزیده­اند، بسیار حائز اهمیت هستند؛ خصوصاً این که این دیرها در حوزه فرهنگ عربی و اسلامی قرار دارند و از این جهت، در ریشه­یابی بسیاری از روایاتتاریخی و نیز آیین­های عرفانی و صوفیانه گسترش یافته در منطقه شام و دیگر کشورهای اسلامی باید مورد توجه قرار بگیرند.

از میاناین دیرها، به دونمونه نزدیک دمشق که امکان بازید بیش­تری دارد، اشاره می­شود:

دیر سنت تقلا در معلولا (Saint Thecla)

صومعه سنت تقلا در روستای «معلولا» (Maaloula)  در ریف دمشق، یکی از مکان­های زیارتی مؤمنان مسیحی در سوریه است که زائران بسیاری رادر سال از کشورها همسایه و دنیای مسیحیت جذب می­کند. معلولا در 65 کیلومتری شمال شرقی دمشق و در ارتفاع 1600 متری از سطح دریا،روی آخرین رشته کوه از سه رشته کوه منطقه قلمون، در یک انزوای طبیعی قرار دارد. ساکنان معلولا به دلیل پای­بندی شدید به ایمان مسیحی هنوز هم به زبان آرامی، تکلممی­کنند.

معلولا در زبان آرامی به معنای «ورود» است و نشان‌دهنده قرار گرفتن روستا در شکاف یک گردنه باریک کوهستانی است. این دیر دارای طاق­ها، مقبره­ها و کتیبه­های مربوط به دوره هلنیستی است که در تعدادی از غارهای بالای روستا پیدا شده است؛ همچنین، بقایای یک معبد رومی در دشت مجاور هنوز هم قابل مشاهده است. معلولا مملو از کلیسابوده­اس؛اما اکثر آنها امروزه ویران شده­اند.

افسانه سنت تقلا، چیزی شبیه داستان«بی­بی شهربانو» در ایران است.[19] سنت تقلا در ابتدا عضوی از یک خانواده بت پرست اصیل از منطقه قلمون بوده­است. اما بعد گرایش به مسیحیت، از خانه فرار می­کند. سربازان رومی که به دنبال او بودند تا او را بکشند، در سومین رشته کوه قلمون، وقتی نزدیک بود او را دستگیر کنند. دید که جاده را تپه سنگی مرتفعی مسدود کرده است؛ اما به محض درخواست رحمت خداوند، کوه به طور معجزه آسایی شکافته شد و او توانست به غاری که تا پایان عمر در آن زندگی می کرد، برود.

سنت تکلا در این مغاره، چشمه­ای حفر کرد که گفته می شود آب آن، فلج، بیماری­های مفصلی و ناباروری را درمان می کند. این قدیس، چندین سال در غار زندگی کرد و به شفای بیماران و تبلیغ دین مسیحیت پرداخت تا اینکه در سن نود سالگی درگذشت. ستایش سنت تکلا بسیار گسترده است و شهرت صومعه او با صومعه صیدنایا در نزدیکی آن قابل مقایسه است.

اعتقاد بر این است که شمایل اصلی دیر از مریم مقدس توسط خود سنت لوقا کشیده شده است!

سنت تقلا برای شفا، افراد زیادی را برای بازدید از صومعه و ادای نذرها جذب می کند. امروزه زائران و بازدیدکنندگان صومعه، در مهمانسرای آن اقامت دارند. در قدیم دعا کنندگان، بعدازظهر و شب را در غار به سر می­بردند و سحرگاهان در مقابل شمایل به سجده می رفتند و از آب چشمه مقدس می نوشیدند.

اگر درخواست کننده زن حامله باشد، عرف اقتضا می کند که یک رشته از فتیله چراغ نفتی روشن در غار بخورد. کسانی که بیماری شدید آنها را از رفتن شخصاً به معلوله باز می دارد، درخواست­های کتبی خود را از طریق بازدید کنندگان صومعه می فرستند تا آنها را بر مزار قدیس بگذارند!

قابل ذکر است که بزرگداشت سنت تقلا در سوریه و در بین مسلمانان نیز رواج زیادی دارد. علی­رغم گسترش اسلام، مردم محلی اعتقاد خود را به سنت تقلا را حفظ کرده­ند؛ همین به صومعه اجازه داده تا باقی مانده و شکوفا شود. بعضی از مسلمانان بهجهت اجابت حوائجشان در نعمت فرزندآوری، فرزندان خود را به نشانه احترام به این قدیس تعمید می­دهند.

سنت تقلا همچنین در لبنان شهرت دارد؛ به ویژه در منطقه متن، جایی که کلیساهای زیادی به نام او اختصاص داده شده است.  صومعه سنت تقلا مستقیماً وابسته به کلیسای انطاکیه در دمشق است و توسط یک مادر روحانی که در حال حاضر «پلاگیا سیاف» است نظارت می شود و هفت راهبه در آن زندگی می کنند.

صومعه فعلی در سال 1906، بر روی بقایای یک کلیسای قدیمی ساخته شد که تاریخ ساخت آن مشخص نیست. ساخت صومعه در سال 1935 آغاز شد و در سال 1959 طبقه دوم به آن اضافه شد. طبقه همکف شامل پذیرایی و غذاخوری و نمایشگاهی از صنایع دستی است. طبقه دوم به طور کامل به حجره­های راهبه­ها اختصاص دارد. در زیر این بنا آشپزخانه­ای با تنور سنگی برای تهیه نان وجود دارد. یک مهمانخانه برای پذیرایی از گردشگران و بازدیدکنندگان در سال 1934 ساخته شد. در پشت بام ساختمان اصلی صومعه پلکانی وجود دارد که مستقیماً به عبادتگاه سنت تقلا منتهی می شود؛ یعنی به غار صخره­ای که قدمت آن به مسیحیت اولیه بازمی گردد.[20]  

دير القديسة تقلا البطريركي في معلولا، ریف دمشق

دیر سیدة صیدنایا در ریف دمشق

دیر «سیدة صیدنایا» از مهم‌ترین دیرهای حومه‌ی دمشق است که اهمیت آن برای مسیحیان، کم از بیت‌المقدس نیست! واژه ی «نایا» در زبان «سریانی»، زبان اصلی مردم سوریه در زمان ولادت حضرت مسیح، به معنای «آهو» است. صید نایا؛ یعنی «صیدآهو». گویا محل دیر؛ یعنی 50 کیلومتری شمال دمشق،  شکارگاه آهوی بوده است.

در روایت مسیحیان آمده است که در قرن ششم میلادی یکی از افسران روم، برای شکار به آن منطقه رفته بود که اتفاقی، یکی از آهوها به شکل حضرت مریم (ع) مجسم می شود و از او می­خواهد که دیری برایش در آن منطقه بسازد. اکنون دیر سیده صیدنایا شهرت جهانی یافته و مسیحیان از اقصا نقاط جهان برای دیدنش به سوریه سفر می کنند. گویش روستاهای اطراف این مکان هنوز به سریانی است.

چندین دیر دیگر در این منطقه نیز وجود دارد؛ مانند دير الشيروبيم، دير القديس توما، دير القديس جاورجيوس، دير القديس كريستوفورس، دير مار إلياس الحي، دير مار أفرام السرياني.

دیر سیدة صیدنایا

فهرست صومعه­های مسیحی سوریه

1.   دير سيدة صيدنايا[21] (صيدنايا، ريف دمشق)

2.   دير الشيروبيم (صيدنايا، ريف دمشق)

3.   دير القديس توما (صيدنايا، ريف دمشق)

4.   دير القديس جاورجيوس (صيدنايا، ريف دمشق)

5.   دير القديس كريستوفورس (معرة صيدنايا، ريف دمشق)

6.   دير مار إلياس الحي (معرة صيدنايا، ريف دمشق)

7.   دير مار أفرام السرياني (معرة صيدنايا، ريف دمشق)

8.   دير مار تقلا البطريركي (معلولا، ريف دمشق)

9.   دير مار سركيس وباخوس، (معلولا، ريف دمشق)

10.        دير مار موسى الحبشي (شهرک النبك، ريف دمشق)

11.        دير رؤيا القديس بولس (عرطوز، تل كوكب، ريف دمشق)

12.        دير سيدة النجاة (يبرود، ريف دمشق)

13.        دير راهبات المحبة - اللعازريات، (الزبداني، ريف دمشق)

14.        دير مار يعقوب (قاره، القلمون، ريف دمشق)

15. دیر مار الیاس (داریا، ریف دمشق)

16. دیر جورجیوس (بلودان، ریف دمشق)

17. دیر الحکیم (الصالحیه، کوه قاسیون، ریف دمشق)

18.        دير مار جرجس الحميراء (المشتاية، حمص)

19.        دير مار إليان الحمصي (القريتين، حمص)

20.        دير السيدة (ربلة، حمص)

21.        دير مار إلياس (ربلة، حمص)

22.        دير مار إلياس الريح (الصفصافة، طرطوس)

23.        دير السيدة بلمانا (بانياس، طرطوس)

24.        دير القديس بولس (صافيتا، طرطوس)

25.        دير سيدة الحنان (كفرون - بشور، طرطوس)

26.        دير الآباء السالزيان (كفرون، محافظة طرطوس)

27.        دير القديس سمعان (جبل سمعان، حلب)

28.        دير بنا سطور(جبل سمعان، حلب)

29.        دير الرهاب (جبل سمعان، محافظة حلب)

30.        دير اخشان (جبل الحلقة، حلب)

31.        دير ست الروم (جبل الحلقة، حلب)

32.        دير برج السبع، (جبل الحلقة، حلب)

33.        دير كفلودين (جبل الحلقة، حلب)

34.        دير تل عادة، (جبل الحلقة، حلب)

35.        دير الآباء المخيتاريين (الأشرفية، حلب)

36.        دير راهبات الحبل، في جبل نهر(العزيزية، حلب)

37.        دير الابتداء، في جبل نهر(العزيزية، حلب)

38.        دير الملاك ميخائيل (مصيف كسب، اللاذقية)

39.        دير سيدة الانتقال، (مصيف كسب، اللاذقية)

40.        دير داما، (داما، السويداء)

41.        دير شقا، (شقا، السويداء)

42.        دير النصراني (ملح، السويداء)

43.        دير مار برصوم (الرقة)

44.        دير العامود (الرقة)

45.        دير فسقين (الرقة)

46.        دير الرصافة (الرصافة، الرقة)

47.        دير زكي (الرقة)

48. دير راهبات البزنسون (خبب، درعا)

‏نیز نگاه کنید به

اماکن باستانی سوریه، صنعت گردشگری سوریه، مساجد تاریخی سوریه

کتابشناسی

1. ↑ شنی، کریم (۱۴۰۰). فرهنگ و تاریخ سوریه. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی( در دست انتشار)