نظام فرهنگی لبنان

قدیس یوسف لبنان

تنوع فرهنگی در لبنان شاخص عمده شناخت فرهنگ در این كشور است. ریشه تنوع فرهنگی در لبنان از یكسو به دوره‌های تاریخی و حضور فرهنگ ها و تمدن‌های گوناگون در این سرزمین و سپس به وجود طوائف مختلف مذهبی بازمی‌گردد كه هر كدام با آداب و سنت های ویژه خود در طول قرون متمادی در آنجا زیسته‌اند. در تاریخ معاصر لبنان نیز، فعالیت گروه های تبشیری مسیحی غربی به ویژه از دهه‌های اولیه قرن نوزدهم و تأسیس مراكز متعدد آموزشی و فرهنگی، نقش مؤثری در نفوذ و گسترش فرهنگ و آموزه‌های غربی در این كشور و دیگر كشورهای منطقه عربی داشت؛ به گونه‌ای كه بیروت نه تنها به مركز تجاری با اروپا كه مركز اصلی آموزش های نوین غربی در امپراطوری عثمانی و جایگاه نشر اندیشه‌های لیبرالیستی غرب در جهان عرب بود . گروه‌های تبشیری در دوره قیمومیت فرانسه نیز به تحكیم و گسترش فرهنگ غربی و به ویژه فرانسوی اهتمام داشتند. چاپ و نشر كتب آموزشی غربی و تدریس زبان های اروپایی تا آنجا پیش رفت كه در دهه‌های میانی قرن بیستم و تا پیش از آغاز جنگ داخلی، بیروت به دلیل وجود دو دانشگاه آمریكایی و قدیس یوسف و تعداد بسیاری از مراكز آموزشی خارجی و محلی كه زبان های اروپایی را تدریس می‌كردند، از بزرگترین مراكز نشر فرهنگ بیگانه در خاورمیانه بود و بدین سان پایتخت لبنان به عنوان حلقه اتصال فرهنگی برای انتقال میراث فرهنگی اروپای غربی و آمریكا به شرق عربی شناخته شد . هر چند مسیحیان بیشترین تأثیر را از آموزش های غربی و فعالیت مبلغان اروپایی و آمریكایی داشتند، مسلمانان نیز از امواج فرهنگی غرب چندان دور نماندند؛ به ویژه آن كه فعالیت های تبلیغی و آموزشی پروتستان ها عمدتاً در مناطقی انجام می‌شد كه بیشتر ساكنان آن ها را مسلمانان و درزی ها تشكیل می‌دادند .

این تنوع آموزشی به تدریج به شكل‌گیری فرهنگی انجامید كه مآلاً فضایی آزاد را پدید آورد و بر بستر آن، آزادی های سیاسی اجتماعی شكل گرفت. در دهه‌ های میانی قرن گذشته، به ویژه در سال های پس از استقلال، چنین ویژگی هایی در كنار نظام اقتصادی آزاد كه در كشورهای عربی همجوار معدوم و یا شبه معدوم بود، لبنان را به مركزی فرهنگی با زمینه‌های مطلوب برای چاپ كتاب و نشریات گوناگون تبدیل كرد كه نه تنها در لبنان كه در همه كشورهای عرب و حتی در دیگر كشورهای منطقه و جهان، خواننده داشت. در این سال ها، رونق فعالیت های علمی و آموزشی دو دانشگاه آمریكایی و قدیس یوسف و مراكز وابسته، بسیاری از دانشجویان را از كشورهای منطقه راهی لبنان كرد. همچنین شكل‌گیری مراكز و محافل فكری و ادبی، در افزایش تولید آثار گوناگون در حوزه اندیشه و ادبیات و ترجمه آثار ادبی از زبان های اروپایی، تأثیر بسزایی داشت. این تنوع فرهنگی و آموزشی علی رغم آثار مثبت اشاره شده، از آنجا كه وجه غالب آن غربی و مظاهر فرهنگی بیگانه بود، آثار منفی همچون شكل‌گیری تفاوت های فرهنگی و شكاف های اجتماعی را نیز پدید آورد كه مانع از شكل‌گیری وحدت ملی بود و  بحران های اجتماعی را در پی داشت.

سازمان‌ها و مؤسسات فرهنگی

مراکز فرهنگی لبنان

در لبنان، هر چند وزارت فرهنگ و وزارت و آموزش عالی مسئولیت رسمی حوزه‌های فرهنگ و آموزش‌ را  را در اختیار دارند، صحنه اصلی فعالیت های فرهنگی، همچون مراكز چاپ و نشر، مراكز آموزشی و مراكز فرهنگی عمدتاً در اختیار بخش خصوصی است و حمایت های دولتی از چنین فعالیت هایی بطور محدود صورت می‌گیرد. از مهم ترین مراكز، انجمن‌ها و مؤسسات فرهنگی غیردولتی كه سهم عمده‌ای در حوزه فعالیت‌های فرهنگی این كشور دارند، می‌توان به این موارد پرداخت:[i]

النادی الثقافی العربی: این انجمن فرهنگی كه با عنوان باشگاه فرهنگی عرب فعالیت می‌كند، در سال 1944 و تنها چند ماه پس از استقلال این كشور تأسیس و اهداف اولیه آن، مشاركت در حیات فرهنگی جهان عرب و پویایی آن، مشاركت در حیات فرهنگی لبنان و هدایت توانمندی‌های علمی، فرهنگی و هنری آن در جهت تحول جامعه و ارتقاء مبانی همبستگی ملی و ایجاد روابط فرهنگی اجتماعی میان لبنانی‌ها، اعلام شد. این انجمن در طول حدود هفت دهه با فعالیت‌های گسترده علمی، فرهنگی وا نتشاراتی در لبنان و در گستره جهان عرب سهم عمده‌ای در روند فرهنگی لبنان و عرب ایفا كرده است. از جمله مهم ترین فعالیت‌های علمی و فرهنگی آن، برگزاری كنفرانس‌ها و نشست‌هایی در لبنان و در سطح كشورهای عربی و بحث و گفتگو درباره مسائل اساسی جامعه عرب همچون موضوعات مورد اختلاف گروه‌ها و جریان های فكری و سیاسی لبنان، مسئله وحدت و قومیت عربی، دموكراسی، ادبیات، هنر، مسائل اجتماعی و.. بوده است. شاخص‌ترین اقدام باشگاه فرهنگی عرب، برگزاری نمایشگاه عربی و بین‌المللی كتاب بیروت است كه از سال 1956 تاكنون همه ساله برگزار می‌شود و به عنوان یكی از رویدادهای مهم فرهنگی لبنان، مورد استقبال ناشران و علاقمندان كتاب قرار گرفته است. این نمایشگاه از سال 2004 با همكاری اتحادیه ناشران لبنان كه پیشتر، نمایشگاه كتاب لبنان را برگزار می‌كرد، به طور مشترك برگزار می‌شود. چاپ و انتشار كتاب نیز از جمله فعالیت‌های این انجمن فرهنگی است.

المجلس الثقافی للبنان الجنوبی[ii]: یكی از مهم ترین محافل فرهنگی جنوب لبنان است كه به ویژه در دهه‌های هفتاد و هشتاد قرن پیش سهم بسیاری در فعالیت‌های فرهنگی جنوب لبنان داشت و امروز هم در حوزه فرهنگ و اندیشه با همه جریان های سیاسی و فرهنگی در این منطقه همكاری دارد. فعالیت‌های این محفل فرهنگی از سال 1964 و با اهدافی چون: تقویت روند فرهنگی لبنان به ویژه در جنوب، هماهنگی میان فعالان فرهنگی، حمایت از فرهیختگان جوان، برقراری ارتباط میان فرهیختگان لبنان و عرب، حراست از میراث فرهنگی لبنان و آثار تاریخی و ایفای نقش در دفاع از آزادی ، حاكمیت میهن‌ و حقوق انسان و سلامت محیط‌ زیست، آغاز شد و هم اكنون صدها نفر از فعالان حوزه اندیشه و فرهنگ عضو آن هستند.

الحرکة الثقافیة، انطلیاس[iii]: این محفل فرهنگی از سال 1978 و در جریان  جنگ داخلی، فعالیت‌های خود را در دیر مارالیاس واقع در منطقه انطلیاس درشرق بیروت آغاز كرد. اعضای مسیحی این مجموعه از همان آغاز، عدم وابستگی سیاسی به جریان‌ها، احزاب و گروه‌ها را اعلام و همه فعالیت‌های خود را مبتنی بر آن قرار داده‌اند. هدف این انجمن فرهنگی نیز، تلاش برای ساختن انسان‌های آزاد، آگاه و فهیم، وابسته به سرزمین و میراث و آشنا به تمدن و ارزشهای فرهنگی و تمدنی و.. اعلام شده است. نشست‌های ادبی و هنری، كنفرانس‌ها و میزگردهای علمی، جلسات نقد كتاب، برگزاری نمایشگاه‌های هنری و برپایی جشنواره لبنانی كتاب از مهم ترین فعالیت‌های این انجمن است. جشنواره لبنانی كتاب، همه ساله در نیمه اول ماه مارس برگزار می‌شود و در شمار یكی از رویدادهای مهم فرهنگی لبنان است. در این جشنواره، علاوه بر نمایشگاه كتاب، برنامه‌های متنوع فرهنگی و هنری اجرا و معمولاً در هر جشنواره، مراسم تكریم یكی از شخصیت‌های برجسته فرهنگی و ادبی نیز برگزار می‌شود. برگزاری نمایشگاه آثار هنرمندان خارجی در حوزه هنرهای تجسمی از طریق همكاری با بخش های فرهنگی سفارت خانه‌ها نیز از دیگر برنامه‌هایی است كه در این انجمن در طول سال برگزار می‌كند.

مركز الامام الخمینی الثقافی

مركز الامام الخمینی الثقافی: این مركز فرهنگی كه در سال 1991 توسط بخش فرهنگی حزب‌الله در حومه جنوبی بیروت تأسیس شده است در طول دو دهه فعالیت‌های متنوع فرهنگی در راستای ارتقاء سطح فرهنگ و اندیشه دینی و نیز معرفی و توسعه فرهنگ مقاومت، توانسته است جایگاه شایسته‌ای را در فضای فرهنگی لبنان از آن خود كند. برگزاری نشست های گفتگو در زمینه مسائل روز، برپایی كنفرانس‌ها و میزگردهای علمی، فكری و فرهنگی، اجرای دوره‌های تخصصی در زمینه روش‌شناسی، مقاله‌نویسی، تحلیل محتوا و...، برگزاری مسابقات فرهنگی، تكریم شخصیت‌های علمی و مذهبی، انتشار كتاب هایی در زمینه فرهنگ دینی به ویژه در خصوص اندیشه‌های امام خمینی (ره) و برگزاری جشن رونمایی و امضای كتاب های فرهنگی و فكری، مهم ترین فعالیت های این مركزند. كتابخانه عمومی این مركز نیز همه روزه محل مراجعه دانشجویان، پژوهشگران و علاقمندان به مطالعه است. فعالیت های این مرکز در سال های اخیر از طریق شعبه های آن در مناطق شیعه نشین گسترش یافته است.

منتدی الفكر التقدمی[iv]: این جمعیت فرهنگی در سال 1994 با حمایت حزب سوسیالیست پیشرو با اهدافی چون: تقویت روند فرهنگی در مناطق مختلف لبنان،تكریم اندیشمندان و فرهیختگان عرب و غیر عرب، تقویت و توسعه فرهنگ ملی و گسترش مشاركت در فعالیت‌های فرهنگی و به ویژه، تقویت ارتباط میان مراکز فرهنگی، تأسیس شده است. از جمله فعالیت‌های این انجمن وابسته به طائفه درزی؛ برپایی كارگاه‌های پژوهشی و آموزشی، برگزاری نشست‌ها و میزگردهای علمی و فكری، برپایی نمایشگاه‌های فرهنگی هنری، انتشار مجله‌های فرهنگی و فكری و جلسات معرفی و نقد كتاب ،قابل ذكر است.

الحركة الثقافیة فی لبنان[v]: جنبش فرهنگی لبنان وابسته به جنبش شیعی امل است كه فعالیت‌های خود را از سال 1990 آغاز كرده است. این تشكیلات فرهنگی اهداف خود را از بدو تأسیس؛ ارائه مفهوم واحد از میهن و شهروند، توسعه آگاهی‌های ملی، توسعه آگاهی برای مشاركت در حیات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و رشد و توسعه فرهنگی، فكری، علمی، آموزشی و بهداشتی اعلام كرده است. جنبش فرهنگی لبنان برای تحقق اهداف اعلام شده،فعالیت‌های متنوع و گسترده‌ای را صورت می‌دهد كه مهم ترین آن ها عبارت است از: اجرای برنامه‌هایی برای تشویق و توسعه امر مطالعه و كمك به تولید آثار ادبی اجرای برنامه‌هایی برای تشویق و توسعه امر مطالعه و كمك به تولید آثار ادبی و علمی، تلاش برای تقویت جایگاه اجتماعی زنان، انجام پژوهش‌ های مختلف و تشكیل مركز اسناد علمی و فرهنگی، تأسیس مركز انتشارات، انتشار مجله فكری، برپایی نمایشگاه‌ های متنوع فرهنگی هنری، اجرای برنامه‌هایی در راستای ارتقاء سطح آموزشی و تربیتی دانش‌آموزان، حمایت از تأسیس آزمایشگاه‌ها و كتابخانه‌های تخصصی، حمایت از تأسیس مدارس ابتدایی و راهنمایی دولتی در مناطق مختلف و به ویژه ارتقاء سطح آموزش های حرفه‌ای و حمایت از گسترش مراكز درمانی و بهداشتی در سراسر لبنان. این انجمن فرهنگی، همچنین به برقراری ارتباط با لبنانی‌های مقیم خارج از كشور و توسعه فعالیت های فرهنگی در میان آنان و به ویژه گردآوری آثار فرهنگی آنان و معرفی و انتشار آن ها، اهتمام دارد.

الرابطة الثقافیة، طرابلس[vi]: یكی از قدیمی‌ترین انجمن‌های فرهنگی لبنان است كه در سال 1944 با حمایت ریاض الصلح نخست‌وزیر دوره استقلال، در شهر طرابلس مركز استان شمال تأسیس شده است. مؤسسین اولیه آن، گروهی از فارغ‌التحصیلان مركز تربیت و تعلیم اسلامی در طرابلس بودند كه با هدف فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی به این اقدام همت گماشتند. این انجمن در طول ده ها سال و علی رغم برخی مشكلات سیاسی امنیتی در شمال طرابلس، تلاش كرده است تا از طریق گفتگو و اهتمام به برخی فعالیت‌های فرهنگی و هنری، تا حدودی از بحران های این منطقه بكاهد. علاوه بر آن، كتابخانه این انجمن همه روزه پذیرای تعداد زیادی از دانشجویان، پژوهشگران و علاقمندان به كتاب و مطالعه است. مجتمع فرهنگی هنری فیحاء از جمله بخش های فعال این انجمن است كه در طول سال به فعالیت‌های متنوع فرهنگی و هنری اهتمام دارد.

از جمله دیگر مراكز و محافل فرهنگی این كشور می‌توان از: مؤسسةالعرفان، نادی لكل ناس، مركز البیان الثقافی، حلقة الحوار الثقافی، مؤسسة سمیر قصیر، المركز الثقافی الاجتماعی – دبیر قانون النهر و جمعیة المعارف الثقافیة نام برد.

سیاستگذاری فرهنگی

وزارت فرهنگ این كشور طی یك دهه اخیر طرح هایی را برای گسترش مراكز و فعالیت های فرهنگی به خارج از بیروت اجرا كرده است. همچنین تقویت صنعت فرهنگی با هدف صادرات محصولات آن به خارج از جمله سیاست های دولت این كشور است، به ویژه آن كه این بخش می‌تواند جایگزین بخش خدمات این كشور كه نسبت به دهه‌‌های گذشته از ركود نسبی برخوردار است، باشد. همچنین وزارت فرهنگی این كشور از سال 2002 با برگزاری نمایشگاه های حرفه‌ای كتاب به عنوان محل تلاقی نویسنده، مترجم و ناشر تلاش هایی را برای تبدیل بیروت به بازار بزرگ كتاب آغاز كرده است. از دیگر اقدامات دولت این كشور جذب كمك های مالی برای تقویت و گسترش كتابخانه‌های عمومی از سازمان بین‌المللی كشورهای فرانسه زبان و جلب حمایت آلمان برای سامان‌دهی منطقه باستانی بعلبك و جلب كمك از بانك جهانی و سازمان یونسكو برای توسعه فرهنگی 5 شهر دارای میراث فرهنگی، صیدا، صور، طرابلس، جبیل و بعلبك بوده است. البته بحران های سال های اخیر لبنان به ویژه پی‌آمدهای ترور رفیق حریری و حملات گسترده و پرخسارت اسرائیل به این كشور، بسیاری از طرح ها و برنامه‌های فرهنگی را با ركود و یا كندی روبرو كرده است.

ترجمه

حوزه نشر كتاب در لبنان از اوائل قرن بیستم با محوریت ترجمه فعال شد و در دور قیمومیت به اوج خود رسید؛ به ویژه آن كه زبان فرانسه به عنوان زبان رسمی دوم در مراكز و مؤسسات دولتی اجباری شد. پس از استقلال نیز ترجمه كتاب در مراحل اولیه به كتب درسی محدود بود و بسیاری از متون درسی فرانسوی به زبان عربی ترجمه شد و  به تدریج، ترجمه كتاب به دیگر حوزه‌ ها گسترش یافت و آثار ترجمه شده به بازار كتاب كشورهای عرب راه یافت. استقبال مخاطبان عرب زبان از كتب ترجمه شده، زمینه را برای فعال شدن مراكز نشر لبنانی در حوزه ترجمه‌ در زمینه‌های حقوق، علوم اجتماعی و سیاسی فراهم آورد. با گسترش بازار كتاب لبنان به كشورهای عرب، ترجمه كتب خارجی روز به روز رونق بیشتری گرفت؛ به گونه‌ای كه بین سال های 1957 تا 1961، كتب ترجمه شده در حدود 75% از تولید كتاب لبنان را به خود اختصاص داد. در این مرحله ترجمه رمان های غربی رو به افزایش گذاشت و یكی از مراكز انتشاراتی نیز به طور خاص به ترجمه آثار ادبی فرانسه اهتمام ورزید.

یك بررسی آماری كه از مجموع 77 مركز انتشاراتی در لبنان انجام شد، نشان می‌دهد كه 71% از مراكز مزبور (55 مركز نشر) به انتشار كتب ترجمه شده اقدام كرده‌اند و حدود 20% از كتب منتشر شده توسط 35 مركز نشر (45/4% از مراكز نشر بررسی شده)، ترجمه از زبان های اروپایی بوده است. این كتاب ها شامل داستان های كودكان، علوم اجتماعی، حقوق و كامپیوتر بوده است به استناد بررسی مزبور 81/1% از مجموع مراكز نشر، كتاب های ترجمه شده از انگلیسی را در مجموعه انتشارات خود منتشر كرده‌اند كه از این میان 20% از مجموع كتب منتشر شده توسط 58/1% از مراكز مزبور، به این زبان بوده است.

ترجمه از زبان فرانسه در مرحله بعد قرار گرفته است. تعداد مراكز نشر لبنانی كه در مجموعه آثار منتشر شده آن ها كتب ترجمه شده از زبان فرانسه قرار دارد، 58/1% از جامعه آماری مذكور را تشكیل می‌دهند. از این تعداد 65/6% از این مراكز، 20% از كل انتشارات را به كتب ترجمه شده از زبان فرانسه اختصاص داده‌اند .

به استناد بررسی یاد شده در مجموع، 27/2% از مراکز نشر جامعه آماری، به زبان های عربی، انگلیسی و فرانسه، همچنین 12/9% به زبان های عربی و انگلیسی و 10/3% به زبان های عربی و فرانسه آثاری را منتشر كرده‌اند .

صادرات كتاب

كتاب، قلم اساسی در میان صادرات محصولات فرهنگی لبنان است. تا پیش از جنگ داخلی، این كشور مركز چاپ و نشر و صادرات كتاب به كشورهای عرب بود؛ به گونه‌ای كه بین سالهای 1957 و 1961 حدود 80% از كتب تولید شده به بازار كتاب كشورهای عرب و به ویژه عراق، كشورهای شمال آفریقا، سوریه، اردن و كشورهای عرب حوزه خلیج فارس صادر شد . پس از جنگ اما به دلایل گوناگون از جمله تحول صنعت چاپ و نشر در مصر، از دست رفتن بازار كتاب عراق و الجزایر كه دو بازار عمده كتاب های چاپ لبنان بودند و مهم تر از آن، جهانی شدن بازار كتاب و البته مشكلات اقتصادی، این مركزیت از میان رفت.

علی رغم آن، از آنجا كه كتاب های چاپ شده در این كشور به لحاظ كیفیت چاپ و تنوع موضوعات همچنان در جایگاه مناسبی قرار دارند، در بسیاری از كشورهای عرب مخاطبان خود را دارد و درصد بالایی از تولید كتاب لبنان به این كشورها صادر می‌شود. یكی از راه های اصلی صادرات كتاب، شركت در نمایشگاه های بین‌‌المللی كتاب است. بیشترین فروش ناشران لبنانی از طریق شركت در اینگونه نمایشگاه ها در كشورهای عرب است. براساس بررسی های عدنان حمود، از میان 77 مركز نشر جامعه آماری مورد بررسی، 71 مركز در نمایشگاه های كتاب كشورهای عرب شركت می‌كنند. همچنین، 21 مركز نشر در دیگر نمایشگاه های بین‌المللی كتاب مشاركت دارند. اولویت یكم بیشتر مراكز نشر لبنانی، نمایشگاه های كتاب شارجه، قاهره، ریاض، دمشق و كویت بوده است.

گردشگری بین‌المللی[vii]

گردشگری در لبنان

لبنان علی رغم مساحت كم، با دارا بودن مناظر طبیعی زیبا، آب و هوای معتدل و اماكن تاریخی متعدد یكی از جذاب‌ترین كشورهای منطقه و جهان برای گردشگری است. صنعت گردشگری از سال های پس از استقلال همواره منبع عمده درآمد این كشور بوده است. ورود گردشگران خارجی به لبنان طی این سال ها همواره روند صعودی داشته است، به گونه‌ای كه آمار كمتر از صد هزار نفر در سال 1951 به حدود 1/500/000 نفر گردشگر در سال 1974 رسید. جنگ داخلی اما خسارت های سنگین بر زیرساخت های صنعت گردشگری این كشور وارد ساخت و پس از جنگ نیز بازسازی زیرساخت ها و احیای صنعت گردشگری همچون فرودگاه بین‌المللی بیروت، هتل ها و اماكن پذیرایی، مناطق گردشگری و تفریحی و برقراری امنیت، ورود گردشگران به ویژه از كشورهای عرب، كم و بیش رونق گرفت.

آمارهای موجود نشان می‌دهد كه در 6 ماه اول سال 2009، میزان ورود گردشگران خارجی به لبنان به 1/500/000 نفر رسید كه نسبت به ماه مشابه در سال قبل 46/26% و نسبت به سال 2007، 87/64% افزایش داشته است كه 42/4% از آنان عرب، 24/1% آسیایی، 1،14% اروپایی و 13/1% آمریكایی بوده‌‍‌اند.

گزارش سازمان جهانی گردشگری، میزان ورود جهانگرد به لبنان در 7 ماه اول سال 2009 را بالاترین میزان ورود گردشگر ثبت كرده و این كشور را در میان 165 كشور جهان كه در جذب گردشگر از رشد بالا برخوردار بوده‌اند، در رتبه پانزدهم قرار داده است. [viii]

لبنان از مجموعه‌ای قابل توجه از جاذبه‌های گردشگری برخوردار است كه ذیلاً مهم ترین آن ها بطور خلاصه معرفی می‌گردند:

بعلبك: مهم ترین مجموعه تاریخی لبنان است كه تاریخ آن به دوره حضور رومی ها در این سرزمین باز می‌گردد. گفته می‌شود ساخت این مجموعه كه شامل سه معبد است در طول بیش از سه قرن تكمیل شده است. معبد بزرگ با نام ژوپیتر در دوره امپراطوری اگوستوس در اواخر قرن اول قبل از میلاد آغاز و پس از حدود نیم قرن در اواخر دوره امپراطوری نرون به پایان رسیده است. تالار بزرگ وابسته به آن و نیز معبد باخوس كه كوچكتر است در قرن دوم میلادی ساخته شد. معبد ونوس (زهره) و تالار شش ضلعی نیز در نیمه‌های قرن سوم برپا شد. با رسمی شدن دین مسیح در سال 313، به دستور امپراطور كنستانتین بزرگ، ادامه ساخت و ساز در این مجموعه از جمله تزئینات، نقاشی‌ها و كنده‌‌كاری ها متوقف شد. در اواخر همین قرن به دستور امپراطور تئودوسیوس با تعطیل كردن معابد مجموعه، كلیسایی در محل تالار بزرگ ساخته شد.  بجز این مجموعه باستانی، آثار تاریخی دیگری در بعلبك وجود دارد كه از جمله آن ها مسجد بزرگ اموی است. این مسجد در اوایل حكومت اموی بر ویرانه‌های كلیسای یوحنا از دوره بیزانس ساخته شده است.

صور: موزه‌ای از آثار باستانی و تاریخی متنوع است. كاوش های باستان‌ شناسی كه از حدود 60 سال پیش آغاز گردید، منجر به كشف آثاری در این شهر شد كه به استناد آن ها، شهر صور از سوی سازمان یونسكو در سال 1979 در فهرست محوطه‌های میراث جهانی به ثبت رسید. آثار باستانی این شهر در سه بخش قابل مشاهده است: در بخش اول كه عموماً به دوره رومی و بیزانس باز می‌گردد، مجموعه‌های مسكونی، حمام‌های عمومی، مجموعه‌های ورزشی و خیابان هایی با ایوان های جانبی و كف موزاییكی به چشم می‌خورد. برخی آثار باقیمانده از بندرگاه مورد استفاده فینقی ها و مصری ها نیز در این بخش قرار دارد. در بخش دوم كه به دوره صلیبی‌ها باز می‌گردد، عمدتاً آثار باقیمانده از كلیسای صلیبی صور است كه ستون هایی از گرانیت مرمر و سنگ در آن به كار رفته است. در اطراف كلیسا نیز شبكه‌ای از راه ها و اماكن مسكونی قرار داشته است كه تاریخ آن به دوره رومی و بیزانس باز می‌گردد. بخش سوم مجموعه باستانی شهر صور شامل یك خیابان غربی شرقی است كه شهر را به حومه شرقی آن متصل می‌كرده است. این خیابان نیز در دوره رومی ساخته شده است و در دوره بیزانس بازسازی شده است. دو سوی این خیابان را ایوان هایی پوشانده‌ اند و در اطراف آن نیز گورستان وسیعی قرار دارد كه شامل مجموعه‌ای از تابوت های تشریفاتی و سنگ مرمری و آهكی، سنگ های تزیینی و پیكرهایی با اشكال و تزیینات و كنده‌‌كاری است. این گورستان از قرن دوم تا قرن 6 میلادی مورد استفاده بوده است. در جنوب این گورستان میدان اسب سواری رومیان قرار داشته است كه طول آن 480 متر و گنجایش 2000 تماشاچی را داشته است.

علاوه بر مناطق باستانی و تاریخی فوق، آثار دیگری همچون كاروانسرایی از دوره عثمانی، مسجد قدیمی شیعیان با دو گنبد و ساختمانی زیبا، محله مسكونی مسیحیان با مهندسی و فضای سنتی، در این شهر مشاهده می‌شود.

اثار باستانی لبنان

عنجر: شهر تاریخی عنجر در دشت بقاع قرار دارد و آثاری از دوره اموی در آن مشاهده می‌شود. بنای آن توسط معمارانی از بیزانس و سوریه ساخته شده است. در بنای ساختمان ها از ستون ها و پایه‌ ها و سرستون هایی باقیمانده از دوره رومی ها و بیزانس كه در اطراف آن كشف شده بود، استفاده شده است. این شهر پس از مرگ ولید بن عبدالملك مؤسس آن، توسط مروان دوم در سال 744 تخریب شد و طی قرون متوالی به مخروبه‌ ای میان باتلاق ها تبدیل شده بود. در سال 1943 در پی كاوش هایی كه صورت گرفت این مجموعه تاریخی شناسایی و نسبت به ترمیم آن اقدام شد. شهر تاریخی عنجر با مساحتی حدود صد هزار متر مربع به شكل مستطیل و با دیوارهایی به ارتفاع 7 متر و ضخامت 2 متر و نیز 36 برج، به سبك مهندسی معمول در دوره بیزانس ساخته شده است. از جمله ویژگی های این نوع مهندسی، سبكی و انعطاف‌پذیری در برابر زلزله است. دو خیابان اصلی كه در وسط شهر یكدیگر را قطع و آن را به 4 بخش تقسیم می‌كنند و نیز 600 باب مغازه كه در دو سوی خیابان های اصلی قرار گرفته و شبكه هدایت آب های پسماند، دو كاخ بزرگ و كوچك، مسجد و خانه‌های مسكونی و حمام های شهر از جمله آثار دیدنی این شهر تاریخی هستند. این شهر در سال 1984 در فهرست محوطه‌های میراث فرهنگ جهانی ثبت شده است.

جبیل: در شمال بیروت بر ساحل مدیترانه قرار دارد و یكی از شهرهای قدیمی جهان است كه تاریخ آن به اواخر هزاره ششم پیش از میلاد باز می‌گردد. نام فنیقی آن بیبلوس و آثار باستانی آن عمدتاً پس از جنگ جهانی اول و در پی كاوش های باستان‌ شناسان شناخته شد و ارتباط تمدنی آن را با مصر فرعونی نمایان ساخت. آثار بسیاری از تاریخ چند هزار ساله این شهر در معرض دید قرار دارد كه برخی از مهم ترین آن ها عبارتند از: بقایای دروازه شهر مربوط به هزاره سوم ق.م، بقایای دیوار شهر كه پیش از سال 2700 ق.م ساخته شده است، بقایای اماكن مسكونی مربوط به اواخر هزاره چهارم ق.م. بقایای معبد بزرگ مربوط به هزاره سوم ق.م، شامل برخی اتاق های وسیع و سقف ها و ستون های آن ها، در بقایای معبد بزرگ كه سال ساخت آن 2700 ق.م. بوده است. گورستان پادشاهی از هزاره سوم ق.م. با 9 فقره چاه حفر شده در دل صخره كه در جنب هر چاه اتاقی ساخته شده و درون هر اتاق سنگ قبر پادشاه قرار دارد كه مشهورترین آن ها سنگ نوشته قبر حیرام است و گفته می‌شود یكی از قدیمی‌ترین متون مكتوب با الفبای فنیقی است. همچنین در كاوش های صورت گرفته، بقایای دیوار قلعه ایرانی ها در كنار دیوار قدیمی كشف شد كه نشان می‌دهد این شهر در نقشه دفاعی ایرانی ها در شرق دریای مدیترانه در روزگار حضور در این منطقه از چه جایگاهی برخوردار بوده است. آثار تاریخی این شهر نیز در فهرست میراث فرهنگی جهانی ثبت شده است.

طرابلس: شهر طرابلس در شمال لبنان با قدمتی چند هزار ساله، آثار قدیمی بسیاری شامل مساجد، مدارس، حمام ها و كاروانسرا ها را در خود جای داده است كه بیشتر آن ها مربوط به دوره صلیبی و مملوكی است. مهم ترین آثار تاریخی طرابلس عبارتند از: بنای قلعه كه بنای آن به دوره صلیبی بازمی‌گردد كه در ورودی شهر قرار دارد و از قلعه‌ های كم‌نظیر در شرق است. در دورن قلعه آثار بناهای متعددی وجود دارد كه از جمله آن ها بقایای كلیسای صلیبی و برج بلند میان قلعه است. در دوره مملوكی و عثمانی برخی تغییرات و اصلاحات در این قلعه صورت گرفته است. كلیسای قدیس یوحنا كه دارای معماری بدیعی است و در گورستان مارونی ها بر روی تپه مشهور به ابی اسمر قرار گرفته است، یكی از آنهاست. مسجد بزرگ المنصوری یكی دیگر از آثار تاریخی طرابلس است كه در دوره مملوكی در محل كلیسای بزرگ صلیبی‌ها ساخته شد و دارای صحن وسیع با ایوان های اطراف و تزییناتی به سبك رومی است. خانقاه نیز در نیمه دوم قرن 15 ساخته شده و ساختمان آن در نوع خود بی‌نظیر است. این خانقاه در گذشته محل اقامت زهاد و عبادتگاه آنان بوده است. مدارس المشهد، العمریة و العجمیة، حمام النوری، خان الصابون، جامع العطار و جامع المعلق، خان العسكر، برج السباع و بازار سوق الحراج از جمله آثار تاریخی شهر طرابلس به شمار می‌روند.

صیدا: این شهر كه در جنوب لبنان قرار دارد، یكی از قدیمی‌ترین شهرهای ساحلی لبنان است. از جمله آثار تاریخی آن قلعه دریایی است كه بنای آن به قرن 13 و دوره صلیبی باز می‌گردد و بر روی جزیره كوچكی بنا گردیده كه با یك پل سنگی به ساحل وصل شده است. مسجد كوچكی نیز در نزدیكی كلیسای موجود در قلعه در دوره عثمانی ساخته شده است. قلعه ساحلی صلیبی ها كه بر بلندای تپه مشرف بر بخش جنوبی شهر قرار گرفته است، در دوره امارت فخرالدین دوم در قرن 17 مرمت شد. بازارهای قدیمی صیدا همچنان شكل سنتی خود را با كوچه‌ها، مغازه‌ها و حرفه‌های موروثی خود حفظ كرده است. خان الافرنج از جمله كاروانسرا هایی است كه توسط امیر فخرالدین دوم برای پذیرایی از تجار غربی در دو طبقه بنا كرد و تا قرن 19 مركز فعالیت های تجاری بوده است.  این بنای تاریخی سپس به محل اقامت كنسول فرانسه تبدیل شد و مدتی نیز مركز فعالیت تبشیری فرقه فرنسیسكان شد و امروز به مركز فرهنگی فرانسه در جنوب لبنان تبدیل شده است. از دیگر آثار دیدنی این شهر، بازارهای قدیمی، مسجد العمری الكبیر، گورستان باستانی مربوط به دوره رومی و بیزانس و بندرگاه قدیمی است.

بیت الدین: كاخ بیت‌الدین نمونه‌ای از معماری قرن 19 است كه توسط امیر بشیر شهابی در طول 30 سال ساخته شد. درب مرمرین و مرصع و نیز آستانه آیینه كاری شده، به آن جلوه‌ای خاص بخشیده است. كاخ دارای سه بخش بیرونی، میانی و داخلی است. دروازه ورودی آن به دلیل تزیینات چشمگیر از جمله زیباترین آثار معماری باقیمانده از آن دوره است. در ساخت گرمابه‌ های این كاخ كه از زیبایی و معماری منحصر بفردی برخوردارند از مهندسی سنتی رومی استفاده شده است.

در اطراف و نزدیك كاخ بیت‌الدین چندین مكان تاریخی دیدنی دیگر وجود دارد كه مهم ترین آنها شهرك دیرالقمر است.

بیروت: در پایتخت لبنان نیز مجموعه‌ای از آثار باستانی و تاریخی قرار دارد كه مهم ترین آنها آثار باقیمانده از دوره رومی و بیزانس و برخی نیز از دوره عثمانی است كه از جمله آن ها مجموعه 5 ستون، حمام های رومی، مجموعه‌ 4 ستون، مسجد بزرگ عمری، مسجد امیر منذر تنوحی، سرای بزرگ، بیمارستان نظامی و برج ساعت است. منطقه بازسازی شده در مرکز این شهر نیز ازجمله اماکن دیدنی است.

اماكن طبیعی و تفریحی

ارزشوف

مجموعه‌ای از بیشه‌زار ها  و مناطق طبیعی حفاظت شده در این كشور وجود دارد كه از جاذبه‌های گردشگری بسیاری برخوردارند. منطقه طبیعی ارزشوف كه یكی از بزرگترین مناطق طبیعی حفاظت شده لبنان است با 550 كیلومتر مربع وسعت، 25% از جنگل های سرو را در خود جای داده است. حرش اهدن، دومین منطقه طبیعی حفاظت شده در شمال است كه در ارتفاع 1300 تا 1950 متری از سطح دریا قرار گرفته و شامل 35 نوع از درختان خانواده كاج و برخی نباتات كمیاب و نیز چشمه‌های سرشار از آب است. جزر النخیل در نزدیكی ساحل طرابلس، مجموعه‌ای از جزایر كوچك است كه به لحاظ وجود انواع ماهی و پرنده‌های دریایی و برخی نباتات كمیاب همچون زنبق دریایی مورد توجه گردشگرانی است كه به اینگونه محیط‌های طبیعی علاقمندند.جنگل سرو در منطقه بشری نیز دارای قدیمی‌ترین درختان كاج است و 375 درخت از آنها عمری صدها ساله دارند و از جمله آنها، 4 درخت، 35 متر ارتفاع و 12 تا 14 متر قطر دارند.

سواحل زیبای مدیترانه به ویژه جونیه، منطقه حفاظت شده ساحلی صور، وادی قادیشا یا دره مقدس كه روزگاری پناهگاه زاهدان و عابدان مسیحی بوده است و نیز غار جعیتا كه یكی از زیباترین غارهای آهكی جهان است از جمله ده ها جاذبه گردشگری و تفریحی این كشور است.

پاورقی

[i] در معرفی مراكز فرهنگی غیردولتی لبنان از منابع زیر استفاده شده است:

1- المؤسسات و الهیئات الثقافیة غیرالحكومیة فی لبنان، 2010،رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران، بیروت

2- وب سایت باشگاه فرهنگ عرب (النادی الثقافی العربی) به آدرس: www-arabcalturclub.com

3- اطلاعات  میدانی نگارنده

[ii] شورای فرهنگی جنوب لبنان

[iii] جنبش فرهنگی، انطلیاس

[iv] انجمن اندیشه پیشرو

[v] جنبش فرهنگی در لبنان

[vi] انجمن فرهنگی، طرابلس

[vii] در ارائه اطلاعات و آمار بخش گردشگری از وب سایت وزارت گردشگری لبنان به آدرس: www.lebanon - tourism.gov.lb استفاده شده است.

[viii] نكته مهم آن كه افزایش و كاهش میزان گردشگر به لبنان، ارتباط مستقیم با شرایط سیاسی كشور و تهدیدات اسرائیل دارد. با گسترش دامنه اختلافات و به ویژه بروز درگیریها و تشنجات، این میزان كاهش و در شرایط بحرانی و ناامنی به نقطه توقف می‌رسد و در شرایط آرامش كشور و برقراری امنیت ، روند صعودی را پیش می‌گیرد.

نیز نگاه کنید به

• لبنان؛ تاریخ لبنان
• نظام فرهنگی لبنان؛ سیاست گذاری فرهنگی لبنان
• نظام فرهنگی لبنان؛ نهادها و سازمان های فرهنگی لبنان
• نظام فرهنگی لبنان؛ مدیریت فرهنگی لبنان
• نظام فرهنگی لبنان؛ تجارت فرهنگی لبنان
• نظام فرهنگی لبنان؛ صنعت گردشگری لبنان