رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی اردن

جایگاه و نقش رسانه

قانون اساسی آزادی بیان و عقاید را همانند آزادی مطبوعات و رسانه، در محدوده قانون تضمین می‌کند. اما در قانون هر انتقاد یا تهمتی نسبت به خانواده سلطنتی و آنچه که به اقتدار و عظمت نظام خدشه وارد کند ممنوع است. مسئولان دولتی از تکنیک‌هایی همچون تهدید به جریمه، پیگرد قانونی و بازداشت و حبس برای ترساندن روزنامه‌نگاران و تشویق آن‌ها به خود سانسوری استفاده می‌کنند. علاوه بر این خبر‌رسان‌ها و ماموران سانسور در مطبوعات در صورتی که مقاله‌ای برای عرضه عمومی جنجالی شمرده‌ شود به مدیران مسئول اخطار و مدیر مسئول را برای حذف یا تغییر مطلب تحت فشار قرار می دهند.

اخیرا ملک عبدالله قانون لغو حبس برای روزنامه‌نگاران را اعلام کرد که مورد استقبال گروه‌های حقوق بشر قرار گرفت.

قانون مطبوعات و ناشران و قانون انجمن مطبوعات محدودیت‌های جدی بر اعتبارنامه روزنامه‌نگاران و فعالیت روزنامه‌ها وضع کرده است. موضوع تاسف بار دیگر عدم تمایل مسئولان برای تبلیغات در روزنامه‌هاست.

آزادی رادیو و تلویزیون اردن حتی محدودتر از مطبوعات است. دسترسی به اینترنت به طور معمول محدودیت ندارد، هرچند گزارش‌هایی مبنی بر جستجوی مقامات مسئول در سایت‌های جنجالی اینترنت وجود دارد.

برخلاف همه‌ی این محدودیت‌ها، اردن به نسبت اغلب همسایگان خود درباره رسانه‌های داخلی بازتر و منعطف تر برخورد می‌کند. موسسه غیردولتی جودیکری تنها موسسه‌ای است که می تواند گواهی اعتبار رسانه‌های داخلی را لغو کند. اختیارات مقامات مسئول برای حذف مطبوعات بسیار محدود است. علاوه بر این اقدامات دادگاه‌ها نیز شامل حال رسانه‌ها می‎‌شود، هرچند خود دادگاه‌ها نیز تحت نظارت اند.

قانون، آزادی و استقلال رسانه‌های خارجی در اردن را تضمین می‌کند. هم‌چنین تلویزیون‌های ماهواره‌ای بین‌المللی و منطقه‌ای محدود نیستند.

اردن از سال 1999 شش ایستگاه مخابراتی AM، پنج ایستگاه مخابراتی FM و یک رادیو با موج کوتاه و از سال 1995، 20 ایستگاه مخابرات تلویزیون دارد. در سال 1997 اردنی‌ها بیش از ۱/۵ میلیون گیرنده رادیو و در سال 2.000، 560.000 گیرنده تلویزیون داشتند. در سال 1998 اردن دارای شش روزنامه و 14 هفته نامه و 270 گاهنامه با متوسط شمارگان 148.000 بوده است.

رسانه‌های گروهی

رادیو

علی‌رغم گسترش تکنولوژیکی در بخش رادیویی جهان عرب که بوسیله تولیدات دیجیتال و تکنیک‌های انتقال دهنده و استفاده از وب و سیستم‌های ماهواره‌ای و شبکه‌های ارتباط تلفنی برای پخش مورد توجه قرار گرفت، نقش رادیو در زندگی عمومی افراد کاملا معلوم نیست؛ در این مورد اطلاعات تحقیقاتی بسیار کم و ناکافی است. اگر دهه‌های 1960 و 1970 سال‌های طلایی پخش رادیویی عرب بود، با گسترش عملکرد رادیو و مهار این رسانه جهت خدمت در جهت اهداف توسعه ملی، عصر جهانی‌سازی زمانی است برای الحاق تکنولوژیکی و نیز دموکراتیک سازی منطقه عرب‌نشین.

حال باید این پرسش مطرح شود که وسعت و میزان گسترش کدام بخش از پخش رادیویی نقش ماندگاری در پیشبرد تشکل‌های دولتی،‌ آزادی بیان و حقوق بشر دارد. این موضوع حقیقت دارد که رادیو تحت نظارت و کنترل دولت است، بدین ترتیب دارای کمترین امکان اظهار نظر نسبت به دیدگاه‌های دولتی حاکم است. اما طبق تجاربی که در دهه پیش بدست ‌آمده است، پخش رادیویی با ظرفیت بی‌نظیر جهت ارتباط با شنوندگان خود در مناطق دور‌افتاده و پراکنده، نیرویی برای محاسبه قلمرو عمومی عرب است. مسیرهای هوایی سرشار از بحث‌های انتقادی و جسورانه نشریات عمومی در ایستگاه‌های رادیویی لبنان، اردن، عراق و فلسطین می‌باشند.

تاریخ رادیو در اردن

در صحبت از نقش رادیو در گستره عمومی به نظر می رسد که رادیو هرگز به وسیله موثری در ارتباطات سیاسی تبدیل نخواهد شد، مگر این که در جوامع عرب حقیقتا فضای دموکراتیک ایجاد شود.

آغاز کار اولین رادیو در اردن به پایان یک ایستگاه قیمومیت بریتانیا در فلسطین به تاریخ اواخر ماه آوریل 1948 میلادی باز‌می گردد.

در آن زمان یک ایستگاه رادیویی فلسطینی وجود داشت که برنامه‌های آن از قدس پخش می‌شد که در پی وضعیت نابسامان فلسطین، به رام الله نقل مکان یافت. با بروز تنش و اشغال فلسطین، مسئولان رادیو فلسطین که از قدس برنامه‌های خود را به گوش شنوندگان می رساندند، تصمیم گرفتند دستگاه‌ها و وسایل این ایستگاه رادیویی را به کمک ارتش اردن به شهر رام الله انتقال دهند که بخاطر نزدیکی به قدس و امنیتی که در آن حاکم بود، انتخاب شد. این جابجایی در تاریخ 15 ایار 1948 صورت گرفت. کشور اردن تا سال 1956 تنها همین ایستگاه رادیویی رام الله را داشت. از آن زمان به بعد و پس از برقراری امنیت رادیو قدس به دست ارتش اردن، این رادیو وابسته به حکومت اردن شد و به نوعی زیر نظر حکومت به کار خود ادامه داد.

رادیو قدس پخش برنامه‌های خود را تا اوایل ماه سپتامبر سال 1948 در رام الله ادامه داد و پس از آن به نام رادیو اردن‌ هاشمی تغییر نام داد و بعد از جدایی دو کرانه شرقی و غربی در سال 1950 رسما به نام رادیو اردن‌ هاشمی شناخته شد و روزانه 13 ساعت برنامه پخش می‌کرد.

ایستگاه رادیویی امان در اول تشرین اول (اکتبر) 1956 دومین ایستگاه رادیویی کشور اردن در منطقه جبل‌الحسین امان توسط ملک حسین افتتاح شد. این ایستگاه در ابتدا فقط سه ساعت برنامه داشت. سپس ساعت‌های پخش برنامه به 11 ساعت افزایش یافت. برنامه‌های رادیو امان شامل اخبار، موسیقی، برنامه‌های خدمات عمومی و برنامه‌های روزانه و هفتگی بود.

پس از آن ملک حسین در اول آذار 1959 ایستگاه رادیویی ام حیران را در منطقه ام حیران افتتاح نمود؛ برنامه‌های آن از ساعت پنج و نیم صبح با تلاوت قرآن آغاز و در ساعت یک و نیم صبح روز بعد خاتمه می یافت. این ایستگاه رادیویی در نوع خود یکی از پیشرفته‌ترین ایستگاه‌های منطقه به شمار می‌رفت که شامل 6 استودیو در زمینه‌های مختلف می‌شد. در تاریخ 23 آب 1959 ملک حسین استودیوهای جدید این ایستگاه را افتتاح کرد. از این ایستگاه رادیویی برنامه‌های متنوعی از امان و قدس به زبان‌های عربی، انگلیسی و اسپانیایی پخش می‌شد.

در جنگ سال 1967 بخش غربی اردن به دست اسرائیلی‌ها افتاد، از این رو تجهیزات آن به بخش شرقی اردن انتقال پیدا کرد.

در سال 1968 وزارت آموزش و پرورش اردن 6 آموزگار را برای شرکت در دوره فشرده سه ماهه آموزشی به انگلیس فرستاد. این معلمان پس از بازگشت توانستند برنامه‌های تربیتی متنوعی در زمینه‌های ورزش و فیزیک و زبان انگلیسی ارائه دهند.

در همین سال وزارت آموزش و پرورش به فکر تاسیس رادیوی تربیتی و آموزشی افتاد و در سال 1971 این ایستگاه رادیویی پخش خود را آغاز نمود. اهداف این رادیو شامل کمک به دانش‌آموزان و افزایش سرعت یادگیری آن‌ها، کمک به معلمان در بهبود شیوه‌های تدریس، آشنا کردن دانش آموزان با بزرگان فکر و شعر و ادبیات و سیاست و دین و اجتماع و کمک به دانش آموزان و معلمان در جهت پیشرفت‌های سریع علمی و فکری است.

رادیوی مدرسه آموزشی در زمینه خدمات درسی و مدرسه فعالیت می‌کند و اطلاعات علمی را به صورت‌های مختلفی ارائه می‌دهد. برنامه‌های آن شامل موضوعاتی چون ادبیات، تاریخ، جغرافیا، علوم، دین و سخنانی از بزرگان فکر و فرهنگ می باشد.

رادیوهای اردن در ادامه کار خود با گام نهادن به دنیای جدید به تولید و پخش برنامه‌هایی به زبان انگلیسی و اسپانیایی پرداختند. رادیوی اردن حدود 905 ساعت پخش روزانه، 6335 ساعت پخش هفتگی و 330.225 ساعت پخش سالیانه دارد. از این میزان، 7300 ساعت آن را برنامه‌های انگلیسی و 4745 ساعت آن را برنامه‌های فرانسوی تشکیل می‌دهند.

انواع برنامه‌ها ی رادیو:

- برنامه‌های خدماتی:

برنامه‌هایی که به مشکلات و آلام هم‌وطنان می پردازد. که در طی آن‌ها برای رسیدگی به مشکلات با برخی از مسوولان و هم‌وطنان نیز تماس تلفنی برقرار می‎‌شود. در این برنامه‌ها اغلب اوقات تماس تلفنی وجود دارد زیرا این‌گونه تماس‌ها سریع‌تر برقرار می شوند و فرصت را برای مشارکت مستقیم شنونده فراهم می‌کنند. عناوین برخی از این برنامه‌ها عبارتند از: البث المباشر، اللقاء المفتوح، مع الطلبــۀ، مساء الخیر، صباح الخیر، ابناونا فی الخارج، جسور المحبــة

- برنامه‌های اجتماعی:

برنامه‌هایی که به پیشرفت و توسعه در زمینه‌های اجتماعی می پردازند که مهم‌ترین آن‌ها در زمینه خانواده است. در این برنامه‌ها تلاش می‎‌شود تا کودکان با ارزش‌های دینی آشنا شوند و شناخت خوبی از کشور خود و میراث عربی و اسلامی پیدا کنند. هم‌چنین تلاش می‎‌شود تا کودکان در این برنامه‌ها مشارکت کرده و از طریق تماس تلفنی، فرصت نظر دادن و بیان عقیده برای شان فراهم شود. برخی از این برنامه‌ها عبارتند از: عالم الاسرة، طبیب الاذاعــة، حقوق الانسان، اطفال وراء المیکروفون، اقتصاد منزلی، شوون بلدیــة.

برنامه‌هایی نیز برای جوانان تدارک دیده شده است؛ مانند برنامه‌های ورزشی، و برنامه‌هایی که جوانان از طریق آن می‌توانند عقاید خود را در زمینه‌های مختلف ابراز کنند؛ مانند برنامه‌های: بناة الغد، اقلام واعدة.

- برنامه‌های توسعه و روستا:

توسعه روستا هدف اصلی این برنامه‌ها است. در این برنامه‌ها به مشکلات و مسائل مردم روستا پرداخته و تلاش می‎‌شود تا راه حلی برای آن پیدا شود. برخی برنامه‌های آن در سال 1996عبارتند از: ادب البادیــة، مع المزارع، الارض الطیبــة

- برنامه‌های دینی:

در این برنامه‌ها به فرهنگ اسلامی، آشنایی هم وطنان با احکام شرعی و بیان احکام دین در موارد مختلف پرداخته می‎‌شود. برخی برنامه‌های آن در سال 1996 عبارت بودند از: القرآن الکریم، اخوة فی الله، نسمات ایمانیــة.

- برنامه‌های فرهنگی:

هدف این‌گونه برنامه‌ها پیشرفت فکری شنونده و آشنایی با دستاوردهای ملل مختلف در زمینه فرهنگ بشری است.

این برنامه‌ها شامل موضوعاتی از قبیل میراث اسلامی، بیان نقش تمدن عربی و اسلامی، توجه به فرهنگ معاصر عربی و بیان دستاوردها و آثار نویسندگان و ادیبان و متفکران اردنی و عربی است برخی از این برنامه‌ها در سال 1996 عبارت بودند از: الشریط الثقافی، المجلــة الثقافیــة، مع الادباء العرب، بین المهنــة و الادب، روایات عربیــة

- برنامه‌های سرگرمی و متنوع:

این برنامه‌ها شامل بخش‌های مختلف و متنوعی هستند. مانند اخبار علمی و ادبی، موسیقی و ترانه، بخش‌های هنری و بخش‌های غیر تخصصی.

بخش موسیقی در رادیوی عربی در سال 1959 در ام حیران تاسیس شد. این بخش در ابتدا تنها موسیقی‌ها و ترانه‌های محلی را پخش می‌کرد. هدف آن جمع کردن ترانه‌ها و ادبیات محلی اردنی و تثبیت ترانه‌های ملی جدید بود. بدین ترتیب توانست تعداد زیادی از ترانه‌های روستایی و بیابانی اردن را زنده نگه دارد و از خطر فراموشی برهاند.

برخی از برنامه‌های آن در سال 1996 عبارت بودند از: سهرة مع مطرب، ضیف فی مکتبنا الموسیقیــة، مجلــة الاثیر، استودیو الموسیقی، و الحان زمان

برنامه‌های رادیوی اردن با نسبتی معادل جدول زیر تنظیم شده است:

برنامه‌ها	درصد
برنامه‌های خدماتی	۴۳/۲۹ درصد
اخبار و برنامه ‌های سیاسی	۱۴/۰۸ درصد
برنامه‌های دینی	۱۱/۴۴ درصد
موسیقی	32/10 درصد
برنامه‌های فرهنگی	۱۰/۱۷ درصد
خانواده و کودکان	۳/۸۰ درصد
ورزش و جوانان	۳/۷۹ درصد
کشاورزی	۱/۹ درصد
برنامه‌های خاص	۱/۰۷ درصد

رادیوی اردن توجه زیادی به زبان انگلیسی (حدود 20ساعت برنامه در روز) به عنوان زبان جهانی نشان می‌دهد.

پخش رادیویی به زبان عربی در اردن از دهه پنجاه آغاز شد که تا سال 1973 حدود یک ساعت صبح و دو ساعت پخش بعداز‌ظهر به زبان انگلیسی داشت. به تدریج ساعت‌های پخش زبان انگلیسی افزایش یافت؛ در سال 1978 به 4 ساعت و در سال 1981 به 7 ساعت پخش روزانه افزایش یافت.

برنامه‌های زبان انگلیسی مناطقی از اردن، فلسطین، دمشق، قبرس، سواحل جنوبی یونان، خلیج عقبه و شمال غرب عربستان، سواحل دریای سرخ تا سودان، شمال و غرب اروپا، کانادا، ایالات متحده امریکا را به مدت 6ساعت در روز پوشش می‌داد.

هدف از برنامه‌های خبری و سرگرمی و فرهنگی به زبان انگلیسی:

- آشنایی شنونده غربی با اسلام و سیره پیامبر(ص) ، دین، تمدن عربی اسلامی و جامعه اردن.

- آشنایی با مناطق گردشگری اردن

- آشنایی با اقتصاد اردن برای تشویق سرمایه‌گذاران به سرمایه‌گذاری در اردن

- شناساندن دموکراسی اردن و آزادی‌های مردم آن

- بیان اظهارات سیاسی اردن در مورد مسائل عربی و بین‌المللی به عنوان کشوری فعال و تاثیر گذار

اخبار به زبان‌های خارجی:

در زمان افتتاح رادیو در سال 1959، اخبار به زبان‌های انگلیسی، عربی، اسپانیایی و عبری پخش می‌شد اما پس از شروع به کار تلویزیون در سال 1968 ، پخش اخبار به زبان اسپانیایی لغو شد.  اخبار به زبان انگلیسی در ساعات 7صبح، 2 بعدازظهر، 7شب و 10شب پخش می‌شد.

منابع خبری:

- خبرگزاری‌های جهانی

- خبرنگاران و نمایندگان آن در شهرهای اردن و پایتخت‌های کشورهای عربی

- بخش رصد رادیو که منبع خبری مهمی به شمار می‌آید.

- تماس تلفنی با محل حادثه در جهان

ادارات تحت پوشش رادیو اردن و مدیران

ادارات زیر پوشش رادیو اردن به شرحی است که پس از این می‌آید:

1- اداره برنامه‌های عربی شامل بخش‌های زیر:

- برنامه‌های داخلی

- برنامه‌های توسعه

- برنامه‌های دینی

- برنامه‌های فرهنگی

- برنامه‌های کشاورزی

- برنامه خانواده و کودک

- برنامه‌های ورزش و جوانان

- کتابخانه شامل کتابخانه موسیقی (دارای 86.900 نوار) و کتابخانه علمی که از قدیمی‌ترین کتابخانه‌ها محسوب می‎‌شود و در سال 1959 تاسیس شد و دارای حدود22.000  عنوان کتاب به زبان‌های انگلیسی و عربی است.

- موسیقی

- آرشیو و تحقیقات شامل اطلاعات روزنامه‌ها و مجلات روزانه و هفتگی و سالیانه

2- اداره اخبار

3- اداره برنامه‌های خارجی

4- واحدهای اداری و مالی شامل بخش‌های زیر:

- چاپ

- امور مالی

- امور کارمندان

- حفاظت عمومی

- اداره مهندسی

در سال 1996 تعداد کارمندان رادیو حدود 500 کارمند بود که به صورت زیر در بخش‌های مختلف کار می‌کنند:

کارمندان بخش ‌های مختلف	مردان	زنان
بخش مهندسی	200	-
برنامه و تولید	41	51
اخبار	65	5
اداره	66	11
کارمندان خارجی	53	8
کارمندان دیگر	50	-
مجموع	475	75

اداره تبلیغات موسسه رادیو وتلویزیون اردن در سال 1971 به صورت رسمی افتتاح شد که اهداف آن شامل موارد ذیل بود:

- افزایش درآمد آگهی‌های بازرگانی از بازارهای داخلی و بین‌المللی

- کمک به بالا بردن سطح کیفی تبلیغات

- معرفی وسایل و افکار جدید

- کمک به ورود فناوری جدید در بخش تبلیغات

هزینه تبلیغات در رادیو

مدت	دینار اردن
15	40
30	50
60	60

هزینه تبلیغات در رادیو‌های استانی

مدت	دینار اردن
30	15
60	25

اسامی مدیران رادیو در اردن بین سال‌های 1955 تا 1994

نام مدیر	سال - شهر
عبد المنعم الرفاعی	1958
وصفی التل	1959 - قدس
احسان‌هاشم راجی صیهون عجاج نویهض	1959 - اما
صلاح ابوزید	1961
الشریف عبدالحمید شرف	1963
سری عویضه	1964
نزار الرافعی	1966
ابراهیم السمان سلیم عودة طاهر الشهابی عبدالحمید یاسین	1967 – قدس
ضیاء الدین الرفاعی	1968
مروان دودین	1971
موسی زید الکیلانی	1973
محمد الخطیب	1975
نصوح المجالی	1976
سلیمان المشینی	1985
عصام عریضه	1986
رافع شاهین	1988
ابراهیم شاهزاده	1989
فایز القضاة	1991
هاشم خریصات	1994

تلویزیون

اردن دارای دو شبکه تلویزیونی عربی و انگلیسی (یا فرانسوی) است که سابقه‌ای 30 ساله دارد. (43)

در سال 1964 مسئولان بزرگ دولتی اردن متوجه نیاز کشور به تلویزیون شدند و مدیر رادیویی اردن گروهی را برای تحقیق و جستجو به امریکا فرستاد و از آن‌ها خواست تا گامهای اولیه‌ی این پروژه را به اردن آموزش دهند.(44) از این رو به منظور انتقال فناوری و تجهیزات تلویزیونی از تعدادی از موسسات سرمایه گذاری آمریکایی درخواست کردند که در برنامه ریزی‌های اولیه برای آغاز به کار تلویزیون اردن به آن‌ها کمک کنند.

به‌این ترتیب در روز 11 سپتامبر 1964 میلادی یکی از موسسات رادیویی در طرحی 6 ساله به ایجاد و گسترش تلویزیون اردن پرداخت. تلویزیون اردن به طور کامل تحت نظارت حکومت است با این هدف که کلیه مناطق اردن را تحت پوشش برنامه‌های خود قرار دهد. (45) متعاقب آن در 11 ایلول 1964 یکی از شرکتهای تخصصی برنامه شش ساله‌ای را برای ایجاد و توسعه تلویزیون در اردن ارائه داد، بدین ترتیب ایستگاه کوچکی در امان تاسیس شد که یک مرکز آموزشی برای کارمندان تلویزیون به شمار می‌رفت. پس از آن دو ایستگاه بزرگ در امان و قدس راه اندازی شد و برای گسترش محدوده پخش تلویزیون برخی تجهیزات به اربد و نابلس منتقل شد (46).

در سال 1966 یکی از معتبرترین کارمندان وزارت فرهنگ به عنوان مدیر پروژه تلویزیون انتخاب شد (49). در همین سال موسسه‌ی تلویزیون مملکت اردن‌هاشمی مسئول ایجاد تلویزیون و اداره و حفظ و انجام کلیه‌ی امور مربوطه در اردن گردید (50).

در سال 1967 تلاشهای زیادی برای اتمام این پروژه و پخش مستقیم انجام گرفت. و در 17 شباط 1968 اردن شاهد اولین تجربه‌ی پخش مستقیم تلویزیونی بود. اولین تجربه‌ی تلویزیونی در روز اول به مدت 70 دقیقه بود که تا پایان نیسان نیز با همان زمان پخش ادامه یافت. این برنامه‌ها شامل برخی مستندهای کوچک و موسیقی و ترانه‌ها بود. در نهایت در روز 27 نیسان ( آوریل ) سال 1968 ایستگاه تلویزیون اردن به وسیله‌ی ملک حسین و در حضور شخصیت‌های مملکتی افتتاح رسمی‌شد. (51) پس از آن تلویزیون اردن حدود پنج ساعت در روز(از ساعت 6 تا 11 شب ) برنامه داشت. موضوعات اصلی این برنامه‌ها عبارت بود از:

- اخبار ( 40 دقیقه در روز به زبان عربی و انگلیسی )

- برنامه کودک (20 دقیقه در روز )

- برنامه‌های اموزشی (1 ساعت در روز )

- برنامه‌های فرهنگی ( نیم ساعت در روز )

- برنامه‌های عمومی ( نیم ساعت در روز )

- و سایر برنامه‌ها ( 2 ساعت در روز )(52)

برنامه‌های تلویزیونی اردن:

تلویزیون نوپای اردن برنامه‌های تلویزیونی خود را از کشورهای مختلفی تهیه می‌کرد؛ از کشورهای مصر و لبنان برنامه‌های سرگرمی مانند (موسیقی، ترانه، نمایش‌های طنز و‌...) از کشورهای امریکا، آلمان و فرانسه برنامه‌های سرگرمی و فرهنگی دیگری مانند سریال‌های عاشقانه و پلیسی و فیلم‌های مستند، برنامه‌های اپرا و رقص باله و موسیقی کلاسیک. (53)

کشور اردن از اولین کشورهای منطقه است که سیستم تلتکست را وارد تلویزیون خود کرد. این کشور از سال 1983 با همکاری شرکت فرانسوی سوفراتیف توانست تلتکست را راه اندازی کند. این سیستم وسیله‌ای برای رساندن اطلاعات گوناگون به مردم اردن بر روی صفحه‌ی تلویزیون است (54). که در کنار فواید فرهنگی درآمد سرشاری برای موسسه‌ی رادیو و تلویزیون اردن به همراه داشت؛ این درآمدها از طریق پخش اگهی‌های بازرگانی و تبلیغاتی و نشان دادن قیمت سهام و ... حاصل می‌شد. (55)

تلویزیون اردن دارای دو شبکه می باشد؛ شبکه‌ی اول برنامه‌های عمومی و شبکه دوم برنامه‌های خارجی پخش می کند.

شبکه‌ی دوم حدود 80 ساعت در هفته برنامه دارد که 18 ساعت آن به زبان فرانسه و بقیه به زبان انگلیسی است. بیشتر این برنامه‌ها از کشورهای امریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان، استرالیا و کانادا وارد می شوند (56) این شبکه حدود 5 ساعت و نیم در هفته اخبار پخش می کند. برنامه‌های این شبکه شامل برنامه کودک، برنامه‌های عاشقانه و ورزشی، موسیقی، طنز، مستند، فیلم و مسابقات می باشد. (57) شبکه اول 146 ساعت در هفته برنامه دارد که 15 ساعت آن را اخبار تشکیل می‌دهد. اکثر برنامه‌های این شبکه تولید داخل است. (58)

پخش اخبار در تلویزیون اردن؛ که خبرهای اردن و کشورهای عربی و سایر مناطق جهان را پوشش می‌دهد، از اهمیت بالایی برخوردار است. اخبار به زبان‌های انگلیسی، فرانسه و عربی پخش می شوند.

تلویزیون اردن در انجمن‌ها و اتحادیه‌های مختلفی عضویت دارد؛ از جمله: اتحادیه رادیو‌های کشورهای عربی، اتحادیه رادیو‌های کشورهای اروپایی، اتحادیه رادیو‌های کشورهای آسیایی و اتحادیه رادیو‌های کشورهای اسلامی(59)

در اکثر مناطق این کشور علاوه بر این دو شبکه، می توان شبکه‌های تلویزیونی اسرائیل و سوریه و گاهی مصر را با استفاده از آنتن‌های معمولی مشاهده کرد. ضمنا کلیه شهرنشینان متمول از آنتن‌های ماهواره استفاده می‌کنند و کلیه شبکه‌های جهانی از جمله تلویزیون جمهوری اسلامی را به راحتی دریافت می‌کنند.

در طبقه بندی محتوایی شبکه‌های تلویزیونی موجود در اردن می توان گفت: شبکه اول تلویزیون این کشور که برنامه‌های آن عموما تولید کشور اردن یا استفاده از فیلم‌ها و سریال‌های مصری است، از سلامت و کنترل نسبی حکومت برخوردار است، اما به ترتیب کانال دوم اردن و شبکه‌های تلویزیونی اسرائیل دارای سلامت فرهنگی کمتری است و اکثر برنامه‌های آن غیر اخلاقی و خلاف فرهنگ عمومی می باشد. این برنامه‌ها اغلب فیلم‌های آمریکایی و اروپایی با زیرنویس عربی یا عبری است. قابل ذکر است که در سال‌های اخیر پخش برنامه‌های مذهبی چون اذان، خطبه‌های نماز جمعه، مباحث اخلاقی

و تاریخ اسلام در شبکه اول تلویزیون اردن تقویت شد که در امتزاج فرهنگ اسلامی و فرهنگ غربی موثر بوده است.

از سوی دیگر به علت کمبود پارک‌ها، موزه‌ها و مراکز تفریحی در اردن، عمده اوقات فراغت مردم توسط تلویزیون، پر می‎‌شود، علی الخصوص که هر شبکه تلویزیونی به طور متوسط در روز اقدام به پخش دو فیلم سینمایی یا سریال می نماید. (60) بر اساس آمار گزارش جهانی یونسکو در سال 1998 گرایش‌های فرهنگی رادیو و تلویزیون به شرحی است که می‌آید.

گیرنده‌های رادیویی برای هر 10 هزار نفر		تغییر سالانه	گیرنده‌های تلویزیونی برای هر 10 هزار نفر		میزان تغییر سالانه	نسبت گیرنده‌های رادیو به تلویزیون
1980	1995	1995-1980	1980	1995	1995-1990	1980	1995
188	251	6/2	59	80	7/2	2/3	1/3

(61)

بنابر گزارش مشابه در سال 2002 درصد خانه‌های دارای رادیو به 80 و در سال 2005 در صد خانه‌های مجهز به تلویزیون و تلویزیون کابلی یا ماهواره به ترتیب 96 و 5/37 درصد امده است. (62) بنا بر این می توان انتظار داشت که فرهنگ عمومی به شدت تحت تاثیر تلویزیون باشد و بدین لحاظ این رسانه‌ها نسبت به جراید تحت کنترل حکومتی شدیدتری قرار دارند. (63)

در شهر امان حدود 700 تا 1000 دستگاه گیرنده برنامه‌های تلویزیونی وجود دارد که دارای انواع مختلف می باشند؛ از جمله الیاشحی که شبیه به آنتن‌های معمولی است و کار آن انتقال و پخش تعدادی از ایستگاه‌های تلویزیونی مانند کانال‌های 1 و 2 قاهره در مصر و کانال‌های 1 و 2 خاورمیانه در لبنان است، بهای آن از 500 تا 1000 دینار است. نوع دیگر این دستگاه‌ها معروف به دیش دارای انواع مختلف است و بهای آن از 700 تا 3000 دینار می باشد و تمامی‌کانال‌های تلویزیونی موجود را تحت پوشش قرار می‌دهد. البته ایستگاه‌های دیگر نیز وجود دارند که انواع فیلم‌ها، تئاترها و برنامه‌های ادبی برای بینندگان پخش می‌کنند. (64)

10-2-3 شبکه‌های ماهواره‌ای

در سال 1992 ملک حسین تصمیم گرفت تا از طریق ماهواره موجودیت و صدای اردن را به گوش جهانیان برساند. بدین ترتیب، تحقیقات لازم در زمینه ماهواره صورت گرفت و متعاقب آن در تاریخ 1/2/1993 پخش آزمایشی ماهواره انجام و در تاریخ 21-22/4/1993 نیز به صورت رسمی افتتاح شد. (65)

مخاطبان شبکه ماهواره‌ای اردن، اردنی‌های مقیم در کشورهای عربی و تمام مردم عرب در کشورهای مختلف جهان است. (66)

ماهواره اردن در سال 1997 حدود 13 ساعت در روز برنامه داشت؛ این برنامه‌ها شامل: فیلم، برنامه‌های فرهنگی و مستند، اخبار، برنامه کودک، برنامه‌های سیاسی، برنامه‌های دینی و برنامه‌های ورزشی بود. (67)

چنان که پیشتر آمد درصد خانه‌های مجهز به ماهواره یا تلویزیون کابلی مطابق آمار یونسکو 5/37 می باشد. (68)

10-2-4 اینترنت

اردن در زمینه اطلاعات رایانه‌ای در شبکه جهانی رایانه‌ها، یکی از کشورهای پیشرفته در خاورمیانه است. مانند سایر کشورها، اردن نیز دارای سایت‌های رایانه ویژه‌ای در شبکه جهانی اینترنت است که از آن جمله می توان از سایت ملک حسین و سایت ملک نور نام برد. قابل ذکر است که سایت ملک حسین از قویترین سایت‌های اطلاعاتی این کشور است.‌(69)

اردن و سودان در سال 1994 وارد دنیای اینترنت شدند؛ از زمانی که اینترنت وارد جامعه اردن شد توسط مقامات بریتانیایی تحت پشتیبانی شدید قرار گرفت. این خدمات توسط موسسه‌ای عمومی جهت ارتباطات وایرلس (بی‌سیم) فراهم گردید که در سال 1997 به یک شرکت دولتی تبدیل شد و با زیربنایی تجاری تحت عنوان شرکت ارتباطات اردن راه اندازی شد. این شرکت تا سال 2004 نخستین شرکتی بود که خدمات ارتباط تلفنی محلی و ملی ارائه می‌کرد. سپس دولت سهام خود را به شرکت تلکام فرانسه واگذار کرد که در بخش ارتباطات اردن به سازمانی برتر تبدیل شده بود. این اقدام تاثیر فراوانی در افزایش کاربران اینترنتی از 127.000 نفر در سال 2000 به 630,000 نفر در سال 2004 داشت، که از هر 1000 شهروند 117 کاربر اینترنت بودند. (70)

مطابق آمار یونسکو در سال 2006 از هر 1000 شهروند در اردن 64 نفر دارای کامییوتر شخصی هستند و نرخ تغییر سالانه معادل 4/15 درصد است(71) این نسبت در سال 2019 به 4/31 درصد بالغ می‌شود. (1/70) و براساس آمار یونسکو در سال 2005 از هر 1000 شهروند 139 نفر به اینترنت دسترسی داشتند که 6/23 درصد دارای اشتراک باند پهن بودند. (71) این رقم در مقایسه با دیگر کشورهای عربی رقم چشمگیری است. در حال حاضر شرکت‌های مختلفی در حال ارائه خدمات اینترنتی می باشند. طبق گزارشات آماری از ژوئن سال 2010، 7/1 میلیون کاربر اینترنت وجود دارد که این رقم 27 درصد کل جمعیت را تشکیل می‌دهد که در بین سال‌های 2000 تا 2010 افزایش استفاده اینترنتی بالغ بر 268/1 بوده است. (72)

در پایان سال 2011 نفوذ اینترنت به 5/50 درصد رسید. استفاده از اینترنت از سال 2007 به 2009 دو برابر شد و انتظار می رود با همین سرعت ادامه یابد. دولت اردن اعلام کرده است که مالیات فروش بر کامپیوترها و ارتباط اینترنت برای تشویق صنعت IT در اردن برداشته خواهد شد. عبدالله دوم در سال 2004 به BBC گفت که امیدوار است کشورش را به قطب تکنولوژی در خاورمیانه تبدیل کند. اردن بیش از هر کشور دیگری در خاورمیانه شرکت‌های اینترنتی دارد. قابلیت اینترنت اردن بیش از آن است که اغلب تشخیص داده می‎‌شود؛ با سرعت 21 مگابایت در ثانیه که تنها در دبی و عربستان برقرار است.

بر اساس کتاب گینس خیابان الجامعه در شهر شمالی ایربد، خیابانی است که بیشترین تعداد کافی نت را در جهان داراست. آمار و ارقام برخی از زیر ساخت‌های ارتباطات و فن‌آوری‌های جدید مطابق گزارش یونسکو بدین شرح است:

دفاتر پستی برای هر 100 هزار نفر	مراسلات برای هر نفر	مراسلات خارجی برای هر نفر
95-94	1995	1995
25	11	8/3

(73)

خطوط اصلی ... برای هر 1000 نفر	مکالمات خارجی
	(دقیقه) برای هر نفر	شرکای بین‌المللی اصلی
95	95	95
73	17	عربستان

(74)

مشترکین همراه 10 هزار نفر	نمابر 10 هزار نفر	رایانه 10 هزار نفر	دارندگان اینترنت10 هزار نفر
95	95-92	95	97-96
26	80	80	2/0

(75)

مطابق آخرین آمار موجود در کتاب سال 2019 اردن وضعیت استفاده از کامپیوترهای شخصی و اینترنت به شرحی است که می‌آید:

شاخص	2017	2018
نسبت سن کاربران کامپیوتر (5 سال به بالا)	8/34	3/24
مرد	6/37	6/25
زن	0/32	9/22
نسبت استفاده از کامپیوتر برای سرگرمی	0/68	-
نسبت استفاده از کامپیوتر برای موارد کاری	7/34	1/35
نسبت استفاده از کامپیوتر برای یادگیری و آزمایش	3/49	3/60
نسبت سن کاربران اینترنت (5 سال به بالا)	5/64	2/65
مرد	5/68	1/68
زن	6/60	0/62
نسبت کاربران تجارت الکترونیک	8/4	0/4
نسبت کاربران دولت الکترونیک	9/3	0/10
نسبت کاربران شبکه‌های اجتماعی	5/93	5/95
نسبت کاربران فیس بوک	6/87	4/83
نسبت کاربران واتساپ	91	8/89
نسبت کاربران توییتر	7	6/9
نسبت کاربران لینکدین	7/2	6/2
نسبت کاربران یوتیوب	1/60	8/72
نسبت کاربران اینستاگرام	1/19	4/21
نسبت کاربران اسنپ چت	9/16	0/16
نسبت کاربران گوگل	9/60	2/62

10-2-5 نوار و لوح فشرده صوتی و تصویری

متاسفانه در خصوص وضعیت لوح فشرده صوتی تصویری اطلاعات و منابعی بدست نیامد.

6-2-10 نشریات

شیخ ندیم ملاح متولد 1892 لبنان اولین مجله اردن را با نام الحکمــة منتشر ساخت. از این مجله ده شماره طی سال‌های 1932-1933 چاپ شد. الحکمــة مجله‌ای علمی و اسلامی و ادبی و اجتماعی به شمار می‌رفت که به موضوعاتی در زمینه‌های فقه، تفسیر، عقائد اسلامی، نقد ادبی، فلسفه و تاریخ می پرداخت. (76)

نویسندگانی مانند سلیمان نابلسی، عبدالمنعم رفاعی، حسنی فریز، سعید الدرة، نجیب شریدة و عبدالحلیم عباس با این مجله همکاری می‌کردند. (78)

در سال 1935 دومین مجله اردن با نام المجلــة القضائیــة توسط توفیق سنو منتشر شد؛ (77) وی رئیس دادگاه استیناف و یکی از رجال قانون در اردن بود. این مجله موضوعات قضایی را پوشش می‌داد. در سال 1936 در حالی که فقط 13 شماره از آن منتشر شده بود متوقف شد. این نشریه، اولین مجله تخصصی اردن به شمار می‌آید. (79)

در دهه چهل سه مجله دیگر به نامهای الرائد، الثقافــة و التعاون و المیثاق منتشر شد.‌(80)

اولین مجله ادبی اردن القلم الجدید به سردبیری عیسی ناعوری در گسترة وسیعی در تاریخ 1952منتشر شد. نویسندگان اولین شماره آن عبارت بودند از: الیاس فرحات، الیاس قنصل، ریاض معلوف، محمد‌هاشم رشید علیرغم موفقیت به دلیل فقدان مدرک دانشگاهی سردبیر مطابق قانون در سال 1953 توقیف شد.

شعار این مجله رسالت ادبیات: حق، آزادی، عشق(81)

از دیگر مجلات ادبی پیشرو، مجله الافق الجدید امین شنار بود که در سال 1966 به دلیل مشکلات مالی متوقف شد.(82)

در سالهای اخیر و در سایه آزادی‌های نسبی بیش از بیست هفته نامه حزبی و غیرحزبی دیگر به صف مطبوعات این کشور پیوسته اند که با استفاده از فضای نسبتا آزاد مطبوعاتی موجود از مواضع عمدتاً مخالف خود دفاع می‌کنند؛ از جمله این هفته نامه‌ها می توان به هفته نامه‌های البلاد، الحدث، الشیخان، السبیل الهدف، المیثاق و الاردن اشاره کرد. آنچه در این راستا قابل تامل است بالا بودن تیراژ و غنای محتوایی جراید است.(83) گفته می‎‌شود که تیراژ برخی از هفته نامه‌ها تا 40 هزار نسخه است. (84) مطابق آخرین آمار انتشار یافته توسط یونسکو عناوین نشریات غیر از روزنامه‌ها در سال 2000 به ازای هر یک میلیون نفر شهروند اردنی 2/4 می باشد.(85)

نشریات کودک و نوجوان در اردن در سال 1927 با انتشار مجله التلمیذ ظهور کرد که به صورت دو هفته نامه به چاپ می رسید. مطالب این مجله پیرامون موضوعات مربوط به مدارس، علوم و ادبیات بود که پس از ده شماره متوقف شد.

مجله المجموعــة الثانویــة دومین مجله‌ای بود که به زبان عربی و انگلیسی منتشر شد و موضوعات آن در زمینه نیازهای آموزشی شعر و قصه بود. در سال 1938 مجله ثانویه امان (دبیرستان امان) با موضوعات ادبی، فرهنگی و اجتماعی در اردن منتشر شد و دومین شماره آن در چاپخانه ابن زیدون در دمشق (1940) به چاپ رسید.

مجله الرابطه که دومین مجله دانش آموزی در اردن به شمار می رود، در سال 1944 منتشر شد که بعدها مجله المنهل که از سوی دانشکده علمی اسلامی امان منتشر می‌شد جای آن را گرفت، با این تفاوت که نویسندگان آن جمعی از ادبا و روزنامه‌نگاران صاحب نام بودند.

در حال حاضر مجله سامر از شهرت فراوانی برخوردار است و کودکان بسیاری را علاقمند به مطالعه نموده است. این مجله ماهانه در 48 صفحه و به صورت رنگی چاپ می‎‌شود. موضوعات آن شامل عموماً قصه‌های مصور، پرسش و پاسخ، معلومات عمومی و فرهنگی، تاریخ، شعر است. (86)

به طور کلی در حدود 218 نشریه در اردن چاپ می‎‌شود که اسامی برخی از آن‌ها بدین شرح است:

1. الشریعه؛ حسان ظبیان؛ جبل امان؛ الدوار الثانی؛ شارع البحستری

2. الجغه الملکیه؛ وابسته به شرکت هواپیمایی اردن؛ به سردبیری یوسف هباب؛ امان مجمع نبک الاسکان

3. افکار؛ ماهنامه‌ای است که از سوی وزارت تبلیغات، به سردبیری ابراهیم العجلونی؛ در امان منتشر می‎‌شود.

4. آفاق الاسلام؛ فصلنامه؛ به سردبیری عمر المدنی؛ امان الجمیه؛ المبنی الاستثماری الجامعه الاردنیه

5. الجدور

6. امان؛ ماهنامه

7. الحصار؛ وابسته به وزارت کشاورزی؛ به سردبیری محمد کعرشی؛ امان

8. صورة الجمیل؛ از سوی وزارت فرهنگ منتشر می‎‌شود؛ به سردبیری محمود فایز؛ امان

9. حوسبیات؛ درباره با کامپیوتر؛ به سردبیری یحیی حسن الزعبی، الموسســة التکنولوجیه الحدثیه للدعایه و الاعلان

10. نداء الوطن؛ وابسته به حزب الوحده الشعبیه الدیمقراطی الاردنی؛ به سردبیری صابر عارف، جبل الحسین، قرب وزارة الصحــة

11. صوت الوطن

12. الصحه و الطبیب؛‌ به سردبیری توفیق الشیخ؛ امان الاردن

13. الهدی الکیماوی؛ نقابه المهندسین الاردنین؛ امان ثبارات

14. العمل؛ وابسته به وزارت کار و امور اجتماعی، به سردبیری صالح الطراونــۀ؛ وزارة العمل، امان

15. مجله الدرسات الفلسطنیه؛ شارع ملک حسین، دار الشروق لنشریات 926463 (86)

16) دیپلمات اردنی (JID) موسسه دیپلماسی اردن این گاهنامه را با همکاری وزارت امور خارجه به عنوان وسیله‌ای جهت آموزش و اطلاعات عمومی منتشر می‌کند. از دیگر نقش‌های این نشریه فراهم آوردن فرصت بحث و گفتگو در مورد مسائل مهم داخلی و خارجی است.

17) نشریه امور بین الملل اردن (JJIA) اولین شماره این نشریه در تابستان سال 2007 منتشر شد. این نشریه درباره روابط بین الملل با موضوعات امنیت، سیاست، اقتصاد، فرهنگ و رسانه فعالیت دارد.

18) تمرکز بر اختلاف: مرکز منطقه‌ای پیشگیری از اختلاف یک پژوهشنامه الکترونیکی منتشر می‌کند که دارای موضوعات متعددیست که مورد علاقه‌ی اردن و منطقه هستند. (87)    

10-2-7 روزنامه‌ها

اتحادیه روزنامه‌نگاران اردن در سال 1953تاسیس شد و هدف آن اهتمام و توجه به امور مطبوعات و روزنامه‌نگاران بود. این اتحادیه قانونی برای مطبوعات صادر کرد. که در سال 1983 با قانون جدیدتری تعویض شد که قانون جدید اتحادیه روزنامه‌نگاران خوانده می‌شد.(89)

الحق یعلو اولین روزنامه‌ای است که توسط محمد الانسی متولد 1980 لبنان و عبداللطیف شاکر متولد 1898 با پشتیبانی ملک عبدالله اول در اردن به چاپ رسید. این روزنامه با دست نوشته می‌شد و سپس تکثیر و منتشر می‌شد این روزنامه را یکبار درهفته منتشر می‌کردند و حاوی اخبار سیاسی عرب و امور و اخبار جنگ و تحرکات و فعالیت‌های پادشاه بود. (90)

الشرق العربی نیز اولین روزنامه‌ای است که در شرق اردن منتشر شد. اولین شماره آن در 28 ایار 1923 یعنی سه روز پس از استقلال اردن انتشار یافت. این روزنامه هفته‌ای یک‌بار و گاهی دو هفته یک‌بار منتشر می‌شد و علاوه بر چاپ اخبار و آگهی‌ها و قوانین، به چاپ مقالات سیاسی و ادبی و علمی و قصائد نیز می پرداخت. مدیر مسئول آن محمد شریقی اهل دمشق بود که پس از سقوط حکومت فیصل به اردن آمد. (91) در این دهه چهار روزنامه دیگر نیز در کنار روزنامه شرق انتشار می یافت.(92)

در دهه بعد سه روزنامه به نام‌های المیثاق و الوفاء و الجزیرة نیز منتشر شد.(93) روزنامه‌های به چاپ رسیده در دهه چهل عبارتند از: الجهاد، العهد، النسر، الحق، الحریــة، الجامعــة الاسلامیــة، النهضــة، الدفاع و شباب العرب بودند. (94)

سال 1927 تاریخ حقیقی تولد روزنامه‌های خصوصی در اردن است؛ در این تاریخ 4 روزنامه خصوصی منتشر شدند: جزیرة العرب توسط حسام الدین خطیب، الشریعــة توسط کمال عباس و محمود کرمی، صدی العرب توسط صالح صمادی و الاردن توسط خلیل نصر.

سه روزنامه اول بیش از یک سال عمر نکردند، اما روزنامه چهارم یعنی الاردن تنها روزنامه‌ای است که چاپ آن تا سال 1982 ادامه داشت که با دستور وزارت رسانه‌ها چاپ آن به دلیل بی‌نظمی متوقف شد. تمامی این روزنامه‌ها هفته‌ای یک‌بار منتشر می‌شدند. (95)

در اواخر دهه سی دو روزنامه منتشر شدند که از همة روزنامه‌های اردن (به جز روزنامه الاردن) دوام بیشتری داشتند: الوفاء توسط صبحی زید کیلانی و الجزیره توسط تیسیر ظبیان. اولین شماره الوفاء در 21 نیسان 1938 در امان منتشر شد که تا پایان سال 1947 ادامه داشت. در سال 1946 سردبیری آن را صلاح طوقان عهده دار بود. این روزنامه سه شنبه‌ها چاپ می‌شد و به موضوعات ادبی و سیاسی می پرداخت. (96)

اولین شماره الجزیره در تاریخ 27/10/1939در امان منتشر شد. این روزنامه به جز شنبه‌ها که روز تعطیلی آخر هفته بود هر روز در 4 صفحه انتشار می یافت. در ماه دوم، به مدت چند روز متوقف شد و سپس دوباره شروع به کار نمود و این بار به دلیل افزایش قیمت کاغذ سه روز در هفته چاپ می‌شد که تا سال 1954 ادامه یافت گرچه محتوای آن روزنامه‌ای سیاسی و ادبی محسوب می‌شد، ولی قصه، شعر و مناظرات ادبی بین نویسندگان اردنی را نیز دربرمی‌گرفت. (97) این روزنامه در نهایت در سال 1941 به دلیل یک مقاله سیاسی به نوشته ریاست آن توقیف شد و تا سال 1945 منتشر نشد؛ رئیس این روزنامه در مقاله خود از انقلاب رشید عالی الکیلانی در عراق حمایت کرد و معتقد بود که باید حکومت واحدی در عراق و سوریه و لبنان و اردن به ریاست ملک عبدالله تشکیل شود. به دنبال این مقاله ، وی توسط استعماگران انگلیسی که در اردن حکومت می‌کردند دستگیر شد و به زندان افتاد. این روزنامه از سال 1945 دوباره شروع به کار کرد. (98)

ویژگی‌ها و خصوصیات روزنامه‌های اردن در عهد امارت (1921-1946)

روزنامه‌های این دوره بیش از هرچیز به انتشار اخبار و تحلیل آن می پرداختند؛ نقش زیادی در بیداری مردم در مقابل استعمار و صهیونیسم و آگاهی از مسائل ملی و قومی و وطنی داشتند.

میزان حجم موضوعات دو روزنامه الشرق العربی و الجزیره طی سال‌های 1921-1946 به شرحی که در جدول دیده می‎‌شود:

موضوعات	الشرق العربی 4/6/1923 - 25/8/1924 میلادی	الجزیره 25/1 - 27/7/1946 میلادی
اخبار	6/50 درصد	79/34 درصد
تحلیل	1/18 درصد	00/50 درصد
آگهی	2/13 درصد	88/8 درصد

(99)

خلاصه ویژگی‌های روزنامه‌های مرحله اول (قبل از استقلال، 1921- 1946):

- روزنامه‌های دولتی راه را برای ظهور روزنامه‌های خصوصی هموار کردند.

- بزرگترین روزنامه‌نگاران اردن یا مردان عربی بودند که از کشورهای مجاور به اردن آمده بودند یا روزنامه‌نگارانی که در کشورهای خود امکان انتشار نداشتند که همگی سهم قابل توجهی در بنای جنبش مطبوعاتی اردن ایفا کردند.

- بیشتر این روزنامه‌ها هفتگی یا دوهفته یک بار یا یک روز در میان منتشر می‌شدند، به جز روزنامه «الجزیره» که به مدت یک ماه هرروز منتشر می‌شد.

- این روزنامه‌ها به دلایل مادی یا سیاسی دارای عمر کوتاهی بودند.

- این روزنامه‌ها در کنار اخبار سیاسی و اجتماعی، به نشر ادبیات، شعر، قصه و مقاله می پرداختند.

- شمارگان آن‌ها از دو یا سه هزار نسخه فراتر نمی‌رفت، به جز دهه چهل افزایش قابل توجهی یافت.(100)

روزنامه‌های پس از استقلال (1946-1970):

اعلام استقلال اردن در تاریخ 25 ایار 1946 رخ داد که متعاقب آن قانون اساسی سال1947 جانشین قانون اساسی سال 1928 شد. احزابی ظهور کردند. نیروهای نظامی در جنگ فلسطین ضد صهیونیسم شرکت کردند و فلسطینیان زیادی به اردن مهاجرت نمودند. قانون اساسی جدید در سال 1952 تصویب شد که تاکنون نیز پابرجاست. در دهه شصت (در سال 1967) جنگ حزیران اتفاق افتاد و احزاب روزنامه‌هایی برای خود منتشر ساختند.(101)

در این مرحله روزنامه‌های روزانه و هفتگی و روزنامه‌های احزاب زیادی منتشر شدند. و روزنامه‌های ادبی و مدرسه‌ای و فلسطینی ظهور کردند. در سال 1947 مجموعه‌ای از روزنامه‌ها ظهور کردند که برخی از آن‌ها مربوط به بخش خصوصی و برخی حزبی بودند. (102)

از مهم‌ترین روزنامه‌های خصوصی این دوره، روزنامه النسر به دبیری صبحی جلال القطب بود که اولین بار در سال 1947 منتشر شد. در ابتدا هفتگی بود و سپس روزانه شد و در 6 حزیران 1950 متوقف شد. (103)

از دیگر روزنامه‌های خصوصی این دوره می توان روزنامه العهد به دبیری سلیمان نابلسی نام برد. این روزنامه سیاسی و اجتماعی در سال 1947 منتشر و در همان سال متوقف شد و تنها 30 شماره از آن منتشر شد. (104)

هم‌چنین روزنامه الحق به دبیری سعد جمعه در چهار صفحه در سال 1947 منتشر و در همان سال متوقف شد. (105)

روزنامه‌های حزبی و هفتگی:

به دنبال استقلال اردن، حکومت به دو حزب برای تجربه دموکراسی اجازه فعالیت داد؛ حزب «النهضــة العربیه» و حزب «الشعب الاردنی». حزب «الشعب الاردنی» یک روزنامه و حزب « النهضــة العربیه» دو روزنامه منتشر کرد؛ یکی روزنامه الجهاد که در سال 1947 منتشر شد و صاحب امتیاز آن غازی خیر و سپس‌هانی خیر و سردبیرش نظمی عبدالهادی بود. این روزنامه در پایان سال اول متوقف شد. هدف از انتشار آن ارائه مبادی و اصول حزب بود. (106)

دیگری روزنامه النهضــة بود که از حزیران 1949 تاپایان آب 1950 به شکل روزانه منتشر شد. صاحب امتیاز آن اسماعیل بلبیسی و سردبیرش اکرم خالدی و سپس معتصم بلبیسی بود. (107)

میزان حجم موضوعات روزنامه‌های المنار و الجهاد و فلسطین در طی این دوره (1946-1970) به شرحی است که در جدول مشاهده می‎‌شود:

موضوعات روزنامه‌ها	المنار	الجهاد	فلسطین
اخبار	96/46 درصد	00/43 درصد	08/43 درصد
تحلیل	34/11 درصد	00/4 درصد	69/15 درصد
آگهی	77/33 درصد	00/39 درصد	49/25 درصد
ادبیات	84/1 درصد	10/00 درصد	19/00 درصد

این جدول نشان می‌دهد که اخبار بخش اعظم موضوعات این روزنامه‌ها را به خود اختصاص داده است و ادبیات بخش کمی را داراست. (108)

خلاصه ویژگی‌های روزنامه‌های مرحله دوم (1946-1970):

- در این مرحله بیشتر روزنامه‌ها روزانه شدند .

- روزنامه‌ها فقط در پایتخت به چاپ نمی رسید بلکه قدس به مرکز اصلی انتشار روزنامه‌ها مبدل شد.

- قوانین 1953و1955 به روزنامه‌های با عقاید وگرایش‌ها و جریانات مختلف اجازه ظهور می‌داد.

- این دوره با آزادی فکر و بیان به ویژه در دهه پنجاه شناخته می‎‌شود. (109)

- قانون جدید مطبوعات در سال 1967 صادر شد که به وخامت وضع مطبوعات انجامید و مجلس اجازه اجرای آن را نداد.

- اخبار به موضوع اصلی روزنامه‌ها تبدیل شد. (110)

- اولین روزنامه اردن به زبان انگلیسی در این دوره منتشر شد.

- مجلات متعددی از سوی نهادهای دولتی و گروه‌های اجتماعی به طبع رسید. (111)

روزنامه‌های مرحله سوم (1971-1989):

در این مرحله مطبوعات تابع قانون 1973شدند؛ قانونی همانند قانون 1967 که شرط انتشار روزنامه‌های روزانه را سرمایه 10 هزار دینار و برای روزنامه‌های هفتگی نیز سرمایه 3 هزار دینار تعیین می‌کرد.

سه روزنامه الدستور و الرأی و صوت الشعب در کنار روزنامه الاردن نقش مهمی در این مرحله ایفا کردند. (112)

تنوع موضوعات در روزنامه‌های این دوره (1971-1989) به میزانی است که در جدول مشاهده می‎‌شود:

موضوعات	المنار	الجهاد	فلسطین	الدفاع	الدستور	الاخبار	الرای
اخبار	46.96 درصد	43.00 درصد	43.08 درصد	35.03 درصد	3.22 درصد	25.9 درصد	34.70 درصد
تحلیل	11.34 درصد	00 و 4 درصد	15.96 درصد	26.38 درصد	14.95 درصد	3.5 درصد	17.35 درصد
آگهی	33.77 درصد	39.00 درصد	25.49 درصد	24.11 درصد	37.13 درصد	19.6 درصد	25.30 درصد
عکس و نقاشی	4.33 درصد	9.60 دردصد	9.92 درصد	11.05 درصد	8.49 درصد	12.5 درصد	6.5 درصد
سرگرمی	0.87 درصد	3.00 دردصد	2.04 درصد	0.46 درصد	2.15 درصد	4.1 درصد	5.15 درصد
ادبیات	1.84 درصد	0.10 درصد	0.19 درصد	1.25 درصد	2.14 درصد	3.9 درصد	5.10 درصد
خدمات	1.84 درصد	1.30 درصد	3.32 درصد	1.72 درصد	4.92 درصد	3.5 درصد	5.90 درصد
مجموع	99.95 درصد	1.00 درصد	100 درصد	100 درصد	100 درصد	100 درصد	100 درصد

(113)

خلاصه ویژگی‌های روزنامه‌ها در این دوره (1971-1989)

- اخبار موضوع اصلی این روزنامه‌ها را تشکیل می‌داد.

- مطبوعات به بیان درد‌ها و رنج‌های مردم و زندگی آنان پرداختند.

- گرایش به رمز و نماد در بیان گسترش یافت.

- روزنامه‌ها رشد اقتصادی فزاینده داشتند به طوری که سرمایه آن‌ها به میلیون دینار رسید.

- روزنامه‌ها تابع قانون 1973شدند؛ قانونی که همانند قانون 1967سختگیر بود و مجلس آن را در عمل عقیم کرده بود.

- روزنامه‌های روزانه انتشار گسترده‌ای یافتند به گونه‌ای که شمارگان سه روزنامه اصلی الدستور، الرأی و صوت الشعب به دویست هزار نسخه رسید و تعداد خوانندگان شان افزایش یافت.

- میزان آگهی‌های این روزنامه‌ها افزایش یافت به طوری که 45 درصد حجم آن‌ها را اشغال می‌کرد و به آن‌ها استقلال مالی می بخشید. (114)

- تعداد صفحات آن‌ها به20-30 صفحه افزایش یافت.

- علاوه بر اردن، در خارج از اردن نیز انتشار یافتند.

- برای نشر اخبار از خبرگزاری‌های عربی و جهانی کمک می گرفتند. (115)

روزنامه‌ها در سایه آزادی‌های نسبی که پس از آغاز بهار عربی در اردن یافتند (1997 - 1989):

هشتم تشرین دوم از سال 1989 همیشه در ذهن مردم اردن می ماند؛ در این تاریخ انتخابات مجلس نمایندگان انجام گرفت که احزاب اردنی در آن مشارکت کردند و دوره جدیدی در تاریخ سیاسی اردن آغاز شد. در این دوره آزادی نسبی بیان تحقق یافت و در سال 1993 قانون جدید مطبوعات صادر شد. (116) این قانون به مطبوعات اجازه می‌داد تا درصورتی که حکومت تصمیمی مخالف با آزادی آن‌ها بگیرد بتوانند اعتراض کنند.(117)

در سایه این فضای نسبتاً باز و قانون 1993، مطبوعات هفتگی و روزانه متنوع و متعددی ظهور کردند؛ برخی مستقل و برخی دیگر وابسته به احزاب بودند. هم‌چنین دو روزنامه الدستور و الرأی به کار خود ادامه دادند و انتشار گسترده‌ای یافتند. (118)

در سال‌های اولیه دموکراسی، آزادی‌های فراوانی به مطبوعات اردنی داده شد. (119) هم زمان با شکوفایی مطبوعات روزنامه‌های خصوصی و غیر دولتی متعددی پدید آمد و رقابت شدیدی بین روزنامه‌های دولتی و غیر دولتی بوجود آمد؛ روزنامه‌های خصوصی بیشتر به موضوع آزادی می پرداختند؛ موضوعی که روزنامه‌های دولتی کمتر به آن بها می‌دادند.

همچنین روزنامه‌های خصوصی سعی می‌کردند تا نظرات گروه‌های مختلف سیاسی را ارائه دهند و در این زمینه نقشی اساسی ایفا می‌کردند و در تلاش بودند تا فساد موجود در بخش‌های مختلف جامعه را نشان دهند؛ به این ترتیب که در صفحات اول خود مقالاتی را به چاپ می رساندند که فساد مسوولان بزرگ و کوچک جامعه را بیان می‌کرد.

در این برهه روزنامه‌های خصوصی مسائلی مانند تعدد زوجات را که مردم به دانستن آن‌ها علاقه نشان می‌دادند و موضوعاتی را که اختلاف برانگیز بود، به آسانی چاپ می‌کردند. هم‌چنین برای بالا بردن حجم فروش، داستان‌هایی را منتشر می‌کردند که روزنامه‌های دولتی نمی توانستند به چاپ برسانند. (120)

دوره 1997-2000:

در این دوره آزادی مطبوعات به پایان رسید و دولت اردن با این اعتقاد که مطبوعات خطری برای تصویر اردن و امنیت قومی و اخلاق عمومی هستند، حملات زیادی را ضد مطبوعات انجام داد. (121)

اولین شکست در ایار 1997 متوجه روزنامه‌ها شد؛ زمانی که دولت عبدالسلام المجالی قانون جدید موقت مطبوعات را تصویب کرد که به دنبال آن 13 روزنامه توقیف شد. این قانون در سال 1998 به تصویب رسید. قانونی که موجی از انتقادات داخلی و بین‌المللی را به همراه داشت. با آمدن ملک عبدالله دوم اصلاحاتی در این قانون صورت گرفت ولی به طور کلی همان قانون سال 1998 به قوت خود باقی ماند.(123)

پیش از آزادی نسبی که منجر به پیدایش احزاب شد، صرفا چهار روزنامه نیمه رسمی به نام‌های الدستور، الرأی، الشعب و جوردن تایمز و چند هفته نامه چون شیخان و الدواء منتشر می‌شد. روزنامه الرأی و الدستور فلسطینی الاصل بودند و در کرانه باختری تحت نام‌های الدفاع و الجهاد منتشر می‌شدند، ولی در حال حاضر در پایتخت اردن چاپ می‌شوند که در جدول روزنامه‌ها هنوز صدرنشین می باشند. این روزنامه‌ها به شکل سهامی اداره می شوند و دولت 25 تا 35 درصد در آن‌ها سهیم است. در سال‌های اخیر به روزنامه‌های مذکور روزنامه اقتصادی الاسواق افزوده شده است.(124) در خصوص تیراژ گفته می‎‌شود برخی روزنامه‌ها تا 65 هزار نسخه تیراژ دارند که در مقایسه با جمعیت شش میلیونی اردن به نظر می‌رسد استقبال مردم از جراید قابل توجه می باشد.

حجم مقاله‌ها و تحلیل‌های موجود در این جراید به حدی است که در هر یک از آنان بین 5 تا 15 مقاله مستدل و غیر ترجمه‌ای مشاهده می‎‌شود؛ این مقالات عمدتا در خصوص اوضاع داخلی اردن، اسرائیل، نیروی ملی، فلسطین، عراق، مصر و کشورهای حوزه خلیج فارس است. مقالاتی نیز در خصوص سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مشاهده می‎‌شود که متاثر از تبلیغات منفی جهانی و به ویژه بیانیه‌های سازمان مجاهدین و حمایت‌های مالی آن‌هاست. البته تجارب سفارت جمهوری اسلامی ایران در ارتباط با مطبوعات محلی نشان داده است که در صورت ارائه حقایق و تغذیه مستمر اصحاب جراید، تریبون‌های بسیاری برای آن‌ها وجود دارد هرچند در نوع خود اقدامی ظریف تلقی می‎‌شود. از سوی دیگر باید اضافه کرد مطبوعات اردن همانند مطبوعات غربی غالبا از دو ابزار خبر و تصاویر غیراخلاقی و تبلیغات تجاری استفاده می‌کنند تا بتوانند تیراژ خود را افزایش دهند. برخی دیگر نیز از سوی احزاب یا کشورهای همسایه تغذیه مالی می شوند تا جهت گیری سیاسی خاصی را دنبال کنند. (125)

بر اساس آمار یونسکو برای هر یک میلیون نفر شهروند اردنی در سال 2000 تنها یک عنوان روزنامه و در سال 2004 تنها 7/0 عنوان روزنامه وجود داشته است. بر همین اساس رقم نماینده آزادی مطبوعات در سال 2008 به ترتیب 63 و 36 نشان داده شده است؛ گفتنی است که رقم اخیر نسبت معکوس با آزادی مطبوعات دارد؛ این رقم در کره شمالی 5/96 و در آمریکای شمالی و کانادا به ترتیب 8 و 3/3 امده است. (126) اما مطابق اخرین آمار اداره آمار اردن کم وکیف وضعیت نشر مطبوعات در سال 2013 بدین شرح است.

نشریات	مجموع	روزنامه	هفتگی	ماهنامه	فصلنامه
روزنامه
روزنامه سیاسی	51	9	33	5	4
رزونامه حزبی	18	0	15	0	3
مجلات و ادواری‌ها
کودکان	15	0	1	12	2
اقتصاد	112	0	23	49	40
نظامی - پلیسی	0	0	0	0	0
جوانان و هنر	12	0	4	6	2
فرهنگ و تحصیلی	66	0	6	28	32
مذهبی	10	0	0	7	3
علمی	45	0	0	10	35
مالی	0	0	0	0	0
الجهادجهانگردی	12	0	3	12	6
متفرقه	507	4	95	211	197

(127)

قانون مطبوعات سال 1997:

در 17می 1997 عبدالسلام المجالی قانون موقت مطبوعات را ارائه نمود که براساس آن میزان مساهمت و مشارکت دولت در مطبوعات که 30 درصد کاهش یافته بود، را لغو می‌کرد. طبق این قانون میزان جریمه مطبوعات از 1000دینار به 15000 دینار و در شدیدترین حالت به 50.000 دینار افزایش پیدا می‌کرد. هم‌چنین هر گونه اخبار و تحلیل و توضیح و کاریکاتوری که به اخلاق عمومی و وحدت ملی و دین و دستگاه‌های امنیتی و رؤسای دولت و خانواده پادشاهی می پرداخت، مشمول مجازات می‌شد. (128)

تحولاتی که پس از کشته شدن 7 دانش آموز اسرائیلی به دست احمد دقامسه در مارس 1997 اتفاق افتاد سهم زیادی در تصویب این قانون داشت. بدین ترتیب دوماه بعد قانون مطبوعات تصویب شد که اعتراضات زیادی را به دنبال داشت.

صدور این قانون سبب تظاهرات اصحاب رسانه شد که با زخمی و زندانی شدن شماری از اصحاب رسانه و شکسته شدن دوربین‌ها پایان یافت.(129)

براساس این قانون، مطبوعات هفتگی مجبور بودند که میزان سرمایه خود را از 15000 دینار به 300.000 دینار افزایش دهند. از آنجا که تهیه این میزان سرمایه کار دشواری بود سبب سقوط بسیاری از مطبوعه‌ها یکی پس از دیگری شد.

در پی تصویب این قانون دولت اردن اقدام به توقیف الصیاد، الحیاة، البلاد، صوت المراة، الامــة، الحدث، حوادث الساعــة، المیثاق، الاردن و طریق المستقبل کرد.

تا سال 1998 که دادگاه عالی عدالت رأی به عدم اجرای قانون مطبوعات 1997 داد، هیچ مطبوعه دیگری به عرصه مطبوعات نپیوست.(130)

قانون مطبوعات سال 1998:

در 26 ینایر 1998 دادگاه عالی عدالت رأی به عدم اجرای قانون موقت مطبوعات 1997 داد. این تغییرات که مستند به ماده 94 قانون اساسی بود و در غیاب پارلمان بر روی قانون 1993 اعمال شد مورد قبول دادگاه واقع نگردید.(131)

در آن زمان فاروق کیلانی رئیس دادگاه، قوانین جدیدی تدوین و بین قضات پخش کرد که با مخالفت ملک حسین روبرو شد ولی پس از اعتراضات شدید اصحاب رسانه به ناچار آن‌ها را در ظاهر پذیرفت.

در حزیران 1998 دولت اردن اعلام کرد که قانون جدیدی برای مطبوعات صادر خواهد کرد؛ اما این قانون همان قانون موقت مطبوعات بود که مطبوعات را تحت فشار قرار می‌داد. در بند 50 آن ماده‌ای اضافه شده بود که به دادگاه در صورت لزوم اجازه می‌داد که طی مراحلی بتواند روزنامه‌ها را توقیف کند.(132)

طبق این قانون، هرگونه اخبار و تحلیل و توضیح و کاریکاتوری که به اخلاق عمومی و وحدت ملی و دین و دستگاه‌های امنیتی و رؤسای دولت و خانواده پادشاهی می‌پرداخت، مشمول مجازات می‌شد؛ بندی که در قانون 1997 نیز آمده بود.(133)

بند دیگری نیز به این قانون اضافه شده بود که برطبق آن ،مطبوعات اجازه نداشتند اتفاقات دادگاه‌ها را منعکس کنند مگر آنکه دادگاه اجازه این کار را بدهد.(134)

قانون مطبوعات 1999:

پس از به روی کار آمدن ملک عبدالله دوم در شباط 1999 با شعار صلح و سازش، به دلیل اعتراضات گسترده ملی و بین‌المللی نسبت به قانون مطبوعات 1998 ، پادشاه تصمیم گرفت اصلاحاتی در قانون مطبوعات انجام دهد.

در این راستا از یک طرف دولت سعی می‌کرد تا سردبیران و رؤسای روزنامه‌ها و اتحادیه‌های روزنامه‌نگاران را دور هم جمع کند و از طرف دیگر دیوان پادشاهی ترتیب ملاقات اصحاب رسانه با پادشاه را فراهم آورد.

در نهایت در 17 مارس 1999 اتحادیه روزنامه‌نگاران دیداری با پادشاه داشتند که در خلال آن پیشنهادهای متعددی رد و بدل شد و متعاقب آن قانون جدید مطبوعات به تصویب رسید که مورد استقبال نمایندگان و اعضای مجلس سنا و روزنامه‌نگاران قرار گرفت.(135) برطبق این قانون میزان سرمایه روزنامه‌ها باید 500.000 دینار و مطبوعات هفتگی 50.000 دینار باشد. برطبق ماده 11 هیچ غیر اردنی نمی تواند در اردن صاحب امتیاز روزنامه باشد.(136)

شاید بتوان گفت که مشکلات اقتصادی مهم‌ترین چالش روزنامه‌نگاران اردنی است. از سال 1993 با بالا رفتن هزینه‌های گمرکی کاغذ (افزایش 25 درصدی) و گرانی جهانی مواد چاپ قیمت روزنامه‌ها افزایش یافت بنابراین دولت در سال 1995 تصمیم گرفت کاغذ را از پرداخت گمرگ معاف کند تا دست روزنامه‌نگاران اندکی باز شود. در سال 1997 دوباره قیمت کاغذ اوج گرفت و آثار سوء وهزینه‌های زیادی بر دوش روزنامه‌نگاران نهاد. (137)

هم‌چنین اختصاص بخشی از درآمدهای تبلیغاتی مطبوعاتی به اتحادیه روزنامه‌نگاران به ضعف بنیه اقتصادی مطبوعات کمک می کند. (138)

در این بین رقابت بین روزنامه‌های داخلی و هم‌چنین رقابت با روزنامه‌های خارجی را می توان بُعد دیگر معضل اقتصادی روزنامه نگاری در اردن نام برد. افزون بر این دشواری دسترسی به اطلاعات را می توان از مهم‌ترین چالش‌های نرم افزاری روزنامه نگاری در اردن دانست.

برخی از روزنامه‌نگاران مشهور اردن:

1- عبداللطیف شاکر

2- محمد شرقی

3- محمود کرمی

4- شیخ ندیم ملاح

5- صالح صمادی

6- محمد تیسیر ظبیان

7- صبحی زید کیلانی

8- خلیل نصر

9- امین ابوشعرگ

10-صبحی قطب

10-2-8 خبرگزاری‌ها

اهم خبرگزاری‌ها و منابع خبری اردنی به شرحی است که در ادامه می‌آید.

1) خبرگزاری اردن (وکالــة الانباء)

نخستین خبرگزاری اردن که در سال 1969 تاسیس شد و به خبرگزاری پترا نیز معروف می باشد. مدیریت آن در حال حاضر بر عهده دکتر محمد صالح العمری است. این خبرگزاری در تمام زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، ورزشی، سلامتی و تناسب اندام و... به نشر اخبار می پردازد. خبرگزاری اردن، اخبار ملی و بین‌المللی را به دو زبان عربی و انگلیسی پوشش می‌دهد. صفحه اینستاگرام آن دارای 3522 فالور و 962 پست خبری است. (1/138)

2) خبرگزاری رُم[1] (وکالــة رم للانباء)

در اساسنامه این خبرگزاری آمده که ما براساس قوانین حرفه‌ای روزنامه نگاری که اولویت آن تولید اخبار و اطلاعات معتبر و شفاف با تحلیل درست می باشد، فعالیت می کنیم. هم‌چنین دوری از هرگونه وابستگی سیاسی و حزبی یا تعصبات ایدئولوژیکی اولویت اصلی کار ماست.

این خبرگزاری محدود به خبرهای سیاسی و اقتصادی نیست؛ بلکه در کار انتشار کلیه اخباری است که همه روزه در موضوعات مختلف در جامعه منتشر می‎‌شود و به همه اقشار و آحاد جامعه مربوط است. افزون بر آن مطالب بسیاری برای کسانی که به دنبال سرگرمی‌های مختلفی در مطبوعات هستند را به سمع و نظر خوانندگان و بینندگان خود می رساند. این خبرگزاری اخبار ملی و بین‌المللی را به دو زبان عربی و انگلیسی پوشش می‌دهد.

تاریخ تأسیس سایت خبرگزاری رُم 2013 می باشد. صفحه اینستاگرام این خبرگزاری 5000 فالور و قریب 1900 پست خبری دارد. (2/138)

3) خبرگزاری جراسا (وکالــة جراسا الاخباریــة)

در اساسنامه این خبرگزاری آمده که آنچه در این رسانه دنبال می کنیم بدین شرح می باشد:

- پوشش حرفه‌ای و مسئولانه اخبار

- بی‌طرفی در نقل اخبار

- پخش سخنرانی‌های مختلف برای توده‌های مردم

- صداقت در انتقال خبرها

- یک گفتمان رسانه‌ای بین‌المللی برای عرب زبانان به طور کلی و برای مردم اردن به طور خاص، با تنوع ایدئولوژیکی از نظر فکری، رسانه‌ای برای نخبگان جوان، افراد، مؤسسات، احزاب، اتحادیه‌ها، محققان و دانشمندان، متخصصان، تحلیگران و متخصصان رسانه‌ای

- یک فعالیت ژورنالیستی منظم با دقت و صداقت در نقل اخبار

- یک کار رسانه‌ای که به آموزش در همة زمینه‌های سیاسی، اجتماعی اقتصادی و مذهبی معتقد می باشد.

این خبرگزاری اخبار ملی و بین‌المللی را به دو زبان عربی و انگلیسی پوشش می‌دهد.

صفحه اینستاگرام این خبرگزاری دارای 1666 فالور و 368 پست خبری می باشد. (3/138)

4) خبرگزاری عمون (وکالــة عمون الاخباریــة) عمون نیوز

این خبرگزاری در شهر عمان واقع شده و اولین روزنامه الکترونیکی اردنی را به نام خود ثبت کرده است. نام این رسانه که در سال 2006 تأسیس شده، برگرفته از نام قدیم عمان پایتخت اردن است. نام عمون نشان دهندة تعلق آن به سرزمین اردن و مردمانش می باشد.

این خبرگزاری اخبار ملی و بین‌المللی را به دو زبان عربی و انگلیسی پوشش می‌دهد و در فیس بوک، یوتیوب و توئیتر حضور دارد و در زمینه‌های مختلف اعم از سیاسی، اقتصادی، ورزشی، سلامت و تناسب اندام و ... در سطح ملی و بین‌المللی به نشر اخبار می پردازد و دارای نسخه موبایل است. (4/138)

10-3 کتاب

انتشار کتاب بیشترین دلالت را بر تولیدات فرهنگی یک کشور دارد و پس از آن تولیدات فرهنگی در زمینه‌های دیگر مانند تئاتر، هنرهای تجسمی، موسیقی، سریال‌های تلویزیونی، سینما، گردهمایی‌ها، کنفرانس‌ها و جشنواره‌های فرهنگی جای می گیرند.(140) تحقیقات جدیدی که بر عملکرد اقتصادی صنایع حق چاپ از جمله انتشارات کتاب در مراکش، تونس، مصر، اردن و لبنان انجام گرفت حاکی از آن است که عملکرد اقتصادی مناسبی در مورد انتشارات کتاب در لبنان و اردن وجود دارد و این عملکرد به دلیل عوامل تولیدی مثبتی چون وجود کار در اردن و سرمایه در لبنان، شرایط تقاضای مثبت (داخلی در اردن و خارجی در لبنان)، و فعل و انفعالات مساعد با صنایع روبه رشد و رو به نزول می باشد.(141) از آنجا که انتشار کتاب و توسعه آن با بخش سخت افزار تولید به ویژه چاپخانه ارتباطی مستقیم و لاینفک دارد، ابتدا به ایجاز به روند توسعه صنعت نشر در اردن می پردازیم.

10-3-1 تاریخچه صنعت چاپ و نشر

مراکز انتشارات عمومی عربی در فلسطین عمدتا تحت مدیریت بخش خصوصی بود. پس از اشغال فلسطین توسط انگلستان، هراس از تبانی و دسیسه انگلستان و رژیم صهیونیستی برای تاسیس دولت یهودی، موجب تاسیس انتشاراتی عمومی در سال 1919 گردید. انگلستان به ندرت کنترل این انتشارات را توسط دستورات مستقیم به عهده می گرفت، اما نهایتا به سوء استفاده از یهودی‌ها و فلسطینی‌ها در مقابله با یکدیگر متوسل شد.

پس از تاسیس دولت اسرائیل در سال 1948، مهاجران فلسطینی از فلسطین سابق وارد کرانه خاوری اردن شدند و کرانه باختری در سال 1950 رسما به اردن پیوست. اردن پیش از استقلال تا سال 1946 تنها یک مطبوعه هفتگی داشت؛ الشرق العربی که نخستین بار در سال 1923 به چاپ رسید و اطلاعیه‌های رسمی،‌ قوانین مصوب دولتی و مقررات‌ها را منتشر می‌کرد. تا آن زمان اردن انتشارات عمومی نداشت و مردم وابسته به نشریاتی بودند که از فلسطین، سوریه، لبنان و مصر وارد می‌شد. (142)

پس از جنگ جهانی اول منطقه اردن کنونی که میان سوریه، فلسطین و حجاز واقع بود؛ دارای چاپخانه گردید. نخستین چاپخانه در اردن توسط خلیل نصر ایجاد شد. وی در سال 1922 چاپخانه اش را از حیفا به امان منتقل کرد. هم‌چنین در سال 1925 یک چاپخانه دولتی در اردن تاسیس شد. (143)

اولین تلاشها برای ایجاد چاپخانه در اردن توسط خیرالدین زرکلی در سال 1922 انجام شد. وی به قدس رفت تا چاپخانه آنجا را خریداری کند ولی معلوم نیست که درکارش موفق شد یا خیر؟ تمامی منابع اظهار می دارند که خیر الدین زرکلی چاپخانه خلیل نصر را که درسال 1909 در حیفا ایجاد شده بود، در سال 1922 به امان منتقل کرد. این چاپخانه کار خود را با چاپ و انتشار جریدة الاردن آغاز کرد و «مطبعــة جریدة الاردن» نامگذاری شد که به انتشار مطبوعات دولتی و نظامی و تجاری در تیراژ کم می پرداخت. (144) روزنامه الشرق العربی اولین روزنامه  ای بود که در تاریخ 28/5/1923 یعنی سه روزپس از جشن استقلال اردن چاپ شد. (145)

دومین چاپخانه در سال 1925 با نام چاپخانه رسمی دولت برای چاپ نشریات و مطبوعات دولتی آغاز به کار کرد. (146)

سومین چاپخانه در سال 1926توسط محمد نوری با نام چاپخانه «الوطنیــة» ایجاد گردید. هم اکنون چاپخانه « الوطنیــة» جزء بزرگترین چاپخانه‌های کشور اردن است.

چهارمین چاپخانه‌ای که در اردن تاسیس شد، چاپخانه « الاستقلال العربی» بود که در سال 1932 توسط جودت شعشاعــة تاسیس شد. از مهم‌ترین کتابهایی که منتشر کرد کتاب من انا از ملک عبدالله بود.

این چاپخانه‌ها نقش عمده‌ای در چاپ و نشر کتابهای درسی و روزنامه‌ها و مطبوعات دولتی و تجاری ایفا کردند.(147)

در دهه چهل تعداد چاپخانه‌ها افزایش یافت و با وحدت دو کرانه شرقی و غربی اردن، چاپخانه‌های بخش غربی به چاپخانه‌های امان اضافه شدند به طوری که در سال 1946 تعداد آن‌ها به 104 چاپخانه رسید.(148)

از مهم‌ترین چاپخانه‌هایی که در دهه پنجاه تاسیس شدند، «مطبعــة الشرکــة الصناعیة» در سال 1950، و چاپخانه «الکردی الحدیثــة» در سال 1952 بود، به دنبال آن‌ها چاپخانه‌های « السلام» و «الاتحاد» و «الشعب» نیز در امان تاسیس شد.

در اواسط دهه پنجاه چاپخانه « القوات المسلحــة» و در اواخر دهه پنجاه چاپخانه « جمعیــة عمال المطابع التعاونیــة » تاسیس شد. این دو چاپخانه نقش مهمی در چاپ و نشر کتابهای درسی ایفا کردند.

در این دهه، چاپخانه‌ها دچار تحولات زیادی در زمینة فنآوری شدند؛ برای مثال چاپ رنگی وارد شد و تجهیزات و ابزارهای چاپ نیز کم کم جایگزین کار دستی گردید و بدین ترتیب چاپخانه‌های تجاری و صنعتی نیز ایجاد شدند و به تولید کارتن و جعبه پرداختند. (149) تا سال 1979، 105 چاپخانه در کرانه خاوری تاسیس گردید؛ عمان و حومه: 87، اربد: 6، زرقا: 5، و السلط: 2 چاپخانه و در هر یک از شهرهای رمثا و مفرق و عقبه و جرش یک چاپخانه وجود داشت.

در دهه هفتاد صنعت چاپ اردن با ورود دستگاه‌های منظم سازی حروف بار دیگر دچار تحولی بزرگ شد. در طی ده سال بعد تعداد چاپخانه‌ها هم چنان افزایش یافت و به رقم 292 چاپخانه رسید؛ عمان و حومه: 228، زرقا و رصیفه: 21، اربد:11، السلط:7، فحیص: 5، مادبا: 3، کرک: 3، مفرق:3، عقبه:3، و الرمثا:3 چاپخانه و هر یک از شهرهای طفیله و عجلون و دیرابی سعید و الشونــة الجنوبیــة و جرش دارای یک چاپخانه بود.(150)

با توسعه و پیشرفت چاپخانه‌ها، برخی از آن‌ها از کامپیوتر و اشعه لیزر در حروف چینی و تفکیک رنگ‌ها استفاده می‌کردند. (151) این چاپخانه‌ها فقط در شهرها قرار نداشتند بلکه در حومه شهرها و در مناطق روستایی نیز وجود داشتند. حدود 70 چاپخانه مخصوص اهداف تجاری و صنعتی بودکه به تولید کارتن و جعبه و نایلون و جلد می پرداخت.(152) به این ترتیب می توان انتظار داشت که حرکت نشر با نرخی قابل قیاس با توسعه و ایجاد چاپخانه‌ها توسعه یافته باشد.

10-3-2 کم و کیف چاپ و نشر کتاب

در دهه بیست فقط یک عنوان کتاب حقوق زن مسلمان از ندیم ملاح در اردن در چاپخانه ملی به سال 1928 به چاپ رسید. ملاح کتاب دیگر خود را با نام نمونه‌های فضائل اسلامی در سال 1922 در قدس در چاپخانه بیت المقدس منتشر کرد. در همین این دهه پیش از آن سه کتاب دیگر از مولفان اردنی در خارج از اردن به چاپ رسیده بود؛ اغانی الصبا از محمد شریقی به سال 1921، کلمات صحیــة و فوائد طبیــة از دکتر حنا قسوس به سال 1924 و تاریخ آثار جرش القدیمــة ترجمه سیف الدین برغوثی که هر سه در دمشق چاپ شدند. (153)

در دهه سی تنها 4 عنوان کتاب در امان به چاپ رسید؛ دو عنوان از پادشاه اردن بود به نام‌های جواب السائل عن الخیل الاصائل و الامالی السیاســة که به ترتیب در سالهای 1936 و 1939 به چاپ رسیدند و کتاب بالرفاه و البنین: طلال از مصطفی وهبی التل و خلیل نصر در سال 1934 و القضاء البدوی که در سال 1936 در امان به چاپ رسیدند.(154)

در سال 1940میلادی چاپخانه استقلال عربی در امان کتاب من انا از پادشاه اردن را به چاپ رساند و در دهه چهل 7 عنوان کتاب در اردن به چاپ رسید. هم‌چنین چاپخانه استقلال عربی چاپ دوم سه عنوان کتاب را به انجام رساند؛ هیاکل الحب از حسنی فریز، فتاة من فلسطین از عبدالحلیم عباس، و شرح قانون النقل علی الطرق از محمد سحیمات که در سال 1937 تجدید چاپ شد. (155)

در نیمه دوم قرن بیست حرکت نشر و تالیف توسعه قابل توجهی یافت.

در طی سالهای 1950-1970 حدود 603 عنوان در اردن و فلسطین چاپ شده است که 358 عنوان در مرحله‌ی وحدت دو کرانه غربی و شرقی اردن انجام شده است؛ جدول زیر بیانگر این موضوع است:

سال‌های نشر	مکان نشر	مکان نشر	مجموع
	بخش شرقی	بخش غربی
1950-1959	79	72	151
1960-1969	158	49	207
مجموع	237	121	358

(156)

این جدول نشان می‌دهد که در طی این سالها تحول بزرگی در حرکت نشر و تالیف اردن روی داده است.

هم زمان با شکوفایی حرکت نشر و چاپ در اردن دهه هفتاد، در نیمه اول همین دهه (1971-1975) حدود 1010 عنوان از مولفان فلسطین و اردن در جهان و قریب 195 عنوان در امان و سه عنوان در زرقا و دو عنوان در اربد به چاپ رسید.

سال‌های نشر	مکان نشر	مکان نشر	مکان نشر	مکان نشر	مجموع
	عمان	اربد	زرقا	خارج از اردن
1976	62	3	-	56	121
1977	73	-	1	108	182
1978	60	-	-	115	175
مجموع	195	3	1	279	478

(157)

نسبت موضوعی کتابهایی که طی سالهای 1971-1978 به چاپ رسید به شرح زیر است:

موضوعات	عدد	درصد
ادبیات	530	6/35
تاریخ و جغرافیا	372	0/25
علوم اجتماعی	328	0/22
دین	86	8/5
علوم نظری و تطبیقی	77	2/5
معارف عمومی	31	2/1
هنر	24	6/1
فلسفه	21	4/1
زبان‌ها	19	3/1
مجموع	1488	100درصد

این جدول نشان می‌دهد که در دهه هفتاد، موضوعاتی از قبیل ادبیات و علوم انسانی و اجتماعی و دین درصد قابل توجهی از موضوعات کتابهای چاپ شده را تشکیل می دهند.

قریب 1446 عنوان (2/97درصد) از این کتب به زبان عربی و بقیه به سایر زبانها (انگلیسی، فرانسوی، اسپانیایی، و ایتالیایی) است. 5/90درصد آن‌ها تالیف، 4/6درصد آن‌ها ترجمه شده و1/2درصد آن‌ها تحقیقی هستند . (158)

طی سال‌های 1979-1983 موضوعات و تعداد عناوین منتشر شده در هر موضوع به شرح زیر است:

موضوعات	1979	1980	1981	1982	1983	مجموع
معارف عمومی	6	3	8	14	29	60
فلسفه و روانشناسی	1	-	2	2	6	11
دین	16	19	71	78	113	297
علوم اجتماعی	60	61	115	101	136	473
زبان‌ها	4	2	8	6	13	33
علوم نظری و تطبیقی	15	39	52	72	61	239
هنر	1	3	7	5	16	32
ادبیات	27	45	40	87	139	338
تاریخ و جغرافیا	22	24	32	36	43	157
مجموع	152	196	335	401	556	1640

(158)

از سال 1983به بعد کلیه مولفان و ناشران و چاپخانه‌های اردن موظف شدند دونسخه از منشورات خود را به سازمان مدیریت کتابخانه‌ها و اسناد ملی تحویل دهند.

توزیع نسبی موضوعات کتابهایی که در سالهای 1984-1988 به سازمان مدیریت کتابخانه‌ها و اسناد ملی تحویل داده شده به شرح زیر است:

موضوع	1984	1985	1986	1987	1988	مجموع
معارف عمومی	17	9	11	27	23	87
فلسفه و روانشناسی	18	13	5	1	2	39
دین	75	93	61	82	114	425
علوم اجتماعی	95	152	155	118	165	685
زبان‌ها	22	25	15	13	26	101
علوم نظری و تطبیقی	46	55	38	52	52	243
هنر	15	16	13	24	20	88
ادبیات	183	193	153	214	240	983
تاریخ و جغرافیا	42	34	50	75	118	319
مجموع	513	590	501	606	760	2970

(159)

در مجموع 108 عنوان به زبان انگلیسی است که حدود 6/3 درصد کل را تشکیل می‌دهد که این میزان در مقایسه با قبل افزایش قابل توجهی داشته است. (160)

تعداد و درصد موضوعات کتابهای منتشر شده طی سالهای 1979-1988 براساس جدول زیر می باشد:

موضوعات	عدد	درصد
ادبیات	1321	6/28
علوم اجتماعی	1158	1/25
دین	722	7/15
علوم نظری و تطبیقی	482	5/10
تاریخ و جغرافیا	476	3/10
معارف عمومی	147	2/3
زبان‌ها	134	9/2
هنر	120	6/2
فلسفه و روانشناسی	50	1/1
مجموع	4610	100 درصد

موضوع ادبیات در دهه هفتاد نسبت به دهه قبل با کاهش مواجه شده است، اما هم چنان رتبه اول را دارد. اما موضوعات دیگری مانند دین و علوم نظری و تطبیقی افزایش قابل توجهی داشته اند. کتابهای علوم نظری و تطبیقی از 77 عنوان در سال‌های 1971-1978 به 482 عنوان در سالهای 1979-1988 رسید.

در این دهه عناوین ترجمه شده افزایش قابل توجهی داشته و موسساتی مانند مجمع زبان عربی اهتمام ویژه‌ای به آن نشان داده اند.(161) اما موضوعاتی مانند فلسفه و روانشناسی و هنر نرخ نزولی داشته اند. (162)

فاروق منصور از پژوهشگران اردن بر این عقیده است که اغلب تالیفات نویسندگان در تاریخ ادبیات جدید در کشور اردن و فلسطین پیش از به نیمه رسیدن قرن بیستم، در چارچوب کتاب‌هایی با محوریت یک موضوع نبوده بلکه این تالیفات مجموعه‌ای از مقالات نویسندگان و ادیبان به شمار می رود که به صورت روزانه، ‌هفتگی یا ماهانه در جراید به چاپ رسیده و پس از آن به صورت کتاب گردآوری شده و به چاپ رسیده است.

به اعتقاد فاروق منصور حرکت تالیف و نشر در اردن به نیمه دوم دهه پنجاه میلادی بازمی گردد. اولین تلاش برای احصاء تولید فکری اردنی فلسطینی، تهیه بیوگرافی مشترک دو کشور است که شامل 2740 عنوان و با نظارت محمود الاخرس انجام شده است. با تحلیل این کتاب شناسی می توان گفت که آنچه بین سال‌های 1920 تا 1970 در اردن و کرانه غربی (فلسطین) به چاپ رسیده 358 عنوان کتاب است که در نیمه اول دهه هفتاد میلادی دارای رشد چشمگیری بوده است.

همچنین طی سال‌های 1976، 1977 و 1978 میلادی 5/41درصد از تالیفات نویسندگان اردنی در داخل اردن چاپ و نشر شده است. (163)

10-3-3 مؤسسات پژوهشی و فرهنگی

ظهور موسسات پژوهشی و فرهنگی سهم قابل توجهی در توسعه حرکت نشر ایفا کردند. این موسسات از طریق انجام تحقیقات و پژوهش‌ها در موضوعات مختلف و نشر نتایج آن، یا از طریق حمایت‌های مالی، از صنعت نشر حمایت می‌کردند. اهم موسساتی که حرکت نشر را تقویت کرده اند به شرحی است که می‌آید:

1-دانشگاه‌ها

در قانون دانشگاه‌های اردن آمده است که نشر معارف و توسعه آن از وظایف دانشگاه‌ها محسوب می‎‌شود.(164)

در این راستا عناوین مختلفی که الجامعه الاردنیه طی سالهای 1964-1988 به چاپ رسانده؛ شامل ترجمه و تالیف در زمینه‌های زیر بوده است:

موضوعات	1964-1969	1970-1979	1980-1989	مجموع
ادبیات	2	9	16	27
تاریخ و جغرافیا	1	9	32	42
فلسفه	-	1	4	5
علوم اجتماعی	-	10	55	65
علوم نظری و تطبیقی	-	3	18	21
دینی	-	1	-	1
معارف عمومی	-	1	20	21
ورزش	-	-	2	2
مجموع	3	34	147	184

(165)

2-موسسه آل بیت: موسسه آل بیت که در سال 1981 با دستور پادشاه اردن تاسیس شد، تلاش‌های زیادی در زمینه ترجمه انجام می‌دهد. این موسسه تا سال 1989 تعداد 21 عنوان کتاب منتشر کرد که بیشتر این عناوین دایرة المعارف هستند و هریک شامل چندین جلد می باشد. موسسه آل البیت به دوزبان عربی و انگلیسی کتاب منتشر می کند و با موسسات عربی و غیر عربی مختلفی توافقنامه همکاری امضا کرده است که از مهمترین آن‌ها، توافقنامه این موسسه با دانشگاه کمبریج انگلیس است. (166)

3-مجمع زبان عربی اردن: این موسسه که در سال 1976 تاسیس شد، در زمینه عربی سازی آموزش دانشگاهی تلاش زیادی کرد. این موسسه مجله‌ای به نام مجلــة مجمع اللغــة العربیــة الاردنی دارد که نخستین شماره آن در سال 1978 منتشر گردید. (167)

4-وزارت فرهنگ و میراث مردمی: این وزارت خانه از سال 1966فعالیت خود را آغاز نمود و تا اوایل دهه هفتاد در زمینه‌های تاریخی، سیاسی و ادبیات مردمی عناوین متعددی به چاپ رساند. (168)

این موسسه در دهه هفتاد موفق به چاپ 33 عنوان (169) و در دهه هشتاد 78 عنوان شده است. جدول زیر به تفکیک موضوعات منتشر شده وزارت فرهنگ را نشان می‌دهد:

موضوع	1965-1969	1970-1979	1980-1989	مجموع
تاریخ	5	10	7	22
سیاست	3	-	6	9
ادبیات	2	19	59	80
اجتماع	-	3	4	7
دین	-	1	1	2
فلسفه	-	-	1	1
مجموع	10	33	78	121

(170)

براساس گزارشهای یونسکو برخی آمار و ارقام نشر در سال‌های بعد اردن بدین شرح است که با برخی ارقام ارائه شده توسط موسسات رسمی اردنی متفاوت است.

روزنامه تیراژ هر 1000 نفر	کتاب تعداد نسخه هر 100 نفر	عنوان تعداد هر 100.000 نفر	مصرف کاغذ کیلو هر نفر
47	113	7	7
1994	91-94	91-94	94

(171)

کتاب‌های منتشر شده تعداد نسخه بر هر 100 نفر				میزان تغییر سالانه		عنوان‌های چاپ شده برای هر 100.000 نفر		میزان تغییر سالانه
	1981-83	91-94	91-4		81-3	91-83	91-94	91-4	81-3
	0	0	0		0	0	0	0	0

(172)

موجودی کتابخانه ‌های عمومی برای هر 1000 نفر		میزان تغییر سالانه
4/2	5/3	6/7

(173)

آخرین آمار نشر و موارد مربوط به نشر بر اساس آمار اداره احصائیه اردن از سال 2013 مطابق جدول ذیل است.

المحافظــة	چاپخانه	کتاب فروشی	ناشران و توزیع کنندگان	تبلیغات	استان‌ها
العاصمــة	279	164	292	258	امان
البلقاء	6	10	1	5	بلقاء
الزرقاء	41	10	6	5	زرقا
مادبا	3	4	6	1	مادبا
اربد	36	7	9	14	اربد
المفرق	0	0	1	3	مفرق
جرش	1	0	1	3	جرش
عجلون	0	1	0	3	عجلون
الکرک	4	0	1	5	کرک
الطفیلــة	0	0	0	0	طفیله
معان	2	2	0	0	معان
العقبــة	5	4	0	4	عقبا
مجموع	377	202	317	301	جمع

(174)

منابع:

1. پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ، ص 59

2. Arab world p82

3. العمد، الدکتور‌هانی، الموسسات الثقافیــة فی الأردن (1965 - 1995م)، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، 1997 و المصلح أحمد، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن 1953 - 1993م.

**4. جرّار فاروق انیس(1996)، الاذاعــة و التلفزیون فی الاردن، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص 37

5. ایضاً ص 37

6. ایضاً ص38

7. العمد، الدکتور‌هانی، الموسسات الثقافیــة فی الأردن (1965 - 1995م)، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، 1997 و المصلح أحمد، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن 1953 - 1993م.

8. جرّار فاروق انیس، الاذاعــة و التلفزیون فی الاردن، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، 1996، ص39

9. ایضاً ص40

10. ایضاً ص40

11. ایضاً ص 41

12. العمد، الدکتور‌هانی، الموسسات الثقافیــة فی الأردن (1965 - 1995م)، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، 1997 و المصلح أحمد، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن 1953 - 1993م.

13. جرّار فاروق انیس، الاذاعــة و التلفزیون فی الاردن، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، 1996، ص 42و 43

14. ایضاً ص 40

15. ایضاً ص 180

16. ایضاً ص 181

17. ایضاً ص 182و183

18. ایضاً ص 184و185

19. العمد، الدکتور‌هانی، الموسسات الثقافیــة فی الأردن (1965 - 1995م)، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، 1997 و المصلح أحمد، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن 1953 - 1993م.

20. جرّار فاروق انیس، الاذاعــة و التلفزیون فی الاردن، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، 1996، ص64

21. ایضاً ص 65

22. ایضاً ص 66

23. ایضاً ص 67

24. ایضاً ص 67

25. ایضاً ص 67

26. ایضاً ص 68

27. ایضاً ص 68

28. ایضاً ص 68

29. ایضاً ص 69

30. ایضاً ص 69

31. ایضاً ص 70

32. ایضاً ص 71

33. ایضاً ص 79

34. ایضاً 80 و 81

35. ایضاً ص 83

36. ایضاً ص 84

37. ایضاً ص 85

38. ایضاً ص 86

39.ایضاً ص 88

40. ایضاً ص 189و188

41. ایضاً 193

42. ایضاً ص 89و 90 و 91

43. پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ، ص63

44. جرّار فاروق انیس، الاذاعــة و التلفزیون فی الاردن، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، 1996، ص 94 و 95

45. العمد، الدکتور‌هانی، الموسسات الثقافیــة فی الأردن (1965 - 1995م)، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، 1997 و المصلح أحمد، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن 1953 - 1993م

46. جرّار فاروق انیس، الاذاعــة و التلفزیون فی الاردن، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، 1996، 96

47. ایضاً 96

48. ایضاً 97

49. ایضاً 99

50. ایضاً 102

51. ایضاً 109

52. ایضاً 102

53. ایضاً 107

54. ایضاً 120

55. ایضاً 121

56. ایضاً 125

57. ایضاً ص 126

58. ایضاً 127

59. ایضاً ص 135و136

60. پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ، ص63 - 65

61. فرهنگ، خلاقیت و بازار: گزارش جهانی فرهنگ (1378) نویسنده گروه نویسندگان؛ ترجمه گروه مترجمان. - تهران: کمیسیون ملی یونسکو در ایران،مرکز انتشارات، 1379، ص 674

62. World Report, investing in cultural diversity and intercultural dialogue, United Nations

Educational, (UNESCO) 294-2009)

63. پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ، ص63 - 65

64. جرّار فاروق انیس، الاذاعــة و التلفزیون فی الاردن، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، 1969، 145-147

65. ایضاً ص 148

66. ایضاً ص 148

67. ایضاً ص 153

؟68. World Report, investing in cultural diversity and intercultural dialogue, United Nations

Educational, (UNESCO) 294-2009)

69. پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ،

70. Arabworld p127,128

71. World Report, investing in cultural diversity and intercultural dialogue, United Nations Educational, (UNESCO294-2009)

72. Arabworld p127,128

73. فرهنگ، خلاقیت و بازار: گزارش جهانی فرهنگ 1378/ 1998/ نویسنده گروه نویسندگان؛ ترجمه گروه مترجمان. - تهران: کمیسیون ملی یونسکو در ایران، مرکز انتشارات، 1379، 641

74. ایضاً

75. ایضاً ص648

**76. الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص 99

**77. منصور فاروق(1992)، النشر و المطابع و المکتبات، منشورات لجنــة تاریخ الأردن، ص 12

78. الموسی عصام سلیمان، تطور الصحافــة الاردنیــة، 1920-1997، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، 1998، ص 99

79. ایضاً

**80. منصور فاروق(1992)، النشر و المطابع و المکتبات، منشورات لجنــة تاریخ الأردن، ص 12

81. الموسی عصام سلیمان، تطور الصحافــة الاردنیــة، 1920-1997، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، 1998، ص 125و 126

82. ایضاً ص 126

83. پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ، ص59

84. World Report, investing in cultural diversity and intercultural dialogue, United Nations

Educational, (UNESCO) 332-2009)

85. پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ، 60

86. پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ، ص 60 و61

87. www.id.gov.jo

88. پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ، ص62 و 63

89. الموسی عصام سلیمان، تطور الصحافــة الاردنیــة، 1920-1997، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، 1998، ص 76

90. ایضاً ص 83

91. ایضاً ص 84

92. منصور فاروق، النشر و المطابع و المکتبات، منشورات لجنــة تاریخ الأردن ، 1992، ص 11

93. ایضاً ص12

94. ایضاً ص13

95. الموسی عصام سلیمان، تطور الصحافــة الاردنیــة، 1920-1997، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، 1998، ص 89

96. ایضاً ص 99

97. ایضاً ص 101

98. ایضاً 102

99. ایضاً ص 105

100. ایضاً ص 108

101. ایضاً ص 111

102. ایضاً ص 112

103. ایضاً ص 112

104. ایضاً ص 114

105. ایضاً ص 115

106. ایضاً ص 116

107. ایضاً ص 117

108. ایضاً ص 136

109. ایضاً ص 137

110. ایضاً 138

111. ایضاً ص 139

112. ایضاً ص 143

113. ایضاً ص 160

114. ایضاً ص 161

115. ایضاً ص 162

116. ایضاً ص 167

117. ایضاً ص 168

؟؟؟118. فرهنگ، خلاقیت و بازار: گزارش جهانی فرهنگ 1378/ 1998/ نویسنده گروه نویسندگان؛ ترجمه گروه مترجمان. تهران: کمیسیون ملی یونسکو در ایران،مرکز انتشارات، 1379، ص666

119. الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، Arab Archives Institutes، ص9

120. ایضاً ص 10

121. ایضاً ص 10

122. ایضاً ص 11

123. ایضاً ص 10

124. پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ، ص 59

125. پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ، ص 60

؟؟126. World Report, investing in cultural diversity and intercultural dialogue, United Nations

Educational, (UNESCO) 332-2009)

127. Year Book 2013, Department of statistics, p. 203

128. الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، Arab Archives Institutes، ص 10 و 11

129. ایضاً ص11

130. ایضاً ص11

131. ایضاً ص12

132. ایضاً ص12

133. ایضاً ص 13

134. ایضاً ص13

135. ایضاً ص 14

136. ایضاً ص 19

137. الموسی عصام سلیمان، تطور الصحافــة الاردنیــة، 1920-1997، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، 1998، ص 185

138. ایضاً ص 186

1/138. وکالــة الانباء الردنیه،

www.petra.gov.jo

.138/2 وکالــة رم للانباء - اخبار عاجلــة، آخر الاخبار، صور وفیدوهات للحدث

www.rumonline.net

3/138. وکالــة جراسا الاخباریــة

www.gerasanews.com

4/138. وکالــة عمون الاخباریــة

www.ammonnews.com

139. www.world.newspapers.com

**140. المصلح، أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن؛ منشورات لجنــة تاریخ الاردن، ص 277- 281

141. Arab world p. 42

142.  Ibid. p 50,51

143.  Ibid. p 42

**144. منصور فاروق( 1992)، النشر و المطابع و المکتبات، منشورات لجنــة تاریخ الأردن، ص 27

145. ایضاً

146. ایضاً ص 28

147. ایضاً ص 28

148. ایضاً ص 29

149. ایضاً ص 29

150. ایضاً ص 30

151. ایضاً ص 31

152. ایضاً ص 31

153. ایضاً ص 11

154. ایضاً ص 12

155. ایضاً ص12

156. ایضاً ص 13

157. ایضاً ص 15

158. ایضاً ص 16

159. ایضاً ص 17

160. ایضاً ص 17

161. ایضاً ص 18

162. ایضاً ص 19

163. المصلح، أحمد، ملامح عامــة للحیاة الثقافیــة فی الأردن (1953-1993م) منشورات لجنــة تاریخ الاردن1995، ص 277تا 281

164. منصور فاروق، النشر و المطابع و المکتبات، منشورات لجنــة تاریخ الأردن ، 1992، ص 20

165. ایضاً ص 20

166. ایضا ص 21

167. ایضاً ص 21

168. ایضاً ص 22

169. ایضاً ص 23

170. منصور فاروق، النشر و المطابع و المکتبات، منشورات لجنــة تاریخ الأردن ، 1992، ص 23

171. فرهنگ، خلاقیت و بازار: گزارش جهانی فرهنگ 1378/ 1998/ نویسنده گروه نویسندگان؛ ترجمه گروه مترجمان. - تهران: کمیسیون ملی یونسکو در ایران، مرکز انتشارات، 1379. ص551

172. ایضاً ص 657

173. ایضاً ص657

174. Year Book 2013, Department of statistics, p 203

---

[1]. rum