رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی ژاپن

علم ارتباطات رسانه را ابزاری برای رساندن داده یا اطلاعات می‌داند. معادل ژاپنی کلمه رسانه، مِدیا (メディア/Media) برگرفته از واژه‌ی انگلیسی Media است که اغلب این کلمه به معنی رسانه‌های جمعی بکار می‌رود، رسانه‌های جمعی همچون سینما، تلویزیون، نشریات، اینترنت و... که توانایی تأثیرگذاری بر افکار و دیدگاه‌های گروه‌های جمعی را دارا هستند. در فصل حاضر هم عمدتا با همین معنی به بررسی وضعیت رسانه و وسایل ارتباط جمعی در ژاپن خواهیم پرداخت.

جایگاه و نقش رسانه‌ها و برنامه‌های فرهنگی رسانه‌ها

اصل 21 قانون اساسی کشور ژاپن به صراحت آزادی مطبوعات و دیگر شیوه‌های ابراز عقیده را تضمین کرده است. در این اصل از قانون اساسی می‌خوانیم:

آزادی‏ اجتماعات‏ و انجمن‌ها و نیز آزادی‏ بیان‏، مطبوعات‏ و دیگر شیوه‏‌های‏ ابراز عقیده‏ تضمین‏ گردیده‏ است‏. هیچ‌گونه‏ سانسوری‏ اعمال‏ نمی‏‌شود و محرمانه‏ بودن‏ راه‏‌های‏ برقراری‏ ارتباط مصون‏ از تعرّض‏ خواهد بود.

بعد از ابلاغ قانون اساسی، قوانین مختلف زیادی در رابطه با رسانه‌ها وضع شد. برای مثال در دهه 1990 «قانون رسانه‌های ارتباط جمعی»، «قانون رسانه‌های گروهی»، «قانون اطلاعات» و... ابلاغ شدند، اما شاکله اصلی تمامی این قوانین همان اصل 21 قانون اساسی بوده و بر این اساس باید اصل آزادی در آن‌ها رعایت می‌شد و لذا برخی از این قوانین حتی به دلیل مغایرت با همان اصل، ملغی شدند.

با این همه در شاخص آزادی رسانه یا مطبوعات (Press Freedom Index) که سالانه از سوی سازمان گزارشگران بدون مرز (Reporters without borders) منتشر می‌شود، ژاپن جایگاه چندان مناسبی ندراد. در آخرین رتبه‌بندی که از سوی این سازمان در سال 2021 منتشر شده، این کشور در جایگاه 67 جهان قرار گرفته است و وضعیت آن "دارای مشکلات قابل توجه" رنگ‌بندی شده است. البته وضعیت این کشور همیشه چنین نبوده است. در سال 2010 ژاپن در میان 180 کشور جهان در رتبه یازدهم قرار  داشت، اما وقوع حادثه نیروگاه اتمی فوکوشیما و محدودیت‌هایی که ژاپن برای دسترسی خبرنگاران به این محل وضع کرد، باعث شد تا رتبه این کشور شروع به تنزل کند و در سال 2011 به 22 برسد. تصویب «قانون مرتبط با حفاظت از برخی اسرار خاص» (「特定秘密の保護に関する法律」/Tokutei himitsu ni kansuru Hōritsu) که با نام اختصاری «قانون حفظ اسرار» هم شناخته می‌شود در سال 2013 و اجرای آن از سال 2014 موجب تنزّل بیشتر جایگاه این کشور شود، تا جایی‌که در سال 2014 به رتبه 59 رسید.

برغم ارزیابی منفی گزارشگران بدون مرز، ژاپن اما دارای نظام دسترسی آزاد به اطلاعات هم هست که بر اساس «قانون مرتبط با افشای اطلاعات نگهداری شده توسط نهادهای اجرایی» (「行政機関の保有する情報の公開に関する法律」/Gyōsei kikan no hoyūsuru jōhō no kōkai ni kansuru hōritsu) تضمین شده است. به موجب این قانون که 1999 تصویب و از 2001 اجرایی شد، تمام کسانی که اطلاعاتی در اختیار دارند که شامل ادارات و نهادهای دولتی در مرکز، استان‌ها، شهرها و روستاها، مؤسسات تحقیقاتی، نهادهای آموزشی، دانشگاه‌های دولتی و... می‌باشد، موظفند در مقابل درخواست هر فردی در این دنیا (چه ژاپنی و چه غیر ژاپنی) این اطلاعات را ارائه دهند. به عبارتی هر شهروند ژاپنی در هر موقعیتی که باشد، می‌تواند از هر نهاد اجرایی ژاپن بخواهد که اطلاعات را در اختیار او قرار دهد و این مسأله باعث نظارت مردم و رسانه‌ها بر دولت می‌شود و از فساد کم می‌کند.

با استناد به کتاب «آمار ژاپن 2021»، در سال 2018 تعداد 5025 شرکت در زمینه اطلاعات و ارتباطات در ژاپن فعال بود که 1312237 نفر در این شرکت‌ها به کار مشغول بودند و درآمد و فروش آن‌ها در این سال حدود 53870 میلیارد ین بود. از این تعداد شرکت، 150 شرکت در زمینه صنایع مخابراتی، 339 شرکت در زمینه رسانه‌های خصوصی، 163 شرکت در زمینه رسانه‌های کابلی (رادیو و تلویزیون کابلی)، 2223 شرکت در زمینه صنایع نرم‌افزار، 1021 شرکت در زمینه مدیریت و ارائه اطلاعات، 318 شرکت در زمینه صنایع جانبی اینترنت، 299 شرکت در زمینه ساخت و توزیع اطلاعات تصویری، 222 شرکت در زمینه ساخت برنامه‌های تلویزیونی، 38 شرکت در زمینه ساخت اطلاعات صوتی، 26 شرکت در زمینه ساخت برنامه‌های رادیویی، 111 شرکت در صنعت روزنامه، 197 شرکت در صنعت نشر، 78 شرکت در ساخت آگهی تجاری و 89 شرکت در صنایع جانبی ساخت اطلاعات تصویری، صوتی و نوشتاری فعال بودند.

در ادامه به منظور آشنایی بهتر با رسانه و نقش و کارکرد آن در ژاپن، با تقسیم رسانه‌ها به رسانه‌های چاپی، الکترونیک و دیجیتال به بررسی وضعیت هر یک از آن‌ها در ژاپن امروز خواهیم پرداخت و در انتها نیز نگاهی به خبرگزاری‌های ژاپن خواهیم داشت.

رسانه‌های چاپی ژاپن

رسانه‌های چاپی از قدیمی‌ترین و اصولی‌ترین رسانه‌ها در ارتباطات اجتماعی به حساب می‌آیند. هر چند توسعه و گسترش انواع دیگر رسانه مانند رسانه‌های الکترونیک و به خصوص رسانه‌های دیجیتال که دسترسی آسان و فراگیر دارند، عرصه را بر رسانه‌های چاپی تنگ‌تر کرده و حتی به عقیده برخی موجودیت آن‌ها را به خطر انداخته، اما ویژگی‌هایی مانند بیان عمیق‌تر مسائل نسبت به سایر رسانه‌ها و مانایی بیشتر باعث شده تا رسانه‌های چاپی کماکان جایگاه خود را حفظ کنند و چنان‌که در ادامه خواهیم دید، این مسأله در جامعه ژاپن نمود بیشتری دارد. در صحبت از رسانه‌های چاپی در ژاپن، آن‌ها را در سه دسته روزنامه، مجله و کتاب مورد بررسی قرار داده‌ایم.

روزنامه در ژاپن

بی هیچ شکی ژاپن یکی از پر آوزاه‌ترین کشورهای جهان در زمینه شمارگان روزنامه‌های چاپ شده در روز و سرانه روزنامه به ازای هر نفر است. با استناد به آماری که انجمن جهانی روزنامه‌ها و ناشران اخبار (World Association of Newspapers and News Publishers(WAN-IFRA)) (WAN-IFRA) در سال 2017 منتشر کرد، در سال 2016 در میان ده روزنامه پر شمارگان دنیا، چهار روزنامه یومیوری (『読売新聞』/Yomiuri shinbun)، آساهی (『朝日新聞』/Asahi Shinbun)، ماینیچی (『毎日新聞』/Mainichi Shinbun) و نیکِّی (『日経新聞』/Nikkei Shinbun) ژاپن به ترتیب در رده‌های اول، دوم، ششم و دهم قرار داشتند. شمارگان روزنامه یومیوری در آن سال 9 میلیون و 101 هزار نسخه در روز بود که خود به تنهایی بیشتر از مجموع شمارگان سه روزنامه هندی است که در رتبه‌های چهارم، پنجم و هشتم این فهرست قرار داشتند. در همین سال روزنامه آساهی، شمارگان 6 میلیون و 622 هزار نسخه در روز را داشت و دو روزنامه ماینیچی و نیکِّی هم به ترتیب شمارگان 3 میلیون و 133 هزار و 2 میلیون و 729 هزار نسخه را داشتند.

انجمن روزنامه‌های ژاپن (日本新聞協会/Nihon Shinbun Kyōkai) هم در مقایسه‌ای که بین شمارگان روزنامه‌ها در کشورهای مختلف و سرانه تعداد روزنامه به ازای هر هزار نفر در این کشورها انجام داده، به نتایج جالبی رسیده است. در حالی‌که شمارگان روزانه روزنامه‌ها در ژاپن در سال 2017، 42 میلیون و 128 هزار نسخه بود، این رقم برای کشورهایی مانند آلمان، انگلیس، فرانسه، فنلاند و برزیل به ترتیب 14484000، 7847000، 5816000، 1132000 و 5667000 نسخه در روز بوده است. اگر جمعیت بالغ هر کشور را در نظر بگیریم و سرانه روزنامه برای هر هزار نفر را محاسبه کنیم، سال 2017 این رقم 381.4 نسخه برای هر هزار نفر در روز بود، در حالی‌که این رقم برای کشورهای آلمان، انگلیس، فرانسه، فنلاند و برزیل به ترتیب 201.5، 144.4، 105.8، 245.7 و 34.6 نسخه برای هر هزار نفر بود. این آمار به خوبی نشان‌دهنده جایگاه روزنامه در جامعه ژاپن است.

آخرین آماری که از انتشار روزنامه‌ در ژاپن داریم، مربوط به سال 2019 است که در کتاب «آمار ژاپن 2021» آمده است. در این سال روزانه 37 میلیون و 811 هزار نسخه روزنامه منتشر شده که با توجه به جمعیت ژاپن به ازای هر 3.3 نفر یک نسخه روزنامه منتشر شده است. البته مقایسه آمار این سال با سال‌های قبل ما را متوجه روندی کاهشی در تعداد شمارگان روزانه روزنامه‌ها می‌کند. برای مثال تعداد شمارگان روزنامه‌ها در سال 2019، حدود 2 میلیون نسخه از سال قبل آن کمتر شده و نسبت به سال قبل از آن هم کاهشی حدود 4 میلیونی داشته است. دلیل اصلی این کاهش، دیجیتالی شدن رسانه‌ها و تنگ شدن عرصه بر مطبوعات چاپی است، هر چند نمی‌شود از مسأله رشد منفی جمعیت در این کشور هم به راحتی گذشت. در زمینه تعداد روزنامه‌هایی که در ژاپن منتشر شده، با استناد به آمار ارائه شده از سوی انجمن روزنامه‌های ژاپن باید گفت، در سال 2020، 116 روزنامه‌ی مختلف در این کشور منتشر شده است.

تاریخچه روزنامه در ژاپن

در زبان ژاپنی به روزنامه، شینبون (新聞/Shinbun) می‌گویند. در تعریف شینبون، نشریه‌ای با انتشار منظم جهت انتقال اخبار و نقد اوضاع جامعه به مخاطبینی زیاد مورد اشاره قرار می‌گیرد. هر چند عموما روزانه منتشر می‌شوند، اما می‌توانند هفتگی، ماهانه و... هم باشند. در اینجا با استناد به دانشنامه برخط کوتوبانک (コトバンク/Koto banku) (2021-الف) که سال 2013 توسط روزنامه آساهی و یک شرکت ژاپنی دیگر راه‌اندازی شد، تاریخچه‌ای از روزنامه در ژاپن را بیان می‌کنیم.

نخستین روزنامه‌ای که در ژاپن منتشر شد، نه به زبان ژاپنی بلکه روزنامه‌ای به انگلیسی زبان بود. «روزنامه و فهرست کشتی‌رانی ناگاساکی» (The Nagasaki Shipping and Advertiser) که سال 1861 توسط یک انگلیسی به نام آلبرت هانسارد (Albert W Hansard(1821-1869)) در بندر ناگاساکی منتشر شد، نخستین روزنامه ژاپن و نیز نخستین روزنامه انگلیسی زبان این کشور به حساب می‌آید. در همین سال روزنامه انگلیسی زبان دیگری هم در شهر یوکوهاما به چاپ رسید که عنوان «جپن هرالد» (『ジャパン・ヘラルド』/The Japan Herald) را داشت. یک سال بعد نخستین روزنامه ژاپنی با عنوان «کانپان باتابی‌یا شینبون» (『官板バタヒヤ新聞』/Kanpan batabiya Shinbun) به چاپ رسید که از ژانویه سال 1862 منتشر شد.

باتابی‌یا یا باتاویا (Batavia) نام قدیمی جاکارتا پایتخت کنونی اندونزی است که در آن زمان قلمرو و یکی از مراکز تجارت کمپانی هند شرقی هلند بود. در اینجا روزنامه‌ای به زبان هلندی به نام «اخبار جاوه» (Javaansche Courant) منتشر می‌شد و بازرگانان هلندی که به ژاپن می‌آمدند، این نشریه را به حکومت ژاپن تقدیم می‌کردند. ژاپنی‌ها هم با ترجمه این روزنامه هلندی آن را با عنوان «کانپان باتابی‌یا شینبون» به حکومت مرکزی تقدیم می‌کردند که این روزنامه حاوی اطلاعاتی از جهان آن روزگار بود.

با آغاز دوران میجی و تلاش ژاپن برای اخذ علوم و فرهنگ غربی، روزنامه‌نگاری هم متحول شد و سرانجام در این دوره نخستین روزنامه ژاپنی که روزانه منتشر می‌شد، پای به عرصه وجود گذاشت. روزنامه «یوکوهاما ماینیچی شینبون» (『横浜毎日新聞』/Yokohama mainichi Shinbun) نخستین روزنامه ژاپنی است که انتشار روزانه داشت و از ژانویه 1871 منتشر شد. انتشار این روزنامه تا 1940 ادامه یافت، هر چند در مدت انتشار هم نام‌های مختلف داشت.

سه سال بعد از انتشار «یوکوهاما ماینیچی شینبون»، روزنامه «یومیوری شینبون» که بزرگترین روزنامه حال حاضر جهان است، آغاز به انتشار کرد. پنج سال بعد یعنی در سال 1879 هم روزنامه «آساهی شینبون» دومین روزنامه بزرگ حال حاضر جهان برای اولین بار منتشر شد و این چنین انتشار روزنامه در ژاپن پای گرفت. در دهه‌های نخست دوره میجی روزنامه‌ها به دو دسته کلی روزنامه‌های بزرگ (大新聞/Ōshinbun) و روزنامه‌های کوچک (小新聞/Koshinbun) تقسیم می‌شدند. روزنامه‌های بزرگ برای مخاطبین روشنفکر می‌نوشتند و مقالات علمی و سیاسی در آن‌ها بیشتر به چشم می‌خورد، اما روزنامه‌های کوچک عوام را مد نظر داشتند و محتواهای سرگرم‌کننده در آن‌ها بیشتر بود. برغم نام‌گذاری این روزنامه‌ها به کوچک و بزرگ، روزنامه‌های کوچک بیشتر به فروش می‌رفت، و به همین دلیل روزنامه‌های بزرگ به سمت درج محتوای سرگرم‌کننده رفتند و روزنامه‌های کوچک هم تا حدودی به مسائل اجتماعی جامعه پرداختند و بدین شکل کم‌کم تفاوت میان روزنامه‌های بزرگ و کوچک از بین رفت.

سال 1909 قانون روزنامه‌ها (新聞紙法/Shinbunshi hō) تصویب و ابلاغ شد که انتشار روزنامه و مجلات را قانون‌مند می‌کرد، اما از سوی دیگر موجب تشدید ممیزی شد. با قدرت گرفتن نظامیان و به خصوص بعد از ورود ژاپن به جنگ با چین و بعدتر جنگ جهانی دوم، این ممیزی بسیار شدیدتر شد. سال 1940 دولت ژاپن نظام یکپارچگی روزنامه‌ها (新聞統制/Shinbun tōsei) را ابلاغ کرد که هر چند نظامی برای محدودتر کردن آزادی بیان بود، اما در قسمتی از آن این اجبار وجود داشت که جز روزنامه‌های سراسری که در شهرهای بزرگ مانند توکیو، اوساکا، ناگویا و... منتشر می‌شوند، روزنامه‌های استانی باید تجمیع شوند و هر استان تنها یک روزنامه داشته باشد که این قانون تأثیرات زیادی حتی تا به امروز داشته است.

با شکست ژاپن در جنگ و اشغال این کشور توسط فرماندهی عالی متفقین، این فرماندهی به منظور شکستن انحصار بیان، کمک به روزنامه‌های محلی و تشویق روزنامه‌ها و مجلات سرگرم‌کننده را در دستور کار قرار داد. از همین زمان هم بود که انتشار نخستین روزنامه ورزشی ژاپن یعنی «نیکّان اسپوتز» (『日刊スポーツ』Nikkan Supōtsu) شروع شد. از سال 1949 به بعد مجددا روزنامه‌ها رونق گرفتند و بعد از انعقاد قرارداد صلح سانفرانسیسکو در سال 1951، روزنامه‌های ژاپنی با تأسیس دفاتر خود در خارج از کشور، اقدام به کسب خبر درجه اول نمودند.

با رشد سریع اقتصادی ژاپن از دهه 1960 به بعد و نیز توسعه شگفت‌انگیز صنعت این کشور، روزنامه‌های این کشور هم اقدام به توسعه روش‌های تولید خود کردند، بطوری که در دهه 1970 آن‌ها با استفاده از رایانه‌های بزرگ موجب تحول کلی روش‌های حروف‌چینی، صفحه‌بندی و چاپ شدند. رشد اقتصادی ژاپن و سپس مشکلاتی که اقتصاد این کشور با آن روبرو شد مانند حباب اقتصادی دهه 1990، منفی شدن رشد و پیر شدن جمعیت، بلایای بزرگ طبیعی مانند زلزله بزرگ توهوکو در سال 2011 و... همه شرایط خاص خود را برای روزنامه‌های ژاپن پیش می‌آورد و روزنامه‌های ژاپنی هم با توجه به وضعیت، تغییر و تحولاتی در خود ایجاد کردند. برای مثال پیر شدن جمعیت همراه با پیر شدن بیشتر مخاطبان روزنامه بود، پس روزنامه‌ها اقدام به بزرگتر کردن فونت نوشتار خود کردند تا بینایی خوانندگان کمتر اذیت شود. تجربه بلایای طبیعی موجب انعقاد قرار همکاری و کمک در مواقع اضطراری بین روزنامه‌ها شد. این همکاری باعث می‌شود تا هیچ‌وقت در انتشار هیچ روزنامه‌ای در این کشور وقفه‌ای پیش نیاید.

روزنامه‌های مهم ژاپن

روزنامه سراسری در ژاپن، روزنامه‌ای است که با داشتن شعباتی در سراسر کشور اقدام به کسب خبر از سراسر کشور و نیز توزیع مرتب روزانه در تمام نقاط کشور می‌کند. با این معنی ژاپن دارای پنج روزنامه سراسری است که به پنج روزنامه بزرگ معروف هستند که در اینجا به معرفی مختصر این پنج روزنامه می‌پردازیم.

روزنامه یومیوری ژاپن

چنان‌که پیشتر هم گفته شد این روزنامه بالاترین شمارگان روزانه را در جهان دارد. هر چند به‌خاطر رواج رسانه‌ دیجیتال شمارگان این روزنامه از 10 میلیون نسخه در سال 2010 به 7 میلیون و چهارصد هزار نسخه در سال 2020 رسیده، اما کماکان بالاترین شمارگان روزنامه‌های چاپی جهان را به خود اختصاص داده است. این روزنامه سال 1874 و از توکیو آغاز به انتشار کرد. از دهه 1960 به بعد گستره انتشار خود را به تدریج به سراسر کشور ژاپن گسترش داد و حتی در سال 1977 به عنوان نخستین روزنامه ژاپنی، چاپخانه‌ای در آمریکا دایر کرد و اقدام به چاپ همزمان روزنامه‌اش در آن کشور کرد که این امر تا سال 2003 ادامه داشت. این روزنامه در حال حاضر توسط شرکت هلدینگ مجموعه روزنامه یومیوری (株式会社読売新聞グループ本社/Kabushiki kaisha Yomiuri shinbun gurūpu honsha) مدیریت می‌شود و محافظه‌کارترین روزنامه در میان پنج رزونامه بزرگ ژاپن به شمار می‌رود که شمارگان روزانه آن در شش ماهه اول 2021 هفت میلیون و 166 هزار نسخه بود.

روزنامه آساهی ژاپن

دومین روزنامه بزرگ ژاپن و دومین روزنامه پر شمارگان جهان است که توسط شرکت سهامی روزنامه آساهی منتشر می‌شود و دفتر اصلی آن در شهر اوساکا قرار دارد. انتشار آن از سال 1879 و از اوساکا شروع شد و از سال 1888 دامنه فعالیت خود را به پایتخت یعنی توکیو گسترش داد. در سال 2020 شمارگان آن نزدیک به 5 میلیون نسخه در روز بود که در شش ماهه اول سال 2021 به 4 میلیون و 751 هزار نسخه رسید.

روزنامه ماینیچی ژاپن

روزنامه ماینیچی یا «ماینیچی شینبون» (『毎日新聞』/Mainichi Shinbun) روزنامه‌ای است که توسط هلدینگ گروه روزنامه‌های ماینیچی (毎日新聞グループホールディングス/Mainichi Shinbun gurūpu Hōrudingusu) منتشر می‌شود و انتشار آن از سال 1872 از توکیو شروع شد و از این نظر این روزنامه قدیمی‌ترین نشریه روزانه ژاپن هست که هنوز هم انتشارش ادامه دارد. در سال 2015 ماینیچی بدل به اولین روزنامه ژاپنی شد که تعداد شماره‌های منتشر شده آن به 50 هزار شماره رسید. شمارگان این روزنامه در شش ماهه اول سال 2021 کمی بیش از دو میلیون نسخه در روز بود.

روزنامه نیهون کِی‌زای ژاپن

روزنامه نیهون کِی‌زای یا «نیهون‌کِی‌زای شینبون» (『日本経済新聞』/Nihon Keizai Shinbun) که با نام اختصاری نیکِّی (日経/Nikkei) هم شناخته می‌شود، روزنامه‌ای با محوریت اقتصاد است که در آن مقالات زیادی مرتبط با صنعت و بازار بورس درج می‌شود. انتشار این روزنامه از سال 1876 و از توکیو شروع شد و در مقایسه با چهار روزنامه دیگر سراسری قیمت بالاتری دارد و مخاطبان آن هم بیشتر دانش‌آموختگان دانشگاه به خصوص در مقاطع عالی هستند. در شش ماهه اول سال 2021 شمارگان روزانه این روزنامه یک میلیون و 887 هزار نسخه در روز بود.

روزنامه سان‌کِی ژاپن

روزنامه سان‌کِی یا «سان‌کِی شینبون» (『産経新聞』/Sankei Shinbun) یکی دیگر از پنج روزنامه بزرگ ژاپن است که مانند روزنامه آساهی دفتر اصلی آن در اوساکا قرار دارد. این روزنامه در میان پنج روزنامه از قدمت کمتری برخوردار است و شمارگان آن هم از بقیه کمتر است، شروع انتشار این روزنامه از سال 1942 بود. در شش ماهه اول سال 2021 یک میلیون و 205 هزار نسخه در روز بود. از سال 2020 و به علت کم شدن فروش روزنامه، محدوده پخش این روزنامه به دو ناحیه کانتو و کانسای محدود شده است، از این روی برخی آن را سراسری نمی‌دانند.

مجلات در ژاپن

در زبان ژاپنی به مجله زاشّی (雑誌/Zashshi) می‌گویند. زاشّی در لغت به معنی مطبوعه‌ای است که در آن مطالب متنوع و گوناگون درج شود. همچنین به نشریه‌ای که در آن مطالب متنوع درج شود و به شکل مرتب هفتگی، یک هفته در میان، ماهانه، در هر فصل و... منتشر شود هم زاشّی می‌گویند که در این صورت می‌توان آن را معادل مجله قرار داد. عنوان نخستین مجله تاریخ ژاپن «سِی‌یو زاشّی» (『西洋雑誌』/Seiyō Zashshi) بود که سال 1867 منتشر شد. معنی آن «مجله غربی» بود که همان طور که از این معنی معلوم است، تهیه‌کننده آن قصد داشت با تقلید از مجلات غربی ماهنامه‌ای در ژاپن منتشر کند.

بعد از این مجله و در دهه 1870 مجلات دیگری هم پای به عرصه گذاشتند، اما واقعیت این بود که تا اواسط دوره میجی تعریف درستی از مجله و روزنامه وجود نداشت و این دو چندان از هم متمایز نبودند. از اواسط دوره میجی به بعد است که مجله جایگاه خود را پیدا کرد و رسانه‌ای تجاری و مستقل شد. در نتیجه موسسات انتشاراتی‌ زیادی متوجه مجله و انتشار آن شدند. یکی از این شرکت‌های نشر شرکت هاکوبونکان در توکیو بود که سال 1887 نخستین مجله خود با عنوان «مجموعه نوشته‌های نویسندگان بزرگ ژاپن» (『日本大家論集』/Nihon taika ronshū) را منتشر کرد. با موفقیت این مجله، این انتشارات سال 1895 مجله «خورشید» (『太陽』/Taiyō) را منتشر کرد و بعد با انتشار مجلات متعدد دیگر بدل به امپراتوری انتشار مجلات شد.

از دهه 1910 به بعد نوبت انتشارات کودانشا (講談社/Kōdansha) بود که در زمینه انتشار مجله چنان امپراتوری‌ای بنا کند که نمونه آن تاکنون در ژاپن دیده نشده بود. این انتشارات با 9 مجله که به نه مجله بزرگ معروف بودند، موفقیت زیادی در انتشار مجله کسب کرد، مجلاتی که بیشتر محور آن خانواده و زنان بودند. در بین آن‌ها مجله «کینگ» (『キング』/Kingu) توانست به شمارگان یک میلیون و 500 هزار جلد در هر چاپ برسد. همچنین در این دوره و متأثر از مردم‌سالاری دوره تایشو، مجلات چپ گرا و کارگری هم چاپ و توزیع می‌شد.

یکی دیگر از اتفاقات قبل از جنگ در دنیای مجلات ژاپنی، رواج مجلات موسوم به مجلات جامع (総合雑誌/Sōgō Zashshi) بود که مجلاتی بودند که در آن مقالات و نوشته‌هایی در زمینه‌های متنوع اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی درج می‌شد. از مجلات معروف از این دست می‌توان به مجله «بونگِی‌شونجو» (『文芸春秋』/Bungei Shunjū) اشاره کرد که انتشارش از سال 1923 شروع شد و همچنان ادامه دارد. روزنامه آساهی نیز از سال 1922 انتشار نخستین هفته‌نامه از نوع مجلات جامع با عنوان «هفته‌نامه آساهی» (『週刊朝日』/Shūkan Asahi) را شروع کرد.

بعد از جنگ جهانی و با توجه به آزادی بیانی که به رسانه‌ها داده شد، مجددا انتشار مجلات از سر گرفته شد و مجلات جدیدی پیاپی شروع به انتشار کردند. از نیمه دوم دهه 1950 به بعد با انتقال سرمایه انتشاراتی‌ها به سمت مجلات، دوره هفته‌نامه‌ها شروع شد و هفته‌نامه‌های زیادی چون «هفته‌نامه معاصر» (『週刊現代』/Shūkan Gendai) (1959)، «هفته‌نامه بونشون» (『週刊文春』/Shūkan Bunshun) (1959)، «هفته‌نامه زنان» (『週刊女性』/Shūkan Josei) (1957) و... شروع به انتشار کردند. با ورود به دهه 1980 و با اضافه شدن مجلات عامه‌پسند به بازار مجلات ژاپنی، دوره‌ای فرا رسید که عملا مجله جای کتاب را گرفت. این رونق در دهه 1990 به اوج خود رسید، اما با آغاز قرن بیست و یکم و جهانی شدن، رکود اقتصادی، منفی شدن رشد جمعیت و پیری جمعیت، توسعه‌ رسانه‌های دیجیتال، جهان مجلات هم با مسائل تازه‌ای روبرو شد و آن رونق پیشین خود را هم از دست داد. با رشد روند جهانی شدن نسخه ژاپنی مجلات اقتصادی و مد آمریکایی در ژاپن هم منتشر شد.

با استناد به کتاب «آمار ژاپن 2021»، در سال 2019، 2734 عنوان مجله در ژاپن چاپ شده است که 1350 عنوان آن ماهنامه بود. از این بین 181 عنوان برای کودکان، 133 عنوان برای زنان، 442 عنوان عامه‌پسند، 102 عنوان مجله جامع، 40 عنوان ادبیات، هنرهای نمایشی 59 عنوان، هنرهای زیبا 19 عنوان، موسیقی 64 عنوان، زندگی 186 عنوان، سرگرمی 550 عنوان، ورزش 105 عنوان، اقتصاد 105 عنوان، جامعه 23 عنوان، فلسفه 13 عنوان، پزشکی 244 عنوان، صنعت 133 عنوان، حقوق و قانون 34 عنوان، علمی 27 عنوان و... بودند.

کتاب

با استناد به نظر سنجی‌ای که سازمان فرهنگ ژاپن سال 2018 در این کشور انجام داد و نتایجش سال 2019 منتشر شد، 47.3% افراد گفتند که در یک ماه هیچ کتابی نمی‌خوانند و بقیه در ماه یک یا چند کتاب می‌خوانند. در میان 53% افرادی هم که در ماه کتاب می‌خوانند، 37.6% آن‌ها ماهانه یک تا دو کتاب، 8.6% سه تا چهار کتاب، 3.2% افراد 5 تا 6 کتاب و بقیه بیش از هفت کتاب می‌خوانند.

بنا بر آمار منتشر شده توسط اداره آمار وزارت کشور ژاپن، در سال 2019 تعداد 71903 عنوان جدید کتاب در ژاپن به چاپ رسید که این تعداد شامل کتاب‌های مانگا نمی‌شود. از این تعداد عنوان کتاب جدید، 15482 عنوان مربوط به علوم اجتماعی، 12979 عنوان مرتبط با ادبیات، 12383 عنوان مرتبط با هنر و زندگی، 4583 عنوان کتاب کودک، 5105 عنوان کتاب مرجع، 5066 عنوان مرتبط با علوم طبیعی و بقیه هم مرتبط با فلسفه، تاریخ، جغرافی، صنایع، زبان و... بود.

رسانه‌های الکترونیک

در اینجا و در صحبت از رسانه‌های الکترونیک، آن را محدود به رادیو، تلویزیون و شبکه‌های ماهواری‌ای می‌کنیم و در مورد وضعیت هر کدام از این رسانه‌ها در ژاپن امروز توضیح می‌دهیم. در حد امکان هم نگاهی به تاریخچه این رسانه‌ها در این کشور و آمار مربوط به استفاده از آن‌ها خواهیم داشت.

رادیو در ژاپن

سال بهره‌برداری عمومی از رادیو 1920 و در آمریکا و انگلستان بود و این مسأله باعث شد تا تب رادیو جهان را فراگیرد. ژاپن هم، از همان سال 1920 تلاش برای ارتباطات رادیویی را شروع کرد. سرانجام این کشور موفق شد نخستین امواج رادیویی را در 22 مارس 1925 ارسال کند و این آغاز رادیو در ژاپن بود. نخستین جمله‌ای که در این رادیو گفته شد، "JOAK، JOAK این مرکز فرستنده توکیو است" بود. در واقع جی‌ئواِی‌کِی نام اختصاری‌ای که برای این ایستگاه رادیوی انتخاب شد و بعدا به اِن‌اچ‌کِی (NHK) تغییر یافت. ماه جون همین سال ایستگاه رادیویی اوساکا و یک ماه بعد ایستگاه رادیویی ناگویا شروع به کار کردند. به فرمان دولت در سال بعد این سه ایستگاه با هم ادغام شدند و تحت عنوان بنگاه سخن‌پراکنی ژاپن (日本放送協会/Nihon hōsō kyōkai) به فعالیت خود ادامه داد که در حال حاضر هم با همین نام و با نام اختصاری ان‌اچ‌کی فعالیت می‌کند.

تا بعد از جنگ جهانی دوم و تا سال 1950 که به بخش خصوصی هم اجازه راه‌اندازی ایستگاه فرستنده رادیویی داده شد، رادیو در ژاپن دولتی بود و در چهارچوب ان‌اچ‌کِی فعالیت می‌کردند. سال 1951 نخستین رادیوهای خصوصی ژاپن یعنی شرکت سهامی پخش چوبو نیپّون (سی‌بی‌سی) (中部日本放送株式会社/Chūbu Nihon hōsō Kabushiki Kaisha (CBC)) و رادیو ام‌بی‌اس (株式会社MBSラジオ/Kabushiki kaisha MBS Rajio) فعالیت خود را آغاز کردند. همان سال رادیو توکیو (ラジオ東京/Rajio Tōkyō/TBS Rajio) (رادیو تی‌بی‌اس فعلی) شروع به کار کرد. تا زمان شروع به کار رادیوهای خصوصی، کسانی که گیرنده رادیویی یا دستگاه رادیو داشتند باید از دولت اجازه می‌گرفتند و این بدان خاطر بود که حق اشتراک ماهانه خود برای استفاده از رادیو را بپردازند. اما با شروع به کار رادیوهای خصوصی لزوم اخذ مجوز برداشته و استفاده از رادیو مجانی شد، بنابراین رادیو در این دهه رونق بسیار زیادی گرفت. حتی بعد از آغاز به‌کار تلویزیون در سال 1953 باز هم به خاطر ارزان بودن رادیو در برابر تلویزیون، کماکان رواج آن زیاد بود. در سال 1952 تعداد گیرنده‌های رادیویی در ژاپن به 10 میلیون و 500 هزار دستگاه رسید که ضریب رواج رادیو را به 63% رساند.

از دهه 1960 به بعد و با رشد اقتصادی شگفت‌انگیز ژاپن این کشور در تولید رادیوهای ترانزیستوری جایگاه مهمی کسب کرد. رواج رادیوهای کوچک و رادیوهای مخصوص اتومبیل باعث شد تا دوره هر نفر یک رادیو و دوره شخصی شدن رادیو فرا برسد. از سوی دیگر تلویزیون هم در حال رونق ‌گرفتن بود و خانواده‌های ژاپنی به مدد پیشرفت اقتصادی و صنعتی این کشور همگی داشتند صاحب یک دستگاه تلویزیون می‌شدند، پس رادیو رقیب قدرتمندی به نام تلویزیون پیدا کرد که جذابیت بصری هم داشت و این چنین دوره افول رادیو هم آغاز شد.

با شروع قرن بیست و یکم علاوه بر رادیوهای آنالوگ، رادیوهای اینترنتی و رادیوهای دیجیتال هم پا به عرصه وجود گذاشتند. با استناد به آمار منتشر شده در کتاب «آمار ژاپن 2021»، در سال 2019 تعداد رادیوهای خصوصی در ژاپن 432 رادیو بود و تعداد رادیوهای زیر مجموعه ان‌اچ‌کی 949 رادیو بود. همچنین در همین سال درآمد حاصل از پیام‌های بازرگانی در رادیو 126 میلیارد ین بود. بنگاه‌های معروف رادیویی در ژاپن در حال حاضر عبارتند از: رادیوی آساهی یا رادیو اِی‌بی‌سی (朝日放送ラジオ/Asahi Hōsō Rajio/Asahi Radio Broadcasting Corporation(ABC Radio))، بنگاه رادیو و تلویزیون یاماگاتا (山形放送/Yamagata Hōsō)، رادیو ان‌اچ‌کی اوساکا، رادیو ان‌اچ‌کی ناگویا، ماینیچی و... .

تلویزیون در ژاپن

چند کشور اروپایی و آمریکا پخش تلویزیونی را قبل از جنگ جهانی دوم شروع کردند. نخستین پخش منظم برنامه‌ تلویزیونی در جهان، در آلمان و در سال 1935 بود. بعد از این کشور انگلیس، فرانسه و آمریکا هم در دهه 1940 اقدام به پخش منظم برنامه تلویزیونی در کشورشان کردند. در ژاپن هم هر چند تلاش‌ها و تحقیقاتی قبل از جنگ برای راه‌اندازی پخش تلویزیونی انجام شد و حتی اقدام به پخش آزمایشی هم کردند، اما عملا شروع به کار تلویزیون در این کشور به سال 1953 بر می‌گردد.

فوریه 1953 نخستین تلویزیون ژاپن یعنی تلویزیون توکیو (NHK東京テレビジョン/NHK Tōkyō Terebijon) متعلق به ان‌اچ‌کِی شروع به کار کرد که نخستین تلویزیون زمینی ژاپن هم به حساب می‌آید. یک ماه قبل شروع به کار تلویزیون، شرکت شارپ (シャープ株式会社/Sharp Kabushiki Kaisha) نخستین تلویزیون ساخت ژاپن را برای فروش به بازار عرضه کرد. در سال‌های نخست شروع به کار تلویزیون، دستگاه‌های بزرگ تلویزیون را در میادین شهری، ایستگاه‌های قطار شهری و.... قرار می‌دادند و رهگذران ایستاده تجمع می‌کردند و به تماشای تلویزیون مشغول می‌شدند. شش ماه بعد از راه اندازی نخستین تلویزیون ژاپن، اولین تلویزیون خصوصی این کشور یعنی نیهون تربی (日本テレビ/Nihon Terebi) هم آغاز به کار کرد. سال 1955 هم تلویزیون رادیو توکیو (ラジオ東京テレビ/Rajio Tōkyō Terebi) شروع به کار کرد که بعدها تلویزیون تی‌بی‌اس (TBSテレビ/TBS Terebi) شد.

سال 1956، ان‌اچ‌کِی اقدام به پخش آزمایشی تلویزیون رنگی کرد، اما پخش اصولی و رسمی تلویزیون رنگی در این کشور از سال 1960 بود. همین سال و در پی این اقدام ان‌اچ‌کی، شرکت‌های توشیبا (東芝/Tōshiba)، هیتاچی (日立/Hitachi) و ماتسوشیتا (松下/Matsushita) تلویزیون‌های رنگی ساخت خود را به بازار عرضه کردند. در نیمه دوم دهه 1950 ما شاهد رواج اصطلاح سه کالای ایزدان (三種の神器/Sanshu no Jingi) هم هستیم که نشان‌دهنده رشد اقتصادی ژاپن در این دوره است. سه کالای ایزدان اشاره به سه گنجینه اشاره دارد که نشان امپراتوری است و از نسل اندر نسل از امپراتوری به امپراتور دیگر منتقل شده است. این سه گنجینه عبارت از آینه، شمشیر و ماگاتاما (勾玉/Magatama) که نوعی تزئین از یشم سبز یا دیگر سنگ‌ها و فلزات است و حالتی خمیده دارد. با این همه اصطلاح سه کالای ایزدان که در نیمه دوم دهه 1950 رایج شد، اشاره به سه کالای تجاری یعنی تلویزیون سیاه و سفید، ماشین لباسشویی و یخچال داشت که تمامی خانواده‌ها اشتیاق به خرید آن داشتند و البته نماد رفاه این دوران هم به حساب می‌آید.

پخش زنده مراسم ازدواج ولیعهد ژاپن در سال 1959 و نیز برگزاری و پخش مسابقات المپیک توکیو در سال 1964 از تلویزیون باعث گسترش بیش از پیش تلویزیون در جامعه ژاپن شد. سال 1970 قانون تلویزیون‌های کابلی در ژاپن تصویب شد و از سال 1972 تلویزیون‌های کابلی یکی بعد از دیگری در این کشور راه اندازی شدند. سال 1978 دو اتفاق مهم برای تلویزیون در ژاپن رخ داد. در آوریل این سال ژاپن نخستین ماهواره تلویزیونی خود یعنی یوری شماره 1 (ゆり1号/Yuri ichi gō) را به فضا پرتاب کرد و از جولای همین سال پخش آزمایشی ماهواره‌ای را آغاز کرد. علاوه بر این‌ها، سپتامبر این سال ژاپن پخش آزمایشی تلویزیونی چند صدایی (音声多重放送/Onsei tajū hōsō/Sound multiplex in broadcasting) را به عنوان نخستین کشور در جهان آغاز کرد که امکان پخش تصاویر تلویزیونی همراه با چند صدا را می‌داد. علاوه بر این‌ها ژاپن در این سال‌ها از بزرگترین تولیدکنندگان و پیشروان گیرنده‌های تلویزیونی در جهان بود. برای مثال در سال 1982 شرکت اِپسون (エプソン/Epson) ساعت‌های مچی‌ای به بازار عرضه کرد که دارای تلویزیون بودند. همچنین همین شرکت سال بعد نخستین تلویزیون ال سی دی تی اف تی (TFT LCD) جهان را هم عرضه کرد.

با آغاز قرن بیست و یکم، شیوه‌های جدید پخش تلویزیونی مورد استفاده قرار گرفتند. یکی از نخستین این روش‌ها تلویزیون دیجیتال است که انتقال‌دهنده فایل‌های صوتی و تصویری پردازش‌شده به شکل دیجیتال بود و در مقابل تلویزیون آنالوگ قرار می‌گیرد. ژاپن سال 2003 پخش دیجیتال را با محوریت شهرهای بزرگ توکیو، ناگویا و اوساکا شروع کرد و در سال 2012 تمام این کشور تحت پوشش دیجیتال قرار گرفت و تلویزیون آنالوگ برای همیشه کنار گذاشته شد. از سال 2015 هم تلویزیون توکیومتروپولیتن یا توکیو ام ایکس (東京メトロポリタンテレビジョン/Tōkyō meteroporitan terebijon/TOKYO MX) و برخی دیگر از تلویزیون‌ها پخش همزمان بر بستر اینترنت را شروع کردند و به این ترتیب این شیوه پخش جدید هم به تدریج همه‌گیر شد.

بنا به آمار منتشر شده در کتاب «آمار ژاپن 2021»، تعداد تلویزیون‌های خصوصی در ژاپن در سال 2019،  127 شبکه تلویزیونی بود که از این تعداد 41 تلویزیون ماهواره‌ای بود. همچنین تعداد تلویزیون‌های زیرمجموعه ان‌اچ‌کِی، 4399 تلویزیون بود. در این سال تعداد قراردادهای منعقده برای استفاده از برنامه‌های تلویزیونی در مجموع 45 میلیون و 225 هزار قرارداد بود که تقریبا نیمی از آن مربوط به گیرنده‌های زمینی تلویزیون و نیمی مربوط به تلویزیون‌های ماهواره‌ای بود. همچنین درآمد حاصل از پیام‌های بازرگانی در این سال در تلویزیون‌های دارای فرستنده زمینی 1734 میلیارد ین بود.

شبکه‌های ماهواره‌ای

تلویزیون ماهواره‌ای به تلویزیونی گفته می‌شود که با استفاده از یک گیرنده زمینی امواج پخش شده از طریق ماهواره مخابراتی و تلویزیونی را می‌گیرند و تصاویر را در تلویزیون مشاهده می‌کنند. چنان‌که در بخش قبلی هم دیدیم، ژاپن نخستین ماهواره مخابراتی یا تلویزیونی خود با نام یوری شماره 1 را سال 1978 به فضا پرتاب کرد و از این سال پخش آزمایشی تلویزیون ماهواره‌ای را شروع کرد. یوری شماره 1 با موشکی آمریکایی به فضا ارسال شد، اما ماهواره یوری شماره 2 اِی (ゆり3号a/Yuri san gō a)، سال 1984 و این بار با موشکی ساخت خود ژاپن با موفقیت به فضا پرتاب شد و به این ترتیب پخش ماهواره‌ای توسعه پیدا کرد. در ادامه ماهواره‌های دیگری هم به فضا پرتاب شد که با پرتاب ماهواره یوری شماره 3 اِی، نخستین شرکت خصوصی ژاپن هم در سال 1990 اقدام به پخش ماهواره‌ای کرد که شرکت سهامی وائووائو (株式会社WOWOW/Kabushiki kaisha WOWOW) بود. این شرکت سال 1984 تأسیس شد و کارش بر پایه پخش ماهواره‌ای بود و این چنین در آغاز دهه 1990 ژاپن وارد دوره تلویزیون ماهواره‌ای شد.

پخش ماهواره‌ای برای ژاپن که سرزمینی کوهستانی و نیز کشوری مجمع‌الجزایری تشکیل شده از حدود 4 هزار جزیره است، روشی بسیار مناسب بود. زیرا با این روش جزایر کوچک بسیار دوردست هم می‌توانستند به‌راحتی به تلویزیون دسترسی داشته باشند. در زمینه کیفیت تصاویر هم ان‌اچ‌کِی از سال 1989 پخش آزمایشی تلویزیون با کیغیت بالا یا تلویزیون اچ دی (HD TV) را شروع کرد و از سال 1994 پخش اصولی تلویزیون اچ دی توسط ان‌اچ‌کِی و شش شرکت دیگر آغاز شد. از سال 2018 نیز پخش تلویزیون 4K و 8K در ژاپن شروع شد.

چنان‌که در بخش قبلی هم بیان شد، تعداد تلویزیون‌های ماهواره‌ای در ژاپن در سال 2019 با استناد به کتاب «آمار ژاپن 2021»، 41 تلویزیون بود.

رسانه‌های دیجیتال

رسانه دیجیتال رسانه‌ای است که انتشار و تبادل محتوا در آن تنها به کمک ابزارهای مجهز به پردازشگر دیجیتال ممکن است. بسته‌های نرم‌افزاری رسانه‌ای، بازی‌های رایانه‌ای، رسانه‌های برخط مانند شبکه جهانی اینترنت و سایر اشکال تبادل داده مانند بلوتوث جزو رسانه‌های دیجیتال به حساب می‌آید. در اینجا و در صحبت از رسانه‌های دیجیتال در ژاپن، ما بسته‌های نرم‌افزاری رسانه‌ای شامل لوح‌های فشرده صوتی و تصویری و بازی‌های رایانه‌ای، و اینترنت را در ژاپن مورد بررسی قرار خواهیم داد.

بسته‌های نرم‌افزاری رسانه‌ای

در آیین‌نامه ساماندهی و توسعه رسانه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی دیجیتال در ایران، بسته نرم‌افزاری رسانه‌ای یکی از شکل‌های رسانه دیجیتال است و یک کالای شامل اثر دیداری و شنیداری محسوب می‌شود. بسته نرم‌افزاری رسانه‌ای شامل چندرسانه‌ای‌ها، بازی‌ها و سرگرمی‌های دیجیتال است. در اینجا به وضعیت این محصولات در ژاپن می‌پردازیم.

شکل‌گیری بسته‌های نرم‌افزاری رسانه‌ای مرهون توسعه سخت‌افزارهایی چون سی‌دی رام (CD-ROM) و رایانه است که ژاپن در توسعه و عرضه این سخت‌افزارها به بازار نقش قابل توجه‌ای داشته است. می‌دانیم که در نیمه نخست دهه 1970 شرکت هلندی فیلیپس (PHILIPS) لوح‌های لیزری یا دیسک لیزری (Laser Disk) را توسعه داد که قطر آن 30 سانتیمتر بود. شرکت سونی ژاپن هم سال 1975 دست به کار توسعه دیسک‌های نوری شد که قطر آن 12 سانتیمتر بود و این دقیقا همان چیزی بود که بعدا به لوح‌های فشرده رایج بدل شد. البته بعدها و در دهه 1980 با تولید انبوه لوح فشرده توسط فیلیپس و سونی، این دو شرکت به تفاهم رسیدند تا به شکل استاندارد اقدام به تولید لوح فشرده کنند که این شکل استاندارد قطری برابر 12 سانتیمتر داشت. در اکتبر 1982 شرکت‌های سونی، هیتاچی و دنون (デノン/Denon) ژاپن برای نخستین بار در جهان اقدام به تولید و عرضه پخش کننده لوح فشرده یا سی‌دی پلیر (CD Player) کردند. در همین ماه سونی و شرکت سهامی نیپّون کلمبیا (日本コロムビア株式会社/Nippon Columbia Co Ltd) ژاپن نخستین لوح فشرده موسیقی جهان را به بازار عرضه کردند. این چنین شرکت‌های ژاپنی پیشگام در عرصه تولید و عرضه لوح فشرده و پخش‌کننده لوح فشرده در جهان شدند.

در زمینه پخش‌کننده‌های لوح‌های فشرده تصویری هم شرکت‌های ژاپنی پیشرو بودند. شرکت پایونیر (パイオニア株式会社/Pioneer Corporation) سال 1987 نخستین پخش‌کننده لوح‌های فشرده تصویری لیزری را به بازار عرضه کرد. همچنین شرکت پاناسونیک هم نخستین پخش‌کننده لوح فشرده تصویری وی اچ دی (VHD) را ساخت و به بازار عرضه کرد. با ورود به قرن بیست و یکم و شروع رواج اینترنت و نیز با گسترش دانلود موسیقی و فیلم از طریق اینترنت، اقبال به لوح‌های فشرده صوتی و تصویری کم شد و تولید آن‌ها رو به کاهش گذاشت. به طوری که در سال 2014 میزان موسیقی‌های دانلود شده بیشتر از میزان موسیقی‌های عرضه شده به وسیله لوح فشرده بود.

در زمینه بازی‌های رایانه‌ای هم که جزو بسته‌های نرم‌افزاری رسانه‌ای قرار می‌گیرد، باز هم ژاپن دارای اسم و رسم است. امروزه نام‌هایی مانند پلی استیشن (Play Station) شرکت سونی، نینتندو (任天堂株式会社/Nintendō Kabushikikaisha)، سِگا (株式会社セガ/Kabushiki Kaisha Sega) و... نام‌هایی کاملا آشنا در سراسر جهان هستند. معمولا دو منبع الهام برای بازی‌های رایانه‌ای ذکر می‌کنند که یکی ماشین‌های سکه‌ای بود که با انداختن سکه در این ماشین‌های نیمه مکانیکی می‌شد از آن‌ها استفاده کرد و دومی پین‌بال (PinBall) که این یکی بعد از جنگ جهانی دوم وارد ژاپن شد. شرکت سگا هم فعالیت خود را با توسعه همین دستگاه‌ها شروع کرد. سال تأسیس شرکت سِگا 1960 است. شرکت نینتندو اما شرکت بسیار قدیمی است که کار خود را سال 1889 و با ساخت وسایل مخصوص وقت‌گذارنی و اسباب‌بازی شروع کرد. یکی از تولیدات این شرکت کارت‌های مخصوص ورق بازی بود که هنوز هم تولید می‌کند.

ورود شرکت‌های ژاپنی از جمله شرکت‌های سِگا، سونی و نینتندو به عرصه بازی‌های رایانه‌ای به دهه 1970 بر می‌گردد. در این سال بازی‌های رایانه‌ای از غرب و به خصوص آمریکا به بازار آمریکا وارد می‌شد. بازی ویدئویی آرکید (Arcade Game) را سرآغاز صنعت بازی‌های رایانه‌ای در ژاپن می‌دانند، بازی که البته از آمریکا به بازار ژاپن راه یافت. دهه 1980 دهه دستگاه‌های بازی خانگی بود. با عرضه رایانه‌های خانگی بازی‌های یارانه‌ای هم به نقطه اوج توسعه و فروش خود رسیدند. در این میان سه شرکت پلی استیشن، نینتندو و سگا جزو شرکت‌های پیشرو و بزرگ بودند. با ورود به قرن بیست و یکم و آمدن بازی‌های مختص گوشی‌های همراه اقبال نسبت به لوح‌های فشرده بازی رایانه‌ای کم شد و در حال حاضر بیشتر این بازی‌ها در گوشی‌های هوشمند یا به شکل برخط عرضه می‌شوند.

انجمن صنایع ضبط ژاپن (日本レコード協会/Nihon Rekōdo Kyōkai) سال 1942 و توسط شرکت‌های داخلی ژاپنی که در کار ضبط و پخش موسیقی بودند، تأسیس شد. این انجمن هر ساله گزارشی از وضعیت بازار موسیقی در ژاپن ارائه می‌کند. در اینجا با استناد به آخرین گزارش این انجمن که سال 2020 منتشر شد، به بررسی برخی از آمار مربوط به صنعت موسیقی در ژاپن می‌پردازیم. با استناد به گزارش سال 2020 این انجمن در سال 2019، 134 میلیون و 30 هزار حلقه لوح فشرده موسیقی تولید شده است که از این تعداد بیشترین سهم مربوط به سی‌دی آلبوم‌های موسیقی با 88 میلیون و 960 هزار حلقه بود. همچنین سی‌دی تک‌آهنگ 43 میلیون و 360 هزار حلقه فروش داشت و بقیه که یک میلیون و 220 هزار حلقه است، مربوط به لوح فشرده آنالوگ (アナログディスク/Analog disc) بود که این اواخر مورد توجه قرار گرفته‌اند. علاوه بر موسیقی، در زمینه تولید نماهنگ یا آهنگ تصویری هم در این سال 46 میلیون و 370 هزار حلقه نماهنگ تولید شد که 31 میلیون و 590 هزار حلقه آن دی‌وی‌دی و 14 میلیون و 790 هزار حلقه آن لوح فشرده تصویری بلورِی (Blu-ray Disc) بود. در زمینه دانلود موسیقی هم در سال 2019، یک میلیارد و 142 میلیون و 490 هزار بار دانلود موسیقی صورت گرفته است.

همچنین با استناد به آمار منتشر شده توسط انجمن نرم‌افزارهای تصویری ژاپن (日本映像ソフト協会/Nihon eizō sofuto kyōkai)، در سال 2020، 3501771 حلقه فیلم ژاپنی، 1357961 حلقه سریال تلویزیونی ژاپنی، 6935656 حلقه فیلم غربی، 2254193 سریال تلویزیونی غربی، 325740 حلقه فیلم آسیایی، 4033839 حلقه سریال تلویزیونی آسیایی 6205731 حلقه انیمیشن ژاپنی برای مخاطب عام، 1264680 حلقه انیمیشن خارجی برای مخاط عام، 890424 حلقه انیمیشن ژاپنی برای کودکان، 468439 حلقه انیمیشن خارجی برای کودکان، 911376 حلقه انیمیشن برای کودکان غیر ژاپنی، 115352 حلقه فیلم غیر انیمیشن برای کودکان غیر ژاپنی و... تولید کرد که در مجموع 38810503 حلقه می‌شد.

اینترنت در ژاپن

اینترنت سامانه‌ای جهانی از شبکه رایانه‌ای به هم پیوسته است که از مجموعه پروتکل اینترنت برای ارتباط بین دستگاه‌ها و شبکه‌ها استفاده می‌کند. تاریخ ساخت اینترنت به دهه 1960 بر می‌گردد وقتی که یک متخصص آمریکایی شبکه آرپانت (ARPANET) را راه‌اندازی کرد که فناوری استفاده شده در آن پایه‌های توسعه اینترنت در سال‌های بعد شد. تاریخ اینترنت در ژاپن اما به دهه 1980 بر می‌گردد، وقتی که سه دانشگاه ژاپن یعنی دانشگاه‌های توکیو، کی‌ئو و دانشگاه صنعتی توکیو که هر سه در شهر توکیو هستند، با استفاده از پروتکل یویوسی‌پی (UUCP Protocol) اقدام به اتصال رایانه‌های دانشگاه خود به هم کردند و شبکه‌ای به نام جِی‌یونِت (Japan University NETwork (JUNET)) یا شبکه دانشگاهی ژاپن پایه‌گذاری کردند. رفته‌رفته دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی دیگری به این شبکه اضافه شدند و این شبکه گسترش یافت. سال 1988 با همکاری صنعت و دانشگاه ژاپن برای نخستین بار با استفاده از پروتکل اینترنت یا آی‌پی (Internet Protocol) به شبکه اینترنت اضافه شد. در همین سال شرکت عمومی تلگراف و تلفن ژاپن یا اِن تی تی (日本電信電話公社/Nippon denshin denwa kōsha/Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation/NTT) شبکه فیبر نوری را در شهرهای مهم ژاپن کامل کرد. سال بعد این شبکه به آمریکا وصل شد و این چنین پایه‌های اینترنت در ژاپن گذاشته شد.

در نیمه اول دهه 1990 اینترنت به سمت تجاری شدن پیش رفت. مهم‌ترین اتفاق در این مقطع شکل‌گیری مرکز اطلاعات شبکه ژاپن (日本ネットワークインフォメーションセンター/Japan Network Information Center/JPNIC) است که وظیفه آن تخصیص دامنه اینترنتی است. در نیمه دوم دهه 1990 هم اینترنت به سمت عمومی شدن پیش رفت. از سال 1995، اِن تی تی خدمات اینترنت از طریق شماره‌گیری یا دایال‌آپ (Dial up) را حتی در مناطق ژاپن هم فراهم کرد. با ورود به قرن بیست و یکم دولت ژاپن به منظور تحقق بخشیدن به جامعه اطلاعاتی و نیز به منظور اینکه تمامی شهروندانش بتوانند فناوری اطلاعاتی یا آی تی (IT) را مورد استفاده قرار دهند طرح ای جَپن (e-Japan) را اجرا کرد که توانست اینترنت پهنا باند را در اختیار مشترکین قرار دهد.

از سال 1997 که امکان اتصال به اینترنت از طریق تلفن همراه در ژاپن فراهم شد، به‌تدریج شمار کسانی که از اینترنت تلفن همراه استفاده می‌کردند زیاد شد، بطوری‌که در سال 2010 تعداد کسانی که از اینترنت در تلفن همراه استفاده می‌کردند از کسانی که از اینترنت در رایانه استفاده می‌کردند بیشتر شد. این اختلاف به‌تدریج زیاد و زیادتر شد. بنا به آمار رسمی در سال 2018 هر ژاپنی به‌طور متوسط 72.9 دقیقه از طریق تلفن همراه، 34.0 دقیقه از طریق رایانه و 6.3 دقیقه از طریق تبلت به اینترنت متصل شده است. ضریب نفوذ اینترنت شبکه تلفن همراه در ژاپن به بیش از 100 درصد و به 142 درصد رسیده، به این معنی که در سال 2019 بیش از 180 میلیون قرارداد برای استفاده از اینترنت تلفن همراه در این کشور ثبت شده است.

خبرگزاری‌ها

خبرگزاری نهادی است که خبر و یا منابع خبری را برای روزنامه، مجله، رادیو و تلویزیون و سایر رسانه‌ها جمع‌آوری می‌کنند و یا آن را در اختیار سازمان‌ها و صنایع می‌گذارند. با توجه به این تعریف سابقه خبرگزاری‌ها در ژاپن به دوران مدرن و بعد از اصلاحات میجی می‌رسد. با شروع انتشار روزنامه در ژاپن، خبرگزاری هم در این کشور پای گرفت، هر چند خبرگزاری‌های اولیه بسیار کوچک بودند و حتی امروزه نامی هم از آن‌ها نیست. در سال 1887 خبرگزاری‌ای با نام توکیوکیوهوشا (東京急報社/Tōkyō kyūhōsha) تأسیس شد که تأسیس آن را آغاز کار خبرگزاری‌ها در ژاپن می‌دانند. این خبرگزاری سال 1937 در خبرگزاری تجارت ژاپن یا نیهونشوگیوتسوشین‌شا (10日本商業通信社/Nihon shōgyō tsūshinsha) ادغام شد که این یکی خود بعدا به خبرگزاری دومِی‌تسوشین‌شا (同盟通信社/Dōmei tsūshinsha) بدل شد که یکی از بزرگترین خبرگزاری‌های قبل از جنگ جهانی دوم ژاپن بود و در دوران اشغال آن را منحل کردند.

یکی دیگر از خبرگزاری‌های ژاپن که سال 1888 تأسیس شد، خبرگزاری جیجی‌تسوشین‌شا (時事通信社/Jiji tsūshinsha) بود که توسط بنگاه تجاری میتسویی تأسیس شد. البته این خبرگزاری با خبرگزاری جیجی‌تیوشین‌شا که هم‌اکنون در ژاپن فعال است، ارتباطی ندارد. با ورود به قرن بیستم خبرگزاری با استفاده از تلگراف رونق گرفت. هوشی‌ئو میتسوناگا (光永星郎/Mitsunaga Hoshio(1866-1945)) پیشرو تأسیس خبرگزاری مبتنی بر استفاده از تلگراف بود. او که به عنوان خبرنگار به جبهه جنگ چین و ژاپن رفته بود، از اینکه به واسطه دیر رسیدن خبرهایش آن‌ها دیر منتشر می‌شدند، ناراحت بود، بنابراین تصمیم گرفت خود خبرگزاری تأسیس کند، اما چون بودجه لازم را نداشت به فکر تأسیس شرکتی برای تبلیغات بازرگانی افتاد و بعد خبرگزاری را با آن ادغام کرد، تا بنیان‌گذار شرکت نیهون‌دنپوتسوشین‌شا (日本電報通信社/Nihon denpō tsūshinsha) در سال 1907 شود که امروزه شرکت سهامی دنتسو (株式会社電通/Kabushiki kaisha Dentsū) که بازمانده آن شرکت است، در جایگاه پنجمین شرکت بزرگ تبلیغاتی جهان قرار دارد. سال 1936 و بعد از تأسیس خبرگزاری دومِی‌تسوشین‌شا، شرکت میتسوناگا بخش خبری خود را به این خبرگزاری واگذار کرد و تنها به عنوان شرکت تبلیغاتی به فعالیت خود ادامه داد.

از سال 1907 به موجب عهدنامه‌ای که با آمریکا بسته شد، خبرگزاری‌های ژاپن توانستند خبرهای بین‌المللی را با تلگراف از آمریکا دریافت کنند. ‌سال 1914 خبرگزاری بین‌المللی (国際通信者/Kokusai tsūshinsha) تأسیس شد که در پس زمینه آن خبرنگاری قرار داشت که سابقه‌ی کار خبرنگاری را در آمریکا داشت. سال 1926 هم با هدف تأسیس خبرگزاری از سوی روزنامه‌ها، اتحادیه روزنامه‌ها (新聞聯合社/Shinbun rengōsha) شکل گرفت که سال 1936 از ادغام این خبرگزاری با بخش خبری شرکت نیهون‌دنپوتسوشین‌شا، خبرگزاری دومِی‌تسوشین‌شا شکل گرفت. این خبرگزاری بزرگترین خبرگزاری شرق عالم بود و همراه با توسعه امپراتوری ژاپن در شرق و جنوب شرق آسیا، بزرگ شد، اما تقدیرش هم همانند امپراتوری ژاپن از هم فرو پاشیدن بود.

با شکست ژاپن در جنگ خبرگزاری دومِی‌تسوشین‌شا منحل شد و از آن دو خبرگزاری جیجی‌تسوشین‌شا و خبرگزاری کیودو (共同通信社/Kyōdō tsūshinsha) شکل گرفتند که در انتهای این مبحث به معرفی این دو خبرگزای می‌پردازیم.

خبرگزاری کیودو در ژاپن:

خبرگزاری کیودو یک خبرگزاری غیر خصوصی است که به شکل سهامی عام اداره می‌شود و غیر انتفاعی است. این خبرگزاری به همراه خبرگزاری جیجی اول نوامبر 1945 و بعد از انحلال خبرگزاری دومِی‌تسوشین‌شا تأسیس شد. این خبرگزاری اخبار و اطلاعاتی را که خود اقدام به جمع‌آوری و تهیه آن می‌کند در اختیار روزنامه‌های سراسر کشور که عضو آن هستند، اِن‌اچ‌کی و شرکت‌های تلویزیونی و رادیویی خصوصی قرار می‌دهد که با این خبرگزاری قرارداد دارند. دفتر اصلی این خبرگزاری در توکیو قرار دارد و در شهرهای بزرگ دیگر ژاپن هم شعبه دارد. علاوه بر آن این خبرگزاری در بیشتر کشورها و شهرهای بزرگ جهان از جمله در تهران شعبه دارد و مستقیما اقدام به تهیه خبر می‌کند.

خبرگزاری جیجی در ژاپن:

خبرگزاری جیجی درست مانند خبرگزاری کیودو اول نوامبر 1945 تأسیس شد، اما بر خلاف خبرگزاری کیودو خبرگزاری‌ای متعلق به بخش خصوصی است. تقریبا در تمام شهرهای بزرگ ژاپن شعبه دارد، اما به نسبت خبرگزاری کیودو دفترهای خارج از کشور آن بسیار کم هستند. برای مثال این خبرگزاری در آفریقا و خاورمیانه تنها در قاهره دفتر دارد.

---

[1]Press Freedom Index.

[2] Reporters without borders.

[3] 「特定秘密の保護に関する法律」/Tokutei himitsu ni kansuru Hōritsu.

[4] 「行政機関の保有する情報の公開に関する法律」/Gyōsei kikan no hoyūsuru jōhō no kōkai ni kansuru hōritsu.

[5] World Association of Newspapers and News Publishers(WAN-IFRA).

[6] 『読売新聞』/Yomiuri shinbun.

[7] 『朝日新聞』/Asahi Shinbun.

[8] 『毎日新聞』/Mainichi Shinbun.

[9] 『日経新聞』/Nikkei Shinbun.

[10] 日本新聞協会/Nihon Shinbun Kyōkai.

[11] 新聞/Shinbun.

[12] コトバンク/Koto banku.

[13] The Nagasaki Shipping and Advertiser.

[14] Albert W Hansard(1821-1869).

[15] 『ジャパン・ヘラルド』/The Japan Herald.

[16] 『官板バタヒヤ新聞』/Kanpan batabiya Shinbun.

[17] Batavia.

[18] Javaansche Courant.

[19] 『横浜毎日新聞』/Yokohama mainichi Shinbun.

[20] 大新聞/Ōshinbun.

[21] 小新聞/Koshinbun.

[22] 新聞紙法/Shinbunshi hō.

[23] 新聞統制/Shinbun tōsei.

[24] 『日刊スポーツ』Nikkan Supōtsu.

[25] 株式会社読売新聞グループ本社/Kabushiki kaisha Yomiuri shinbun gurūpu honsha.

[26] 『毎日新聞』/Mainichi Shinbun.

[27] 毎日新聞グループホールディングス/Mainichi Shinbun gurūpu Hōrudingusu.

[28] 『日本経済新聞』/Nihon Keizai Shinbun.

[29] 日経/Nikkei.

[30] 『産経新聞』/Sankei Shinbun.

[31] 雑誌/Zashshi.

[32] 『西洋雑誌』/Seiyō Zashshi.

[33] 『日本大家論集』/Nihon taika ronshū.

[34] 『太陽』/Taiyō.

[35] 講談社/Kōdansha.

[36] 『キング』/Kingu.

[37] 総合雑誌/Sōgō Zashshi.

[38] 『文芸春秋』/Bungei Shunjū.

[39] 『週刊朝日』/Shūkan Asahi.

[40] 『週刊現代』/Shūkan Gendai.

[41] 『週刊文春』/Shūkan Bunshun.

[42] 『週刊女性』/Shūkan Josei.

[43] 日本放送協会/Nihon hōsō kyōkai.

[44] 中部日本放送株式会社/Chūbu Nihon hōsō Kabushiki Kaisha (CBC).

[45] 株式会社MBSラジオ/Kabushiki kaisha MBS Rajio.

[46] ラジオ東京/Rajio Tōkyō/TBS Rajio.

[47] 朝日放送ラジオ/Asahi Hōsō Rajio/Asahi Radio Broadcasting Corporation(ABC Radio).

[48] 山形放送/Yamagata Hōsō.

[49] NHK東京テレビジョン/NHK Tōkyō Terebijon.

[50]シャープ株式会社/Sharp Kabushiki Kaisha.

[51] 日本テレビ/Nihon Terebi.

[52] ラジオ東京テレビ/Rajio Tōkyō Terebi.

[53] TBSテレビ/TBS Terebi.

[54] 東芝/Tōshiba.

[55] 日立/Hitachi.

[56] 松下/Matsushita.

[57] 三種の神器/Sanshu no Jingi.

[58] 勾玉/Magatama.

[59] ゆり1号/Yuri ichi gō.

[60] 音声多重放送/Onsei tajū hōsō/Sound multiplex in broadcasting.

[61] エプソン/Epson.

[62] TFT LCD.

[63] 東京メトロポリタンテレビジョン/Tōkyō meteroporitan terebijon/TOKYO MX.

[64] ゆり3号a/Yuri san gō a.

[65] 株式会社WOWOW/Kabushiki kaisha WOWOW.

[66] HD TV.

[67] CD-ROM.

[68] PHILIPS.

[69] Laser Disk.

[70] デノン/Denon.

[71] CD Player.

[72] 日本コロムビア株式会社/Nippon Columbia Co Ltd.

[73] パイオニア株式会社/Pioneer Corporation.

[74] VHD.

[75] Play Station.

[76] 任天堂株式会社/Nintendō Kabushikikaisha.

[77] 株式会社セガ/Kabushiki Kaisha Sega.

[78] PinBall.

[79] Arcade Game.

[80] 日本レコード協会/Nihon Rekōdo Kyōkai.

[81] アナログディスク/Analog disc.

[82] Blu-ray Disc.

[83] 日本映像ソフト協会/Nihon eizō sofuto kyōkai.

[84] ARPANET.

[85] UUCP Protocol.

[86] Japan University NETwork (JUNET).

[87] Internet Protocol.

[88] 日本電信電話公社/Nippon denshin denwa kōsha/Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation/NTT.

[89] 日本ネットワークインフォメーションセンター/Japan Network Information Center/JPNIC.

[90] Dial up.

[91] IT.

[92] e-Japan.

[93] 東京急報社/Tōkyō kyūhōsha.

10日本商業通信社/Nihon shōgyō tsūshinsha.

[95] 同盟通信社/Dōmei tsūshinsha.

[96] 時事通信社/Jiji tsūshinsha.

[97] 光永星郎/Mitsunaga Hoshio(1866-1945).

[98] 日本電報通信社/Nihon denpō tsūshinsha.

[99] 株式会社電通/Kabushiki kaisha Dentsū.

[100] 国際通信者/Kokusai tsūshinsha.

[101] 新聞聯合社/Shinbun rengōsha.

[102] 共同通信社/Kyōdō tsūshinsha.