خط ژاپنی

همان‌طور که تاکنون گفته شد، نظام نوشتاری فعلی زبان ژاپنی ترکیبی از چهار خط کانجی، هیراگانا، کاتاکانا و روماجی است. نوشتار ژاپنی مانند خط چینی اساساً از دوران باستان به شکل عمودی بوده است. یعنی نویسه‌ها زیر یکدیگر و سطرها از سمت راست به چپ نوشته می‌شوند. در نوشتار عمودی، نحوه صحافی کردن کتاب نیز مانند کتاب‌های فارسی است؛ یعنی صفحات کتاب از سمت چپ به سمت راست ورق زده می‌شوند. با این حال، تحت تأثیر متون اروپایی در قرون اخیر، نوشتار افقی نیز در زبان ژاپنی رواج پیدا کرده است. در نوشتار افقی، نویسه‌ها مانند زبان انگلیسی از چپ به راست نوشته می‌شوند و کتاب‌ها نیز مانند کتاب‌های انگلیسی صحافی می‌شوند. از آن‌جا که آوردن حروف لاتین و اعداد در نوشتار عمودی دشوار و مشکل‌ساز است، در حال حاضر برای نوشتن متون علمی و درسی بیشتر از نوشتار افقی استفاده می‌شود، اما در نوشتن متون ادبی همچنان گرایش به نوشتار عمودی وجود دارد. نحوه استفاده از چهار خط مختلف را در نوشتار زبان ژاپنی می‌توان در جمله زیر مشاهده کرد:

«در ماه اوت، با پرواز «جِی‌اِی‌اِل» به هوکایدو می‌روم.»

8月にJALのフライトで北海道へ行きます。

جدول شماره 4 تلفظ تک‌تک واژه‌های به کار رفته در جمله فوق را به همراه معنای واژه و نوع خط به کار رفته برای نوشتن آن واژه نشان می‌دهد.

جدول شماره 4: جمله مثال ژاپنی به همراه معنای واژه‌ها و نوع خط به کار رفته برای نوشتن هر واژه

املای ژاپنی	تلفظ	معنی واژه	خط به کار رفته
8月	hachi gatsu	ماه هشتم (اوت)	عدد+کانجی
に	ni	حرف اضافه پس‌رو به معنی «در»	هیراگانا
JAL	jaru	نام شرکت هواپیمایی ژاپن	روماجی
の	no	تکواژ مالکیت و نسبت	هیراگانا
フライト	furaito	پرواز، وام‌واژه از flight انگلیسی	کاتاکانا
で	de	حرف اضافه پس‌رو به معنی «با»	هیراگانا
北海道	hokkaidō	هوکایدو	کانجی
へ	he	حرف اضافه پس‌رو به معنی «به»	هیراگانا
行きます	ikimasu	می‌روم	کانجی+هیراگانا

اکنون شاید این پرسش به ذهن خواننده خطور کند که چرا ژاپنی‌ها تا کنون تدبیری برای ساده‌تر ساختن نظام نوشتاری خود نیندیشیده‌اند؟ وجود دست کم 2136 نویسه کانجی فراگیری این نظام را برای کودکان ژاپنی و خارجی‌ها بسیار دشوار می‌سازد. به این دشواری باید آموختن حروف هجانگار و نحوه استفاده همزمان از این حروف را در کنار نویسه‌های کانجی افزود. کنار گذاشتن کانجی‌ها و نوشتن تمام متون فقط با یکی از حروف هجانگار مانند هیراگانا چه اشکالی داشت؟ آیا نمی‌شد مانند کره‌ای‌ها نویسه‌های کانجی را به کلی کنار گذاشت و الفبای جدیدی ابداع کرد؟ آیا نمی‌شد مانند بسیاری از ملت‌ها با کنار گذاشتن کامل رسم‌الخط قدیمی فقط از حروف لاتین برای نوشتن زبان ژاپنی استفاده کرد؟

حقیقت آن است که همه این پرسش‌ها را از اواخر قرن نوزدهم بارها افراد و گروه‌های مختلف در ژاپن مطرح کرده‌اند و اتفاقاً حرکت‌ها و جنبش‌های مختلفی با محوریت برخی روشنفکران برای تغییر نظام نوشتاری زبان ژاپنی و استفاده از یک نوع خط هجانگار یا الفبای آوانگار شکل گرفته است. اما هیچ‌یک از این جنبش‌ها و حرکت‌ها راه به جایی نبرده است و اکنون کمتر زمزمه‌ جدی‌ای در جامعه ژاپن درباره تغییر رسم‌الخط شنیده می‌شود. در خصوص مخالفت اکثریت ژاپنی‌ها با تغییر نظام نوشتاری و حفظ نظام پیچیده فعلی دو دلیل عمده، یکی زبان‌شناختی و دیگری فرهنگی می‌توان ذکر کرد.

دلیل زبان‌شناختی برای حفظ نظام نوشتاری فعلی آن است که تعداد هجاهای ممکن در زبان ژاپنی به دلیل داشتن ساخت هجایی ساده نسبتاً اندک است. در نتیجه، تعداد تکواژها و واژه‌های هم‌آوا (واژه‌هایی که تلفظ یکسان دارند) در این زبان بسیار زیاد است. مثلاً بیش از شانزده واژه با تلفظ کاملاً یکسان (kōgai) وجود دارند که معانی آن‌ها متفاوت است؛ از جمله «حومه شهر»، «آلودگی»، «سقف دهان»، «خارج از مدرسه»، «افشاء کردن»، «آلودگی نوری»، «خلاصه» و... در گفتار، همگی یکسان تلفظ می‌شوند، اما در نوشتار هر یک از آن‌ها با نویسه‌های کانجی متفاوتی نوشته می‌شوند. کنار گذاشتن نویسه‌های واژه‌نگار کانجی و استفاده از یک خط هجانگار یا آوانگار این عیب بزرگ را دارد که تمام واژه‌های هم‌آوا صورت نوشتاری یکسانی پیدا می‌کنند و تمایز بین آن‌ها در نوشتار از بین می‌رود. این نکته را نیز نباید از ذهن دور داشت که همین تفاوت نوشتاری بین واژه‌های هم‌آوا همواره یکی از دستمایه‌های شاعران و نویسندگان ژاپنی در خلق صنایع مختلف ادبی و استفاده از این صنایع بوده است. بنابر این، کنار گذاشتن کانجی‌ها موجب بی‌معنی شدن بسیاری از صنایع ادبی و بازی‌های زبانی و ظرایف کلامی زبان ژاپنی خواهد شد.

از سوی دیگر، دلیل فرهنگی ژاپنی‌ها برای حفظ نویسه‌های کانجی آن است که بیشتر آثار ادبی و تاریخی این کشور با استفاده از این نویسه‌ها نوشته شده و این نویسه‌ها بر روی اغلب آثار باستانی و آثار هنری به جا مانده از دوران قدیم ژاپن دیده می‌شوند. در حقیقت، نظام نوشتاری زبان ژاپنی به بخشی از میراث فرهنگی و هویت ملی کشور ژاپن تبدیل شده است و هرگونه تغییر در این نظام موجب قطع یا کمرنگ شدن ارتباط نسل کنونی با گذشته کشور و هویت ملی‌شان خواهد شد. بنابراین، با توجه به دلایل زبان‌شناختی و فرهنگی ذکر شده، ژاپنی‌ها علی‌رغم پیچیدگی نظام نوشتاری‌شان تا کنون به حفظ و حراست از آن همت گماشته‌اند.

در سال‌های اخیر و در عصر رایانه و ابزارهای الکترونیکی، ژاپنی‌ها امکانات مختلفی را برای تسهیل یادگیری نظام نوشتاری زبان ژاپنی و استفاده از آن فراهم ساخته‌اند. به نحوی که اکنون یادگیری نویسه‌های کانجی، نوشتن به زبان ژاپنی و جستجوی نویسه‌ها در فرهنگ‌های لغت در مقایسه با دورانی که رایانه نبود بسیار آسان‌تر شده است. شاید همین تدابیر و امکانات اکنون موجب شده که مردم ژاپن انگیزه‌ای برای تغییر نظام نوشتاری زبان خود نداشته باشند.

نیز نگاه کنید به

خط روسی؛ زبان و خط کوبایی؛ زبان و خط تونسی؛ خط افغانی؛ خط چینی؛ خط سنگالی