مسجد امـوی در سوریه

مسجد اعظم بنی­امیه که به اختصار، به مسجد اموی معروف است، مسجدی است که ولید بن عبدالملک در 705 میلادی، دستور ساخت آن را در دمشق داد و چهارمین مسجد مشهور اسلامی، پس از مکه و مدینه و مسجد الاقصی؛  همچنین یکی از مجلل ترین مساجد اسلامی است و گروهی از پژوهشگارن تاریخ معماری، آن را «نماینده هنر شهرسازی خاص سوری و نه لزوماً هنر یونانی یا بیزانسی» توصیف کرده­اند.

مسجد اموی اولین مسجدی است که در آن محراب ساخته شد. این مسجد سه مناره دارد که مناره مربع شکل شمالی، قدیمی­ترین آن­ها است و به معنی واقعی کلمه به عنوان چراغی برای شهر و الگویی برای تمام نقاط سوریه و حتی شمال آفریقا و اندلس بود.

ولید بر فراز شبستان مسجد، گنبدی به نام «نسر یا عقاب» ساخت و ستون‌هایی در زیر آن قرار داد و آن را با طلا و جواهر و پوشش‌های حریر مزین کرد. محراب مسجد را با جواهر و قندیل‌های طلا و نقره، معرق‌های زیبا و زنجیرهای طلا آراست.

مسجد روی خرابه­های اماکن مذهبی پیشین بنا شده است که به ترتیب، عبارت بودند از: معبد بت «حَدَد» ارامیف معبد «زوپیتر» رومی و کلیسای کلیسای «یوحنای تعمیددهنده» (Church of John the Baptist) که در صفحات بعد، ذیل عنوان همین کلیسا، به هرسه به تفصیل پرداخته شده است.

مسجد امویان بعد از بنی امیه، در طول تاریخ، مورد تخریب­های متعدد و بازسازی­های پی­درپی قرار گرفته است؛ در واقع، تاریخ مسجد اموی و منحنی تخریب­ها و بازسازی­های آن، مدل کوچکی از تاریخ دمشق و به طور کلی منطقه سوریه بوده است که شرح مفصل تمام آن­ها که در آینه معماری­های متعدد در گوشه و کنار آن پیداست در این مختصر نمی­گنجد؛ حتی فهرست این قبض وبسطها بی­فایده است و شاید موجب بسیاری از ابهامات شود که تشریح و تحلیل آن­ها برای چنین کتابی ملال آور و بی­فایده خواهد بود؛ اما بخش کوچک و گزیده­ای از مهم­ترین آن­ها، بیان می­شود.

در آغاز حکومت عباسیان، آسیب دید؛ با این حال، عباسیان مسجد را نماد اصلی پیروزی اسلام می دانستند. «فضل بن صالح بن علی»، حاکم عباسی دمشق، در سال 780 م گنبدی در قسمت شرقی مسجد ساخت.

در سال 1069 در اثر قیام ساکنان شهر دمشق بر ضد سپاه فاطمیون، بخش‌های زیادی از مسجد، به‌ویژه دیوار شمالی، بر اثر حملات پادگان‌های فاطمیون بر اثر آتش‌سوزی ویران شد.

بعد از استیلای ترکان سلجوقی، بازسازی مسجد آغاز شد و ادامه پیدا کرد. .کتیبه­های بسیاری از امیران سلجوقی بعد از عمرانهر گوشه از مسجدف در مسجد نصب شده است.

در اواسط قرن دوازدهم میلادی جنگ­های صلیبی به مسجد تمرکز بخشید. در دوران ایوبیان، دمشق شاهد تأسیس مؤسسات مذهبی بسیاری بود و مسجد اموی به عنوان مرکز زندگی مذهبی اهل سنت، برجستگی مهمی داشت. صلاح الدین به همراه چند تن از جانشینانش کنار مسجد اموی به خاک سپرده شد ه­اند.

از سال 1260م. نیروهای صلیبی، تقریباً 10 سال، دمشق و مسجد را در تصرف داشتند. در سال 1285 ابن تیمیه تدریس تفسیر قرآن را در مسجد آغاز کرد.

در سال 1300 شمسی ، ایلخانان مغول به رهبری محمود غازان به شهر دمشق حمله کردند.

در عصر عثمانی موقوفات فراوانی برای مسجد مقرر شد و در سال 1661، عبد الغنی النابلسی ، عالم برجسته صوفی ، به تدریس در مسجد اموی منصوب شد.

در دهه 1980، حافظ اسد ، رئیس جمهور سوریه دستور داد تا مسجد را در مقیاس وسیع بازسازی کنند.  در سال 2001 ، پاپ ژان پل دوم از مسجد بازدید کرد تا مقبره سر حضرت یحیی را زیارت کند. . این اولین باری بود که پاپ از یک مسجد بازدید می کرد.

کف مسجد اموی مستطیل شکل و 97 متر عرض و 156 متر طول دارد. صحن، در قسم تشمالی قرار دارد و بزرگ­ترین قسمت مسجد را اشغال می کند صحن مسجد با چهار دیوار خارجی احاطه شده است.

طرح ساده شکل مسجد اموی دمشق

‏ در صحن اموي چند گنبد كوچك وجود دارد كه عبارتند از: «قُبَّة المال» که محل‏ نگهداري اموال و ذخايربوده است. « قُبَّة الغوارة كه به «صخرة قربان» مشهوراست؛ گویند حضرت هابيل (ع) قرباني‏ خويش را كه گوسفندي بود براين صخره قرار داد و مورد قبول حق قرار گرفت! ‏« قُبَّة الساعات» که در قرن پنجم هجري ساخته شده و محل استقرار ساعت مسجد بوده‏ است؛ ‏ همچنين « قُبَّة النسر يا عقاب» که يكي از بزرگترين بناهاي فوقاني مسجد اموي‏ است؛ با سه گنبد ديگر که شكل يك عقاب را تشكيل مي­دهند.

‏ از هنگام بناي مسجد اموي براي ورود و خروج، در چهار سمت آن، درهايي قرار‏ داده شده كه عبارتند از:

‏ «باب الزياده»، «باب الساعات»، «باب جيرون» (باب الكلاسه، باب الساعة و باب البادين)، «باب الناطقين» (باب الفراديس و باب العمارة) در كنار ديوار خارجي اين در، مدرسه «سميساطية» و خانه عمربن‏ عبدالعزيز قرار داشته كه اكنون به مهد درسهاي شرعيه تبديل شده است.‏ «باب المُشكية» دروازه اي كه‏ سر مطهر امام حسين(ع)را از آنجا عبور داده بودند و بوي خوش مي داد، «باب‏ العمارة» که محل ورود عماره یا محمل حضرت زينب(س) واسراي كربلا است و در نهایت «باب الخلفا» .

صحن مسجد اموی

‏ اين مسجد داراي 3 ماذنه یا مناره بزرگ است:‏«مناره شرقي» يا «مناره البيضاء» كه به مناره حضرت عيسي (ع) معروف‏ است .‏«مناره شمالي» يا «منارة العروس»[1] و «مناره غربي» يا مناره  «آقابای»/ «قیت بای» (Qaitbay)[2] که در سال 1488 به دستور سلطان قیتبای مملوک ساخته شد.

‏ شبستان اموي از معماري زيبا و شگفت انگيزي برخوردار است و داراي سه در‏ و چهار محراب كه هر يك مخصوص يكي از فرق چهارگانه اهل سنت است.‏ محراب وسط مخصوص مالكي ها (الصحابه)، محرابهاي سمت راست متعلق به‏ حنبلي ها و حنفي ها و محراب وسط از آن شافعي ها است.

‏ در گوشه شرقي محراب اصلي مسجد، مخزني است كه صندوق بزرگي داخل آنست و‏ در اين صندوق يكي از قرآن هاي عثمان خليفه سوم وجود دارد.

‏ دركنار در ورودي شرقي شبستان چاهي است كه مسيحيان فرزندان خود را در آن‏ غسل مي داده­اند.

‏‏ سرمطهر سيدالشهدا(ع) را بعد از سه روز آويزان كردن در باب القصر به‏ اطاقي در شمال شرقي مسجد منتقل كردند كه بعدها بقعه اي به ياد اين حادثه‏ غم انگيز ساختند كه به «راس الحسين» مشهور است.

‏علي بن الحسين(ع) درحال اسارت در مسجد اموي دركنار جايگاه رأس الحسين(ع)‏ به عبادت مي پرداخت، براي اين مكان محرابي زيبا از سنگ ساخته و اطراف آن‏ به وسيله پنجره محصور شده است.

‏ در مقابل محراب و منبر اصلي مسجد اموي، بين دو ستون اصلي مسجد جايگاهي‏ وجود دارد كه از سنگ و با نرده هاي چوبي ساخته شده است، اين مكان به صورت‏ مربع مستطيل به ارتفاع 40 سانتيمتر، مكان نشستن اسراي اهل بيت و جايگاه‏ نماز امام سجاد(ع) بوده است.

‏نیز نگاه کنید به

اماکن باستانی سوریه، صنعت گردشگری سوریه، مساجد تاریخی سوریه