تاریخ اردن

تاریخ دوران باستان (پیش از میلاد مسیح)

در طول دوره پارینه سنگی 17000 - 500000 ق.م ساکنان اردن حیوانات وحشی را شکار کرده و از گیاهان وحشی استفاده می کردند، احتمالا آن‌ها حرکت حیوانات را که در جست‌وجوی مرتع و زندگی در کنار آب بوده‌اند دنبال می‌کردند. شواهدی یافت شده است که سکونت در دوران پارینه سنگی را در کنار آب‌های پهناور ازرق نشان می‌دهد. انسان دوره‌ی پارینه سنگی در اردن شواهدی از معماری به جا نگذاشته است و هنوز اسکلت هیچ انسانی از‌این دوران یافت نشده است. هرچند باستان شناسان از‌این دوره ابزارهایی نظیر سنگ چخماق و تبر دست ساز با سنگ بازالت، چاقو و ادوات تراش دادن یافته‌اند. انسان باستان همچنین سرنخی از ماهیت وجود خود در دوران پارینه سنگی و ادامه آن در دوران نوسنگی و دوره‌های مس و سنگ به جا گذاشته است.

برخی از قدیمی‌ترین شهرک سازی‌ها در تاریخ بشر که به 8000 ق.م باز می‌گردد در اردن یافت شده است. همچنین اردن بخشی از هلال حاصلخیز (Fertile Crescent) باستانی است که از مرزهای جنوبی فلسطین، شمال رود فرات، اطراف رود فرات و دجله تا خلیج فارس کشیده شده است.‌ این منطقه شاهد حضور شهرهای یونانی که نام آنها دکا پلیس (Decapolis) یا ده شهر بوده است، می‌باشد که در دوره رومیان از مرزهای شرقی محافظت می‌کرده‌اند.

در عصر نوسنگی (8500 - 4500 ق م) سه تغییر عمده در سرزمینی که هم اکنون با نام اردن شناخته می‌شود، رخ داده است. اول‌این که مردم به صورت جمعی در روستاهای کوچک سکنی گزیدند و‌این یعنی افزوده شدن منابع جدید غذایی همچون: حبوبات، نخود و عدس پرورشی و توسعه روش‌های جدید و معمول گله داری بز و تغییر عادات غذایی مردم عصر نوسنگی! دومین تغییر اساسی در الگوهای زندگی، یکجا نشینی با تغییر آب و هوایی بیابان شرقی صورت گرفت.‌این ناحیه گرم‌تر و خشک‌تر شد تا به تدریج و طی سالیان طولانی تبدیل به منطقه‌ای غیر قابل سکنی گردید. دراین عصر شاهد حومه اردن و برخی از مهم ترین نقاط مانند طبقات فهل (در دره اردن) بیضاء (شمال پترا)، عین غزال (حومه شمالی امان) و جریکو (در دره اردن) هستیم.‌این شهرک‌ها «مگا سایت» نامیده می شوند، به‌این دلیل که‌این منطقه بسیار وسیع بوده، بین 10 تا 15 هکتار، نزدیک به دو برابر بزرگ تر از شهرک‌های دیگر عصر نوسنگی.

ناحیه حد فاصل بیابان شرقی و منطقه «سان» در غرب، بازمانده همان تغییر در آب و هوای منطقه پخشاب است. باور رایج بر‌این است که‌این اتفاق حدود 5500 تا 6500 سال قبل از میلاد مسیح رخ داده است.

سومین و مهمترین پیشرفت آخرین ادوار عصر نوسنگی که به 4500 تا 5500 سال قبل از میلاد برمی‌گردد، ساخت ظروف سفالین است. هر چند در اکتشافات قبل از‌این هم وجود تلاش‌هایی برای ساخت ظروف سفالین به اثبات رسیده، اما در آخرین ادوار نوسنگی مردم به طور سازمان یافته شروع به ساخت ظروف سفالین از گل رس کردند.‌این احتمال وجود دارد که نحوه ساخت ظروف سفالین توسط افراد ماهری که از تمدن‌های بدوی شمال شرق مزوپوتامیا (عراق کنونی) آمده‌اند به‌این مناطق منتقل شده باشد.

گسترده ترین مکان به جا مانده از عصر نوسنگی در اردن در عین الغزه قرار گرفته است و شامل شمار زیادی از ساختمان‌هاست که به سه حوزه مجزا تقسیم شده اند. ساختمان‌های مستطیل با چندین اتاق که بعضی از آنها دارای سقف‌هایی گچ اندود شده اند. برج سنگی و دیوارهای یافت شده در جریکو حاکی از آن است که امر دفاع، موضوعی مهم برای روستاییان عصر نوسنگی بوده است.

به نظر می‌رسد مردم عصر نوسنگی همانند اجداد خود نیایش و عبادت می‌کرده‌اند. در ارتباط با‌این موضوع باستان شناسان جمجمه‌هایی پوشیده از خمیر که در قسمت چشم‌ها به همراه قیر طبیعی بودند را در قسمت‌هایی از اردن واقع در عین الغزه و بیدها و فلسطین و سوریه کشف کرده اند. باستان شناسان کار بازیافت مجسمه‌ای را به پایان رسانده‌اند که ممکن است قدیمی‌ترین مجسمه در جهان باشد.‌این اثر باستانی کشف شده در عین الغزه احتمالاً حدود هشت هزار سال قدمت دارد.‌این مجسمه که ارتفاعش بالغ بر یک متر است، مربوط به زنی است با چشمانی بسیار بزرگ و دست‌هایی لاغر و زانو‌هایی برآمده و انگشتانی که به دقت نقاشی شده‌اند. (3)

در فاصله سال‌های 4000 - 6000 ق.م تغییرات آب و هوا منجر به تغییرات اقتصادی شد. در‌این دوره رموکیان از کشاورزی در زمین‌های خشک به پرورش دام نظیر گوسفند و بز پرداختند. تولید گندم و جو به مناطقی که بارش باران بیشتری داشت یا در دره رودخانه‌ها محدود شد.(4)

سپس شاهد استفاده از مس و ابزار برنز و همچنین سنگ در طی سال‌های 3100 - 4500 ق.م می‌باشیم. (5) در‌این دوران مس برای اولین بار ذوب شد و از آن برای ساختن تبرها، نوک تیرها و نیزه‌ها و همچنین ابزار آتش زنه استفاده گردید و‌این روش تا مدت‌ها ادامه پیدا کرد. مردم در‌این دوره کمتر به شکار وابسته بودند و در عوض بیشتر به پرورش گوسفند و بز و کشت گندم و گاهی خرما، زیتون و عدس می‌پرداختند. شیوه زندگی مردم در اکثر نقاط تفاوت چندانی با هم نداشت. (6)

در حدود 3200 سال قبل از میلاد، اردن به تدریج دارای مؤلفه‌های شهرنشینی شد. اماکن زیادی در عصر آغازین برنز (1950 - 3200 ق‌ م) در بسیاری از مناطق اردن اعم از دره اردن و مناطق مرتفع ترتأسیس شدند. بسیاری از روستاها با استحکامات دفاعی برای حفاظت ساکنان از غارت و چپاولِ بادیه نشین‌هایی که هنوز در برخی مناطق ساکن بودند در‌این دوره بنا گردید. آب به وسیله کانال از مکانی به مکانی دیگر منتقل می‌شد و حتی اقدامات لازم برای جلوگیری از آسیب زمین لرزه‌ها و سیل‌ها صورت می‌گرفت.

در‌این دوره تغییرات جالبی در آیین‌های خاک سپاری و تدفین به وجود آمد. باستان شناسان در منطقه «باب الذرا» که مکانی حفاظت شده در وادی عرب است، بالغ بر 20 هزار قبر استوانه شکل را با حجره‌های متعدد کشف کرده‌اند و گفته می‌شود که‌این قبور، اجساد 20 هزار تن را در خود جای داده‌اند. همچنین مقبره‌هایی از گل و آجر وجود دارند که مدفن استخوان‌های انسانی، دیگ‌ها، جواهرات و سلاح‌های جنگی‌اند. صدها ساختمان سنگی حفر شده در دل کوه‌های اردن به عصر اکتشافات مس و عصر آغازین برنز متعلق‌اند.‌این احتمال وجود دارد که ساختمان‌های سنگی بقایایی از افراد تازه وارد از شمال باشند که همراه خود سنت‌های خاک سپاری متفاوتی را به‌این ناحیه آورده‌اند.

در‌این دوره پیشرفت‌های شگفتی در تمدن شهرنشینی در مصر و بین النهرین (یعنی مکانی که تاریخ نگارش در آن به 3000 ق م می‌رسد) به وجود آمده است. هر چند نوشتار در اردن، فلسطین و سوریه تا هزار سال بعد از آن هم مرسوم نبود، اما یافته‌های باستان شناسی نشان دهنده رابطه تجاری اردن با مصر و بین‌النهرین هستند.

بین سال‌های 2300 تا 1950 ق .م، بسیاری از شهرهای مستحکم بنا شده در بالای تپه‌ها به دلیل ترجیح مردم برای زندگی در روستاهای کوچک و شیوه زندگی شبانی مطرود ماندند. اگرچه هیچ اتفاق نظری در مورد چرایی چنین ترجیحی وجود ندارد، ولی احتمالاً تلفیقی از تغییرات آب و هوایی و سیاسی باعث پایان زندگی شهرنشینی در‌این دوره بوده است. (7)

در عصر میانی برنز (1550 - 1950 ق.م) مردم شروع به حرکت به سوی مناطق وسیع‌تری از خاورمیانه کردند. تجارت بین مصر، سوریه، عربستان، فلسطین و اردن ادامه می‌یابد و به گسترش تمدن و تکنولوژی می‌انجامد. ساخت فلز برنز از مس و قلع به ساخت تبرها، چاقوها و سایر وسایل و سلاح‌های محکم‌تر و با دوام‌تر منتهی می‌شود. به نظر می‌رسد در‌این دوره جامعه‌هایی بزرگ و مجزا در قسمت‌های شمالی و مرکزی اردن به وجود آمده‌اند در حالی که در جنوب قبایل عشایری و مردم بادیه نشینی که به نام شاسو شناخته می‌شدند، پراکنده بودند. استحکامات جدید و متفاوتی در مناطقی همچون قلعه نظامی‌ امّان،‌ایربد و طبقات فحل به چشم می‌خورند. شهرها به وسیله برج و باروهایی از دیوارهای خاکی که شیب آن‌ها با ساروج پوشانده شده بود، احاطه شده بودند.‌این پوشش باعث لغزندگی سطح شیب­دار می‌شد و بالا کشیدن از آن‌ها را دشوار می‌ساخت. (8)

باستان شناسان عموماً پایان عصر میانی برنز را حدود 1550 ق.م می‌دانند. تعدادی از شهرهای عصر میانی برنز در کنعان و اردن در‌این دوره نابود شدند. دوره پایانی اسرارآمیز برنز (حدود 1200 ق.م) با سقوط بسیاری از پادشاهان خاور نزدیک و مدیترانه همراه است. گفته می‌شود که علت بسیاری از ویرانی‌ها در شهرهایی همچون اردن، سوریه و فلسطین غارتگران و دزدان دریایی بودند. احتمالاً یک گروه از‌این دزدان دریایی، فلسطینی‌ها بودند که در مناطق ساحل جنوبی فلسطین سکنی گزیدند و نام خویش را بدان نهادند. اسرائیلی‌ها نیز دلیل دیگر نابودی در فلسطین در عصر پایانی برنز بوده‌اند. آن‌ها شهرهایی همچون آریها، آی و حازور را نابود ساختند. (9)

منطقه امان در عصر آهن (330 ق.م تا 1200 ق.م) از نظر آبادانی بسیار مشهور بود و‌این دوره به خاطر استفاده از چرخ در صنعت كوزه‌گری با دیگر دوره‌ها تمایز یافت. در‌این عصر، منطقه با تحولاتی در به كارگیری آهن در صنعت اسلحه و لوازم خانگی مواجه شد. كوه القلعه در عمان مقر پایتخت امونی‌ها قرار گرفت و‌این در حالی است كه همچنان بقایای قصرهای امونی‌ها در كوه القلعه وجود دارد كه از آن جمله می توان دیوارهای الاسوار و الآبار المحفوره در الصخر الجیری را نام برد.

امونی‌ها حكومتشان را در حدود سال 1250 ق.م تأسیس كردند و زندگی چادر نشینی خود را از آنجا آغاز كردند، آنان حكومتی قوی داشتند كه امتداد مرزشان از الموجب در جنوب تا سیل الزرقا در شمال و از الصحرا در شرق تا رود اردن تا غرب امتداد داشت.

به حكم موقعیت جغرافیایی و استرات‍ژیكی امان، تجاوزگران زیادی به‌این كشور طمع كردند و سرزمین امونی‌ها با تهاجم و كشتار زیادی مواجه شد. اما در گذر زمان زخم‌های خود را درمان كرد و بازسازی شهرهای خود را از سرگرفت. آخرین پادشاهی كه بر مسند حكومت امونی‌ها نشست «طوبیا الامونی» بود که نامش با آثار «عراق الامیر» و «قصر العبد» در وادی الیسیر همراه است. در كوه القلعه چهار مجسمه از پادشاهان امونی یافت شده كه به قرن هشتم قبل از میلاد برمی‌گردد. مجسمه‌های دیگری در مناطق پیرامونی امان مانند خربة الحجاز، أبوعلندة و عرجان یافت شده است.

اردن باستان در عصر آهن به چهار‌ایالت اِدوم (Edom) در جنوب، موآب (Moab) در اردن مرکزی، رَبوث اَمون (Rabboth Ammon) در ناحیه کوهستانی شمالی(10) و باشان تقسیم می‌شود که هر‌ایالت و مردمانش به اسم آن منطقه نامیده می‌شدند، مثلاً «اِدومی‌ها» به اِدوم، «مؤابی‌ها» به مؤاب و «جشونی‌ها» به جشون منسوب بودند و امونی‌ها نسبتشان به خدای امون می‌رسید که اکنون امان نامیده می‌شود. «باشانی‌ها» نیز به باشان (بیسان کنونی) منسوب بودند ولی «انباطی‌ها» به نام مكانی منسوب نیستند. قبایل عربی كه نام برده شد از جزیرة العرب به سوی اردن مهاجرت كردند و در سرزمین اردن اقامت گزیدند و هر كدام از آن‌ها سرزمینی را موطن خود قرار دادند كه از سوی دیگری به وسیله آثار طبیعی جدا می‌شد با‌این حال روابطشان با یكدیگر دوستانه بود.‌این قبایل در حدود 2000 سال قبل از میلاد در اردن ظاهر شدند. «ادومی‌ها» پایتخت خود را «بصیرا» انتخاب كردند كه هم اكنون در استان «طفیله» واقع شده است و «مؤابی‌ها» پایتخت خود را «دیبون» شمال وادی الموجب قرار دادند که در زمان پادشاهی «میشع» به قبر حارسة (الكرك) انتقال یافت. مهم‌ترین خداوندگار در نزد آنها «لكموش» بود و بزرگ‌ترین پادشاه از میان پادشاهانشان «میشع» بود كه پیروزی‌ها و دستاورد‌های او بر روی سنگی در ذیبان نگاشته شده است.‌این سرزمین پس از جنگ‌های فراوان‌این به دست آشوری‌ها و بابلی‌ها اشغال شد و سرزمین مؤاب بةكی از ولایات بابل در زمان بخت النصر تبدیل گردید.

باشان با ورود قبایل عبری تحت فرمان موسی و یوشع که در اوایل عصر آهن در دو طرف رود اردن ساکن شدند (حدود 1200 ق.م) ناپدید شد. هنگامی‌ که قبایل عبری تحت سلطه سلطان سائول ( King Saul ) (حدود 1025 ق.م) بودند، بسیاری از آثار تاریخ باستان‌این منطقه به واسطه درگیری‌های بین اسرائیل و‌ایالات ربوث آمون، موآب و ادوم اردن به وجود آمد. (11) پادشاهی داود و سلیمان نیز مربوط به همین دوران است که حکایت از قسمت اعظم متن عهد عتیق دارد، گرچه شواهد باستان شناسی اندکی بر تأیید آن موجود است. (928-1004ق م) (12) اسرائیلی ­ها که اجازه عبور ازپادشاهی ادوم را به دست نیاورده بودند، ناچار آن­جا را دور زده و به مرزهای اموریه در نزدیکی مادبا رسیدند، اما پادشاه آنجا صهیون، نیز به دلیل عدم اعتماد و ملاحظات اقتصادی چون کمبود آب و غذا اجازه عبور از سرزمینشان را نپذیرفت که در نهایت به جنگ و اشغال توسط اسرائیلی‌ها انجامید. (13) پس از آن به سوی پادشاهی مواب حرکت کرده و بر قبایل متحد شده عرب حجاز که در آن­جا سکنی داشتند فائق آمدند. (14) به‌این ترتیب پادشاهی واحد آنها در سال 1000 ق.م در آنجا با پادشاهی سائول و داود پا گرفت و با مرگ سلیمان در سال 922 ق. م به دو بخش در جنوب و شمال تقسیم شد: اسرائیل در شمال و یهودا در جنوب. تقسیم قدرت اسرائیلی­‌ها به علاوه سلطه مصر بر اسرائیل در سال‌های بعد برای حکومت‌های مستقر در اردن خبر خوبی بود و به پیشرفت‌های شهرنشینی در آنجا کمک شایانی کرد. ادومی­‌ها جنوب اردن را به تصرف درآوردند و بصیرا را پایتخت خود کردند و با مهارتی که در معادن مس و ذوب آن داشتند پترا و عقبه را معماری کردند.(15) موابی‌ها نیز بر اسرائیلی‌­ها پیروز شدند و در مرکز اردن ساکن گردیدند و شهرهای کرک و ذبیان را پایتخت ساختند. امونی‌ها نیز در همان اوان به کامیابی‌های تجاری و کشاورزی رسیدند. پایتخت اردن کنونی امان امروز به نام‌این قوم خوانده می‌شود.

ثروت حکومت‌های ادوم و مواب و اَمون آنان را هدف خوبی برای همسایگانی چون آشوریان در مزوپوتامیا (عراق کنونی) و آرامی‌ها در سوریه قرار داد که در نهایت با شکست آرامی­ها از آنِ آشوریان گردید. ادوم و مواب و امون استقلال خود را از آشوریان خریدند. (16)

درحالی که تاریخ محلی بین پادشاهی‌های کوچک در فلسطین و اردن شکل می‌گرفت، قدرت‌های بزرگ روز، مصر و رقبای شرقی آن هیتی‌ها، آشوریان و بعدها بابلی‌ها‌این منطقه را به عنوان قلمرو خود اعلام کردند. مصر معمولاً قادر به کنترل کشورهای فلسطین و اردن تحت سلطه خود بوده که کتیبه‌های متعدد و نامه‌های موجود در مصر و اردن‌این موضوع را تصدیق می‌کند. مصر در ابتدا تسلط خود را بر آشوریانی از دست داد که بین سال‌های 720-853 ق.م توانستند سوریه، لبنان، فلسطین و اردن را فتح کنند. آشوریان قادر به تحت تسلط درآوردن قبایل سرکش عرب بادیه نشین در صحرای سوریه نبودند، اما توانستند خود را در دشت‌های بزرگ در امتداد حاشیه شمالی صحرا مستقر و تثبیت کنند. آشوریان امپراتوری خود را در سال 612 ق.م به بابلیان واگذار کردند. در آن زمان بابلی‌ها رقبای اصلی مصر برای به سلطه گرفتن فلسطین و اردن بودند. بابلی‌ها در سال 588 ق.م مناطق بسیاری را فتح کردند و پادشاهی یهودا را برانداختند و تعداد زیادی از مردم محلی را به بردگی گرفتند.

هر دو قدرت مصر و بابل در سال 539 ق.م از‌ایران شکست خوردند؛ کوروش کبیر بابل و سپس فرزندش کمبوجیه در سال 530 ق.م مصر را تصرف کرد و تمام سرزمین‌های مدیترانه شرقی را با سرزمین فارسی زبان‌ایران ادغام کرد.‌ایرانیان اجازه بازسازی بیت المقدس (اورشلیم) و معبد یهودی را دادند، اما سلسلةهودی بنا شده ضعیف و تحت نظر ساتراپ (فرماندار) که توسط پادشاه‌ایران انتخاب شده بود، باقی ماندند. در اردن، قبایل بدوی مانند نبطی‌ها (The Nabateans) از شبه جزیره عربستان قادر به نفوذ به مناطق مسکونی و تثبیت خود در میان جمعیت‌های قدیمی تر مانند ادومی‌ها (The Edomites) بودند. (17)

امپراتوری‌ایران در سال 333 ق.م توسط اسکندر فتح شد، وی قادر به متحد کردن تمام مدیترانه شرقی، از یونان تا مصر و از شرق تا رود سند بود. در دوران اسکندر فرهنگ یونانی در مناطق تحت سلطه او گسترس یافت. اسکندر در سال 323 ق.م در بابل درگذشت و امپراتوری وی خُرد و در میان سردارانش تقسیم شد. میان سرداران درگیری بالا گرفت و در نهایت سوریه تحت سلطه سلوکیان قرار گرفت و مصر به همراه فلسطین و اردن تحت فرمانروایی بطلمیوس به مهم‌ترین مناطق تبدیل شد و دو کشور اخیر تحت فشار رقبای بزرگ خود قرار گرفتند. (18) در حالی که تمدن نبطیان که پیش از غلبه اسکندر سر برآورده بود به طور کامل در جنوب اردن مستقر بود (19)، در شمال‌این کشور حدود 50 هزار سرباز یونانی در دکا پلیس سکنی گزیدند.‌این اتفاق در سال 301 ق.م در دوران سلوکوس اول نیکاتور (Seleucus I Nicator) با هدف یونانی گرایی منطقه رخ داد. برخی از شهرهای دکا پلیس مکان‌هایی باستانی بودند - مانند ربوث آمون - که به فیلادلفیا تغییر نام داد و برخی توسط سربازهای یونانی بنا نهاده شد از جمله آبیلا (Abila) و جرش (Jarash) (20) و هم چنین ام قیس. (21)

در حالی که سوریه و مصر برای سلطه بر منطقه مبارزه می‌کردند، دولت‌های محلی به جانبداری از قدرت‌های محلی برخاستند. بخشی از فلسطین که در کنار رود اردن واقع است، مربوط به‌‌هازمنی‌ها (The Hasmoneans) در سال 142 ق.م از تسلط سوریه خارج شدند و به برکت مصر بطلمیوسی آزاد ماندند. نبطیان اردن برای قرار نگرفتن تحت سلطه هیچ یک از دو قدرت، از موقعیت بهتری برخوردار بودند. (22) به نظر می رسد نبطیان قبایل و عشایری هستند که در حدود قرن 600 ق .م به تدریج از عربستان (23) یا از یمن (24) مهاجرت کرده‌اند. پس از گذشت مدت‌ها زندگی عشایری را رها کرده و در مناطق جنوبی اردن سکنی گزیدند. مورخان درباره ریشه‌این کلمه متفق نیستند برخی برآنند که‌این نام از نسل نبایوط پسر بزرگ اسماعیل پیامبر گرفته شده و نام سرزمین و منطقه‌ای نیست و روایت می‌شود كه آن‌ها به وسیله بخت النصر در قرن ششم قبل از میلاد هنگام آزاد سازی فلسطین از سلطه عراق آمدند و در پترا ساكن شدند. (25) سرزمین عربی‌ای كه در آغاز حاكم و سپس نابود شد؛ میتوان گفت همان سرزمین انباط است كه در شمال جزیرة العرب بر سر راه بخور تجاری كه از اقیانوس هند تا بنادر فلسطین و سوریه و مرزهای آن‌ها كه به مرز سرزمین اردن‌‌هاشمی كه هم اكنون قرار دارد می‌رسد، امتداد یافته است. (26)

سرزمین انباط از قرن‌ها قبل از میلاد پا گرفت و تا پایان قرن اول، به شكل مشخص در سال 106 م ادامه داشت و از سرزمین‌های صخره‌ای و سنگی در اغلب مناطق تشكیل شده است و در آن جا كوه‌ها و دره‌ها و بعضی از مناطق یا سرزمین‌های حاصلخیزی وجود دارد كه آب به وفور یافت می‌شود كه زندگی را برای مردم آسان و كشاورزی را امكان پذیر می‌كند. (27)

«البترا» یا همان پترا ولایت اصلی یا پایتختی به شمار می‌رود كه بر هر كوه مقدسی اشاره دارد كه صعود كردن به آن با سختی صورت می‌گیرد و معنای آن در زبان عربی «صخره» یا «سنگ» است و عرب بر آن اسم «كتیبه» اطلاق می‌كند و امروزه در وادی موسی قرار دارد. اما بقیه شهرها یا ولایات در سرزمین انباط سرزمین‌های صخره‌ای بودند که در بعضی نواحی خاک حاصلخیز و آب فراوان داشتند. چنین به نظر می‌رسد که انباط دارای پیشرفته‌ترین تمدن و فرهنگ در دوران باستان در اردن باشند. پایتخت آنان شهر افسانه‌ای پترا بود که در حال حاضر مشهورترین قطب گردشگری در اردن است که امروزه در «وادی موسی» قرار دارد. (28) ساکنین پترا قبل از رسیدن نبطی‌ها، ادومی‌ها بودند که ساختمان‌ها و معابد و گورستان‌های خود را با کندن سنگ کوه‌ها می‌ساختند. نبطی‌ها با بنا نهادن امپراطوری خود در بیابان خشک و سوزان اهمیتی ویژه برای نگهداری آب قائل بودند. آنها مهندسین بسیار ماهر آب بودند که زمین‌های خود را با نظام گسترده‌ای از سدها، کانال‌ها و دریاچه‌ها آبیاری می‌کردند. (29) بقیة شهرها در سرزمین انباط عبارت‌اند از: «الحجر» یا «مدائن صالح» و «ام الجمال» که از سنگ‌های سیاه آتشفشانی ساخته شده است. (30)

هم اکنون نیز ما اطلاعات چندانی از جامعه نبطی‌ها در دست نداریم و اکثر آنچه که امروز از فرهنگ نبطی‌ها در اختیار ماست حاصل نوشته تاریخ نویس یونان «استرابو» است. نوشته‌های او حاکی از آن است که جامعه نبطی‌ها توسط خانواده سلطنتی اداره می شد، هر چند روح دموکراسی بر جامعه آنها حاکم بوده است. بنا بر آنچه او نقل کرده است در جامعه نبطی‌ها هیچ برده‌ای وجود نداشت و کارها بین همه افراد تقسیم می‌شد. (31) منابع دیگر حاکی از وجود جامعه طبقاتی میان انباط است. (32) نبطی‌ها در معابد خدایگان را پرستش می‌کردند که اصلی‌ترین آنها «دوشارا» (33) یا ذوالشری (34) خدای خورشید و الهة «الاط» بود. رابل دوم آخرین پادشاه نبطی‌ها با رومی‌ها توافق کرد که اگر آنها تا زمانی که او زنده است به آنجا حمله نکنند بعد از مرگ او انباط در اختیار آنها قرار داده شود. (35)

پادشاه حارث (Harith) یا آرتاس سوم (Aretas III) قدرت نبطیان را گسترش داد، حتی توانست شهر دمشق را نیز تسخیر کند و از درگیری‌های قدرت‌های بزرگ سود برد. در سال 68 ق.م روم برای حل و فصل مناقشه بین سوریه و مصر آنها را مجبور به صلح کرد. در حالی که سلسله‌های محلی می‌توانستند تاج و تخت خود را حداقل برای مدت کوتاهی حفظ کنند، کشور روم آن‌ها را به عنوان قلمرو روم و تحت نظارت و فرمانروایی خود اعلام کرد.

نبطیان همچنان قادر به حفظ استقلال خود بودند، قوانین آرتاس چهارم (9 ق.م - 40 م) نشانه‌ای از ثروت و قدرت بالای نبطیان بود. آنها توانستند تجارت بین یمن و دریای مدیترانه در زمینه تهیه شتر و مربی آن را تحت نظارت خود قرار دهند. بازرگانان نبطی روابط تجاری خود را وسعت بخشیدند، حدود یک چهارم تجارت لوکس روم از جمله ابریشم، ادویه جات، ترشی جات را بازرگانان نبطی انجام می‌دادند.

در نهایت ثروت نبطیان باعث انحطاط آن‌ها شد. روم نمی‌توانست اجازه دهد که پادشاهی کوچک استقلال یافته به مرزهایش نزدیک شده و جنس‌های لوکس برای امپراتوری جابه‌جا کند. هنگامی‌که مسیرهای تجاری از دریای سرخ و شرق عربستان، به خلیج فارس و سراسر صحرای سوریه ، دمشق و عراق منتقل شد، نبطیان ضعیف شدند. شهرهای‌‌هاترا (Hatra) در عراق و تدمور (Tadmur) یا پالمیرا در سوریه شاهد بسیاری از تجارت‌های نبطیان بوده است.(36)

تاریخ دوره میانه

ظهور مسیح در زمانی رخ می‌دهد که انباط همچنان به پادشاهی آرتاس چهارم بر اردن حاکم اند و حکومت آنان تا سال 324 م ادامه می‌یابد. به‌این ترتیب که در سال 106 میلادی امپراطور روم، تراژان (Trajan) ، پادشاهی نبطیان را به عنوان استان عربی تحت کنترل روم، در شهر پترا ضمیمه قلمرو خود اعلام می‌کند.‌این دوران اوج قدرت و ثروت انباط به شمار می‌رود.(37)

روم که از سال 64 ق.م سوریه و فلسطین و بخشی از اردن را در اشغال دارد به تدریج دامنه سلطه خود را پس از ظهور مسیح گسترش داده و تا 400 سال حکمرانی می کند. دوران بیزانس یا حاکمیت روم شرقی از زمانی آغاز می شود که کنستانتین اول (313 م) استانبول را پایتخت روم شرقی قرار می دهد. او کلیساها را به رسمیت می‌شناسد و به عنوان مکان‌های مذهبی ترویج می‌کند. همزمان با گسترش دین مسیح کلیسا‌های بزرگ وکوچک در اغلب نواحی اردن بنا نهاده می‌شود. دوره امپراتور ژوستینیان (65-527 م) اوج رشد کلیساهاست. در‌این دوران تعداد ساکنان در‌این منطقه به صورت چشمگیری افزایش می‌یابد و مسیحیت به دینی مورد قبول در‌این منطقه تبدیل می‌گردد. (38) در ادامه‌این دوره نبطیان دولت خود را كه پایتخت آن پترا بود، به سوی شمال گسترش دادند و مدتی زیر سلطه روم (43 ق.م ـ324 م) و سپس بیزانس (324 م ـ640 م) حكمرانی كردند. (39)

جا‌به‌جایی مسیرهای تجاری شمال به پالمیرا (تدمور)، در قرن سوم و بروز چندین زمین لرزه شدید در قرون چهارم تا ششم میلادی و افزایش تنش و جنگ بین روم / بیزانس و‌ایران باعث نابودی اقتصاد منطقه شد و قبایل بدوی عرب اجازه پیدا کردند داخل قلمرو روم شرقی در اردن، سوریه و عراق ساکن شوند. (40)

در اوایل قرن چهارم میلادی قبیله بنی غسان وارد سوریه شد و تبدیل به دولت دست نشانده رومی‌ها گردید و به آنها در جنگ با‌ایرانیان کمک فراوان کرد. در سال 529 میلادی رهبر غسانی حارث بن جبله به عنوان قانون‌گذار توسط امپراتور ژوستینیان منصوب شد. در سال 541 میلادی زمانی که ژنرال رم شرقی، بیلساریوس به بین النهرین لشکرکشی کرد، اعراب وارد ارتش وی شدند. پس از حارث در580 میلادی منذر بن حارث توسط امپراتور روم شرقی در طبریه به عنوان پادشاه اعراب تاج گذاری کرد. (41) در سال 542 میلادی بیماری طاعون بیشتر مناطق اردن را فرا گرفت و در ادامه ساسانیان در سال 614 م توانستند باقی مناطق را اشغال کنند. ساسانیان اردن، فلسطین، و سوریه را به مدت 15 سال اشغال کردند تا‌اینکه امپراطور هرقل با تمامی‌ سپاهیانش در سال 629 م به منطقه بازگشت. (42)

در نهایت در 629 میلادی جبلة بن‌ایهم غساسنه از طرف هرقل با عنوان پادشاه اعراب تاج بر سر نهاد. به‌این ترتیب غسانیان كه اعراب مسیحی كوچ كرده از یمن و وفادار به بیزانس بودند، تا ظهور اسلام و مدت‌ها پس از آن بر‌این مناطق حكومت كردند. (43) در همین سال و سال بعد از آن پیامبر اسلام گروه اعزامی‌ خود را به شمال حجاز فرستاد و معاهداتی با رهبران مسیحی عقبه و رهبران یهودی مقنا، عذره و جربا در اردن جنوبی منعقد کرد. علاوه بر‌این قبایل بادیه نشین از بنی عذره و بیلی به اسلام گرویدند. فرمانده مسلمانان - خالد بن ولید واحه جوف را که تحت سلطه غسانیان بود تصرف کرد و والی آن نیز به اسلام گروید. (44)

اردن برای مسلمانان، دروازه شام به شمار می‌آمد. از‌این رو مسلمانان حملاتشان را بر بلاد شام ادامه دادند و لشکریانی برای فتح سرزمین‌هایی از جمله اردن و فلسطین و دمشق و قنسرین حرکت کردند. ابو عبیدة بن جراح به رغم تلاش‌های بیزانس برای بازگرداندن سیطره خود بر منطقه توانست در سال 624 م بر بصری در مرز شام شرقی تسلط یابد. شکست روم در اجنادین خشم هرقل را برانگیخت و او را برای ارسال لشگر برای بازپس گیری آن جا تحریک کرد. سپاهیان هرقل از رود اردن عبور کردند و در رود یرموک با سپاه مسلمانان رو به رو شدند. جنگ سختی بین دو طرف درگرفت که به جنگ یرموک معروف شد و با شکست سخت حکومت بیزانس به پایان رسید. (626م)

بعد از شکست در جنگ، حکومت بیزانس بسیاری از سرزمین‌های شرق رود اردن را از دست داد و سپس دمشق تسلیم شد. شهرهای بیزانس در شام به دنبال هم سقوط کردند و بعد از آن‌ها قدس، انطاکیه و سوریه شمالی به صورت یکجا به دست مسلمانان فتح شدند.

مسلمانان در سال 635 م به شام تاختند و بخش‌هایی از اردن و شامات را تصرف كردند. (45) اما بخش‌هایی همچنان در استیلای رومیان ماند و سرانجام در نبرد فحل (15ق، 637 م) به طور كامل فتح شد. (46) عمربن خطاب سرزمین‌های تازه فتح شده را به چهار منطقه نظامی‌تقسیم کرد: فلسطین، اردن، دمشق و حمص. (47) از‌این منطقه در كتاب‌های تاریخی با نام جند الاردن یاد شده است. (48)

معاویه که در زمان خلیفه دوم در سال 640 م به عنوان والی شام تعیین شده بود، در زمان خلیفه سوم هم والی شام باقی ماند. بعد از کشته شدن عثمان، علی بن ابی طالب به عنوان خلیفه مسلمین انتخاب شد اما در‌این زمان معاویه از بیعت با او سرباز زد و جنگ‌هایی بین دو گروه در گرفت تا‌اینکه علی بن ابی طالب به شهادت رسید و مردم با حسن بن علی بیعت کردند و او به نفع معاویه از خلافت کناره گیری کرد.در سال 661 میلادی معاویة بن ابی سفیان حکومت اموی را تأسیس کرد و دمشق را به عنوان پایتخت خود قرار داد و در‌این زمان اردن به خاطر نزدیکی به پایتخت حکومت اسلامی‌و بهره مندی اش از موقعیت جغرافیایی متمایز، تبدیل به گذرگاه حاجیانی شد که از سرزمین‌های مقدس (مکه و مدینه) دور بودند. (94)

امویها تا سقوط حکومتشان در سال 749 م به دست ابوعباس ملقب به سفاح در آن جا باقی‌ ماندند. اولین کاری که ابوعباس انجام داد‌این بود که مقر خلافت را از دمشق به بغداد منتقل کرد و با انتقال پایتخت خلافت به بغداد، موقعیت اردن در مقایسه با خلافت پیشین به شکلی حاشیه‌ای تقلیل یافت. (50) علیرغم‌این رخداد و زلزله شدیدی که در سال 747 م منطقه را به نابودی می‌کشاند، شواهد باستان شناسی حاکی از رشد جمعیت منطقه است. (51) اردن تا سال 968 میلادی تحت سلطه عباسیان بود.

دو قرن دهم و یازدهم با افزایش نفوذ فاطمی‌ها که بر مصر حکومت می کردند همراه شد تا‌این که توانستند در سال 969 م بر اردن و فلسطین دست یابند. (52)

فی‌الجمله اردن تا آغاز قرن سیزدهم در دست حاکمان سلجوقی بود. در آغاز قرن سیزدهم میلادی، بلاد شام با حملات سنگین صلیبی‌ها مواجه شد که اردن را به میان آتش برافروخته شده از جنگ سوق داد. «بالدوین اول» از قلعه‌های اردن که در واقع ستون فقرات اردن شناخته می‌شد، به هدف حمایت از راه‌های منجر به قدس عبور کرد و سپس سوریه و مصر را تحت سیطره خود قرار داد. صلاح الدین‌ایوبی در سال 1187 میلادی، بعد از آنکه صلیبی‌ها را در جنگ «حطین» شکست داد انها را از قدس خارج کرد و اردن را نیز از سیطره خارجی خلاص کرد. (53)

اردن در دوره‌ایوبی و مملوکی به شکوفایی رسید، با مصر و سوریه متحد شد و جایگاه ویژه‌ای در بین همسایگان خود به دست آورد. سپس به بازسازی دژها و قلعه‌ها و راه‌های خود پرداخت تا دوباره حاجیان از آنجا عبور کنند و به مکه و مدینه برسند و همچنین برای رونق راه تجارت و ارتباطات با دیگر سرزمین‌ها به بازسازی‌هایی دست زد. سپس منطقه با هجوم جدیدی به وسیله تاتار در سال 1401 م مواجه شد و منجر به ضعیف شدن حکومت‌ها و انتشار بیماری در مناطق مختلف شد که به ضعف تمام منطقه منجر شد. طولی نکشید که ترک‌های عثمانی، ممالیک را در سال 1516م در جنگ مرج دابق شکست دادند و به‌این ترتیب اردن جزئی از حکومت عثمانی شد که به مدت 400 سال ادامه داشت. (54) به‌این ترتیب سرزمین‌های عربی به صورت مستقیم تحت سیطره حکومت عثمانی قرار گرفتند و تنها سوریه به صورت خودگردان اداره می شد.

«سلطان سلیم» والی‌ای برای آنجا به نام «جان بردی الغزالی» تعیین کرد ولی پس از مرگ سلطان سلیم، وی خود را والی بلاد شام و مستقل از حکومت عثمانی اعلام کرد. عثمانی‌ها سپاهی به سوی او روانه کردند ولی نتوانستند بر او دست یابند تا‌اینکه در سال 1521 م تسلیم و اعدام شد. به‌این ترتیب دوباره بلاد شام زیر نظر والیان عثمانی و به صورت مستقیم تحت سیطره باب العالی قرار گرفت.

حکومت عثمانی بلاد شام را به سه ولایت تقسیم کرد که عبارت بود از: دمشق، حلب و طرابلس. اردن زیر مجموعه دمشق قرار گرفت. محمد علی پاشا والی مصر در سال 1831 م، پسرش ابراهیم پاشا را به بلاد شام فرستاد و او در رأس قدرت قرار گرفت و توانست بر سپاه عثمانی پیروز شود و بر بلاد شام سیطره یابد. حکومت محمد علی در زمینه‌های مختلفی اصلاحات انجام داد و به تعلیم و سواد آموزی اهتمام ورزید و نظام مالیاتی را بازسازی کرد. با‌این وجود طولی نکشید که بعد از نشست طرف‌هایی از بریتانیا، روسیه و اتریش و حکومت عثمانی در سال 1840 م با یکدیگر و تهدید وی از سوی آن­‌ها، محمد علی در سال 1841 م به عقب نشینی دست زد و مجبور به ماندن در سودان و مصر شد. (55)

فرهنگ و تمدن

ویل دورانت در مقدمه اثر جاودانی خود می‌نویسد: تمدن تابع عواملی چند است که یا سبب تسریع در حرکت آن می‌شود، یا آن را از سیری که در پیش دارد باز می‌دارد. او در نخستین مرحله، عامل زمین شناختی را مورد مطالعه قرار می‌دهد. برای مثال زلزله‌ خیز بودن منطقه‌ای می‌تواند به نابودی آثار تمدن و پیشرفت آن منجر شود. (56) چنان که زلزله‌ای که در سال‌های 746 و 748 م به پترا وارد آمد، ساکنان پترا را وادار نمود تا به مناطق اطراف کوچ کنند. (57) و بروز چندین زمین لرزه شدید در قرون چهارم تا ششم میلادی و افزایش تنش و جنگ بین روم / بیزانس و‌ ایران باعث نابودی اقتصاد منطقه شد. (58)

دورانت سپس شرایط جغرافیایی تمدن را مورد نظر قرار می‌دهد. (59) چنان که بیان شد اردن بخشی از هلال حاصلخیز باستانی است که از مرزهای جنوبی فلسطین، شمال رود فرات، اطراف رود فرات و دجله تا خلیج فارس کشیده شده است (60) از‌این رواز قدیمی ترین عصرها به صورت پیوسته پر از سكنه بوده است و در پی آن تمدن‌های متعددی در آنجا‌ ایجاد شده و مهاجرین اصیلی در آن استقرار پیدا كرده‌اند كه جوامعی با تمدن و شكوفایی در شمال، جنوب، شرق و غرب‌ این كشور بنا نهاده اند. (61) اردن شاهد برپایی تمدن‌ها و ساخته شدن ممالك بزرگی بوده كه بیشتر تاریخ دوران قدیم را در بر گرفته است. اَموری‌ها در آنجا ساكن شدند كه برادران كنعانی‌ها در اردن به شمار می‌رفتند و كنعانی‌ها، سرزمین فلسطین را برای آنها برگزیدند و آن را سرزمین كنعان نام نهادند. اردن با عناوین متعددی نامیده شده است كه آنها را می‌توان در اسفار عهد قدیم یافت. (62) همچنان که در 6000 - 6800 ق.م مردم البیضاء - زمینی وسیع واقع در جنوب اردن - هنگامی‌که شرایط آب و هوا عوض شد و کشت محصولاتی نظیر گندم و جو بسیار سخت شد، زمین را رها کردند. (63)

در نظر دورانت اهمیت عوامل و اوضاع و احوال اقتصادی بیشتر است... وقتی فرهنگ عمومی‌ به حد معینی برسد، فکر کشاورزی تولید می‌شود و تنها تمدن است که انسان را به فکر‌ ایجاد می‌اندازد. (64) شواهد باستان شناسی در 4000 - 8300 ق.م مبنی بر‌این که جریکو یکی از اولین مکان‌هایی بوده که در آن گندم یافت شده و مردم نحوه استفاده از آن را فراگرفته‌اند حاکی از تمدن کهن‌ این سرزمین است همچنین وجود زمین‌های بزرگ کشاورزی در اردن در4500 - 8300 ق.م که شامل «مگاسایت» - زمین‌های بسیار وسیع - با وسعت 10 الی 15 هکتار می‌شود مؤید‌ این مهم است. (65)

نژاد در‌ ایجاد تمدن تأثیری ندارد؛ تأثیری که نژاد در تمدن دارد‌ این است که پیدایش آن غالباً پس از زمانی است که ریشه‌های نژادی مختلف با یکدیگر می‌آمیزند و به تدریج ملتی که به صورت نسبی حالت تجانسی دارد از آن میان بیرون می‌آید. (66) شاید بتوان گفت که حضور نژاد‌های مختلف در سرزمین اردن از نتوفیان گرفته تا نبطی‌ها و یونانیان و اعراب بادیه در جمله تأییدی بر‌این معناست.

این شرایط مادی یا زیستی، برای پیدایش تمدن ضرورت دارد، ولی شروط کافی برای تولد آن به شمار نمی‌رود؛ لازم است بر آنها عوامل دقیق روانی افزوده شود ، و نیز لازم است نظمی‌ سیاسی، ولو بسیار ضعیف و نزدیک به هرج و مرج برقرار گردد؛... باید مردم کم کم احساس کنند که سر هر پیچ راه زندگی، مرگ یا مالیات جدیدی در انتظار آنها کمین نکرده است. (67) برای مثال حدود و ثغور سرزمینی که اکنون اردن نام دارد در طی تاریخ پر فراز و نشیب خود تغییرات فراوانی را شاهد بوده ولی علیرغم همه‌ اینها معمولاً به طور نسبی در امنیت به سر می برده و در کل حکومت‌های با ثباتی در آن استقرار یافته که آثار مدنیت به جای مانده حکایت از آن دارد.

چنان که گذشت آثار باقی مانده از دوران باستان جملگی حکایت از تمدنی غنی دارد که از کهن ترین تمدن‌ها به شمار می‌آید. بدیهی است عوامل طبیعی و جغرافیایی و مواردی که شمرده شد در بناگذاری‌ این تمدن کهن دخیل بوده است. از آنجا که پیش‌تر در بخش تاریخ دوران باستان مظاهر تمدن و فرهنگ باستان به تفصیلی در خور‌ این پژوهش بیان گردید در‌اینجا از بیان دوباره آن پرهیز می شود.

از‌ این پس به تمدن و فرهنگ دوره میانه که شامل دوران سلطه رومیان و مسلمانان است می پردازیم:

آثار تمدن و فرهنگ دوره میانه بخشی در بازسازی آثار پیشینیان ساکن در اردن تجلی دارد و بخشی در اصل تعلق به دوره رومیان و بیزانس و اسلام دارد. در دوران رومیان شهرهای ده گانه (دکا پولیس) که در خلال دوران «هلنی» تشکیل شد و دارای اتحادی اقتصادی و فرهنگی و فدرالی بود، به شهرهای یونانی مانند فیلادلفیا (امان)، جراسیا (جرش)، جدرا ( أم قیس)، پلا و ارابیلا (اِربد) و شهرهای دیگری در فلسطین و جنوب سوریه پیوستند. (68) که در میان آن‌ها به نظر می‌رسد جراش گسترده‌ترین و بزرگترین استان روم بوده است و افتخار بازدید امپراتور را دارا می‌باشد. به دنبال فتح نظامی‌ به زودی بزرگراهی ساخته می‌شود که جنوبی‌ترین بندر اردن یعنی عقبه را به شمال در شهر بصرای سوریه متصل می‌کند. در همین زمان در امان جراش و ام قیس (69) قلعه‌ها و دژهای دیدبانی و خیابان‌های دارای ستون‌های بسیار و آمفی تئاترها ساخته می‌شود. به لحاظ فرهنگی در‌این دوره تنشی اندک در میان ساکنان که به زبان یونانی تکلم می‌کنند و رومی‌هایی که لاتین را به عنوان زبان رسمی‌ اعلام می‌کنند به چشم می‌خورد.(70) علیرغم‌ این اختلاف مشخصه بارز‌ این دوره زمانی امنیت و صلح است و از‌این رو تحولات زیادی در زیرساخت‌ها اتفاق می‌افتد.(71)

در‌این زمان در شمال اردن قبایل عربی همچون غساسنه ساکن بودند که برای بیزانس‌ها، هم پیمانانی قوی محسوب می‌شدند. غساسنه 600 سال، از اوایل قرن اول میلادی تا ظهور اسلام حکومت کردند. اولین پادشاه آنها «جفنة بن عمرو» بود و حکومتشان بر بخش بزرگی از بلاد شام مانند تدمر و الرصافه در مرکز سوریه و البلقا و الکرک در اردن و تا دریا ادامه داشت و پایتختشان در جابیه در جولان بود. به نظر می‌رسد شهر قسطل توسط حارث بن جبله غسانی (571 - 531 م) ساخته شده باشد. (72)

شاید بسیاری از آثار تمدنی که برخی از شهرهای اردن شامل آن است در دوره بیزانس ساخته شده باشد مانند مادبا، و تعدادی از کلیساهای مزیّن به کاشی کاری و گچ بری‌های چشم نواز که در داخل آن‌ها گرانبها‌ترین و زیبا‌ترین تابلوهای کاشی کاری شده جهان قرار دارد. یكی از شاخصه‌های پیشرفت در‌ این دوران را می‌توان در سنگ فرش بسیاری از اماكن و معابد تازه ساز مشاهده كرد. جالب توجه ترین نمونه‌های هنر موزاییك كاری بیزانسی را می‌توان در مادبا مشاهده كرد. برجسته‌ترین آنها نقشه مشهور سرزمین مقدس در قرن ششم است كه به نام نقشه موزاییك فلسطین هم شناخته می‌شود. (73) که از قدیمی‌ترین نقشه‌های سرزمین مقدس به خصوص سرزمین قدس است.‌ این نقشه شامل اماکن واقع شده در بین بیبلوس (جبیل)، شمال دمشق و جنوب مصر یعنی منطقه تیبه است و از غرب به دریای مدیترانه و از شرق به امان و پترا می‌رسد. هم چنین فرهنگ روم شرقی در اردن در بخش موزاییک کاری، به ویژه در کلیسا را علاوه بر مادبا می توان در کوه نبو، جرش، ام رساس و پترا مشاهده کرد. (74)

دوران بیزانس یا حاکمیت روم شرقی از زمانی آغاز می‌شود که کنستانتین اول (313 م) استانبول را پایتخت روم شرقی قرار می‌دهد. او کلیساها را به رسمیت می‌شناسد و به عنوان مکان‌های مذهبی ترویج می‌کند. همزمان با گسترش دین مسیح کلیسا‌های بزرگ و کوچک در اغلب نواحی اردن بنا نهاده می‌شود. دوره امپراتور ژوستینیان اوج رشد کلیساهاست. معماری حاکم بر کلیساها در‌این دوره از نوع قصرهایی می‌باشد که دارای دو ردیف از ستون‌هایی است که سقف شبستان را بر پا نگه می‌دارد با محراب‌هایی نیم دایره. (75) در‌این دوران تعداد ساکنان در منطقه به صورت چشمگیری افزایش می‌یابد و مسیحیت به دینی مورد قبول در منطقه تبدیل می‌گردد. گفتنی است که پلا در اردن در قرن اول میلادی منطقه‌ای است که مسیحیان برای فرار از آزار و شکنجه بدان پناهنده می‌شوند. (76)

اردن در دوران پس از اسلام به دلیل نزدیکی به شام که پایتخت امویان است بار دیگر شاهد شکوفایی اقتصادی است. قلعه کویری قصر عمره، حلابات، قصر خرانه، قصر طوبی و مشطا مکان‌هایی است که در آن زمان ساخته شد. امویان لژهای زیادی جهت عیش و نوش و شکار در صحرای اردن ساختند که به حفظ روابط نزدیک با قبایل بادیه نشین در صحرای سوریه کمک می‌کند. شاهزادگان امیه به صحرا فرستاده می‌شدند تا تبدیل به عرب شایسته شوند،‌این رفت و آمد باعث شد تا میان‌ این شاهزادگان و دختران شیوخ بادیه نشین ازدواج‌های مکرر صورت بگیرد. (77)

پس از سقوط امویان با انتقال پایتخت از دمشق به بغداد موقعیت اردن در مقایسه با خلافت پیشین به شکلی حاشیه‌ای تقلیل یافت. در نتیجه بسیاری از قصرها و مکان‌هایی که اُموی‌ها برای شکار ساخته بودند و همچنین ساخت مکان‌هایی که کاروان‌های تجاری و قافله‌های حجاج از آن جا گذر می‌کردند و به سرزمین‌های مقدس می‌رفتند، متوقف شد. (78) علیرغم‌این رخداد و زلزله شدیدی که در سال 747 منطقه را به نابودی می‌کشاند ولی شواهد باستان شناسی حاکی از رشد جمعیت منطقه است. (79)

در طی جنگهای صلیبی نیز پادشاه اورشلیم قلعه‌هایی به نام مونترال در شوباک در جنوب اردن ساخت تا کاروان مسلمانان که بین سوریه، حجاز و مصر رفت و آمد می کنند را غارت کنند. همچنین دژها و قلعه‌های دیگری در جنوب اردن در جزیره فرعون در خلیج عقبه، ساخته یا بازسازی شد.

با فتح کامل اردن در دوره‌ ایوبی و مملوکی و اتحاد با مصر و سوریه بار دیگر اردن به شکوفایی رسید و جایگاه ویژه‌ای در بین همسایگان خود به دست آورد. سپس به بازسازی دژها و قلعه‌ها و راه‌های خود پرداخت تا دوباره حاجیان از آنجا عبور کنند و به مکه و مدینه برسند و همچنین برای رونق گرفتن راه تجارت و ارتباطات با دیگر سرزمین‌ها به بازسازی‌هایی دست زد. در‌این دوره در وادی اردن مکان‌هایی برای پاکسازی شِکَر به وسیله آب ساخته شد. (80)

بادیه شرقی اردن و مناطق کوهستانی خاورمیانه در عصرهای مختلف اسلامی‌ آکنده از آثار تاریخی شد؛ جایی که آثار و قصرهای مستحکم و قلعه‌ها و برج‌ها به صورت آثار بزرگی در طول تاریخ بنا گردید، قلعه‌هایی که در طول زمان محلی امن برای دفاع از سرزمین اردن بودند، از آن جمله می‌توان قلعه الأرزق را نام برد که تاریخ ساخت آن به دوران رومی‌ها و عرب بر می‌گردد و قلعــة الربض که از برترین آثار معماری نزد مسلمانان عرب به شمار می‌رود و هدف از ساخت آن رصد کردن صلیبی‌ها از دژ کوکب الهواء و استفاده از معادن آهن در کوه‌های عجلون است که مغارة وردة نامیده شده‌ است و نیز ابقای راه‌های تجاری با دمشق و شمال سوریه. دو قلعه الکرک و الشوبک که به دوره جنگ‌های صلیبی برمی‌گردد در مناطق کوهستانی ناهموار قرار دارند و در داخل آن‌ها رواق‌ها و برج‌ها و تجهیزات جنگی وجود دارد که نمایانگر هنرهای جنگی در قرون وسطی است. همچنین قلعه‌های دیگری در العقبه و الحسا و القطرانه وجود دارد که نمایانگر هنر عصرهای مختلف اسلامی‌ است. (81)

در عهد عثمانی به طور کلی اردن به سبب کم کاری‌هایی که در تحول زیرساخت‌ها صورت گرفت دچار ضعف شد. در دوره عثمانی فقط ساختمان­ هایی ساخته می‌شد که دلیل دینی داشت مانند ساخت قصر القطرانه که فقط برای قافله‌های حاجیان ساخته شد. یکی از مهم‌ترین طرح‌های عمرانی در آن زمان، طرح ساخت راه آهن حجاز بود که از دمشق تا مدینه منوره ادامه داشت.‌ این راه آهن وسیله مفیدی برای انتقال سربازان عثمانی بود و برای آذوقه رسانی در خلال جنگ جهانی اول استفاده می­شد که تا قلب سرزمین‌های حجاز پیش می‌رفت که در خلال انقلاب اعراب علیه عثمانی مورد تهاجم قرار گرفت. (82)

شخصیت‌های تاریخی علمی‌فرهنگی

اردن کنونی کشوری نوپاست، بنابراین طبیعی است که یافتن شخصیت‌های تاریخی علمی‌فرهنگی کشوری به نام اردن غالباً به زمان معاصر بر می گردد که در بخش‌های مربوط آمده است، ولی شخصیت‌های تاریخی، علمی‌ و فرهنگی اردن فی‌الجمله تنها راویان حدیث می‌باشند که در کتاب‌های البلدان و تاریخ دمشق آمده است؛ و ما از ذکر آنها خودداری می‌کنیم. برای اطلاع بیشتر به منابع پاورقی‌های 84-99 مراجعه شود.

آثار باستانی و تاریخی

هفت تپه امان، ترکیبی دلربا از گذشته و حال است. بقایای به جا مانده از تمدن و اعصار گذشته در بازارهای امان به چشم می‌خورد. امان بر روی هفت تپه بنا شده که هر کدام کم و بیش همسایه‌های خود را معرفی می‌کند. امان به عنوان پایتخت باستانی و مدرن شناخته می‌شود و از قدیمی‌ترین شهرهای جهان است که پیوسته در آن زندگی جریان داشته است. با حفاری‌هایی که در سال 1994 بر روی خانه‌ها و برج‌های‌ این شهر صورت گرفت به‌این نتیجه رسیدند که بسیاری از بناها متعلق به عصر حجر می‌باشد، حدود 7000 سال پیش از میلاد. شواهد بسیاری از کتاب مقدس نشان می‌دهد که در سال 1200 ق.م تبدیل به آمونیت (Ammonite) پایتخت ربث آمون شده است.

بسیاری از مکان‌های تاریخی قابل توجه امان، در بخش مرکزی شهر دیده می‌شوند که در پایین چهار تپه از هفت تپه امان واقع شده است. ارگ باستانی، که برج‌هایش در بالای شهر در بالای جبل القلعه (Jabal al-Qalaa) واقع شده، جای مناسبی برای شروع بازدید آثار باستانی در امان می‌باشد.

ارگ در محل باستانی ربث آمون واقع شده است. قابل توجه‌ترین بخش ارگ که به عنوان قصر شناخته می‌شود به دوران امویان مربوط می‌شود. کاربرد اصلی آن مشخص نیست، اما شامل یک دروازه به یادماندنی، تالاری برای ملاقات­‌های رسمی‌ و چهار اتاق طاقی است. در قسمت شمال و شمال شرقی خرابه‌های قصر امیه دیده می‌شود. نزدیک قصر، بقایای کلیسای کوچک بیزانس به چشم می‌خورد.

ستون کرنتین محوطه کلیسا را مشخص می‌کند که تصور می‌شود مربوط به قرن ششم و هفتم ق.م باشد. در جنوب کلیسایی جایی است که تصور می‌شود معبد هرکول بوده که امروزه به عنوان معبد بزرگ امان شناخته می‌شود.‌ این معبد در زمان سلطنت امپراتور مارکوس اورلیوس (Marcus Aurelius) (180 - 161 میلادی) ساخته شده است. همچنین در ارگ هیل (Hill) در شمال غربی معبد هرکول موزه باستانی اردن است.‌ این «خانه موزه»‌های کوچک، مجموعه‌ای عالی از آثار باستانی از پیش از تاریخ تا قرن 15 را در خود جای داده است. در آنجا نمایشگاهی از کتیبه‌های دریای مرده، یک کپی از ستون سنگی مشا^[22] و چهار تابوت نادر مربوط به عصر آهن وجود دارد. کمی‌پایین تر از ارگ به سمت پایین تپه در جانب شرقی، تئاتر رومیان مهم ترین و قابل توجه ترین یادگار از فیلادلفیای باستان است که در زمان سلطنت آنتونیوس پیوس (Antenius Pius) (161 - 138 م) بنا شده است.

دو موزه کوچک برروی بنیان ساختمان تئاتر رومیان ساخته شده است. موزه فرهنگ عامه اردن، در سمت راست آمفی تئاتر می‌باشد و مجموعه‌ای از اقلام زندگی سنتی مردم محلی را به نمایش گذاشته است. در انتهای دیگر از صحنه تئاتر، موزه سنت‌های عامه، لباس‌های سنتی اردن از جمله گلدوزی‌های ظریف و زیبا و جواهرات عتیقه نایاب را معرض نمایش گذاشته‌اند. همچنین تعدادی از موزاییک کاری‌های مادبا و جرش که مربوط به قرن ششم را در خود جای داده است.

شهر سلت (Salt) در قرن 19 و اوایل قرن20، زمان حکومت ترک‌ها بر اردن از مکان‌های بسیار مهم محسوب می شد.این شهر در دهه20 مرکز اداری برای شهرهای اطراف و گویا انتخابی برای پایتخت برای دولت تازه استقلال یافته فرا اردن بوده است. بنا به روایات تاریخی، سلت که به عنوان یک مرکز دولتی عثمانی بود، مملو از بناهای معماری کلاسیک فوق العاده زیبای عثمانی می باشد. بسیاری از آثار تاریخی و باستانی اردن در جنوب کشور واقع است؛ دو جاده برای اتصال امان به جنوب اردن وجود دارد: بزرگراه بیابانی و بزرگراه پادشاه؛ بزرگراه زیبای پادشاه از قلب اردن به مادبا، کرک، طفیله (Tafilah) ، شوباک (Shobak) و پترا متصل می‌شود. بزرگراه پادشاهی قدیمی‌ترین مسیرهای ارتباطی جهان است که به صورت مداوم استفاده می‌شده و در کتاب مقدس نیز ذکر شده است.

شهر مادبا مرکز گردشگری مذهبی اردن است و اماکن مذهبی مهمی‌ دارد (101)‌ این شهر در30 کیلومتری جنوب امان قرار دارد و به خاطر موزاییک کاری‌های نفیس قرن 6 معروف است، گرچه قدمت‌ این شهر حداقل به 3500 سال پیش بازمی‌گردد. مادبا همان شهری است که در عهد عتیق هم، در بخش موسی و داستان خروجش (21:30) آمده است. همچنین حضرت داود در نزدیکی مادبا، دو قوم آرامی‌ و آمونیت که علیه او متحد شده بودند را مغلوب کرد (تواریخ 19:7) در میانه قرن نهم مِشا، پادشاه موآبیت شهر را از کنترل بنی اسرائیل خارج کرد. پایتخت مشا شهر باستانی دیبون (Dibon) است که درحال حاضر ذیبان (Dhiban) خوانده می‌شود و در شمال وادی مجیب (Wadi Mujib) قرار دارد، مشا شرح پیروزی‌هایش را بر ستون معروف مشا حکاکی کرد، ستون یاد بودی که در حدود 850 ق.م حکاکی شده است. بزرگترین گنجینه شهر مادبا موزاییک کاری‌های آن، از دیده‌ها پنهان بود تا زمانی که مهاجران خواستند برای خانه‌هایشان پی حفر کنند!

معروف ترین موزاییک کاری مادبا در کلیسای سنت جورج (St. George) در مرکز شهر قرار دارد که مربوط به سال 560 میلادی است؛ در اصل متشکل از بیش از 3/2 میلیون قطعه و اندازه آن حدود 5 متر در 25 متر می‌باشد. به نظر می رسد حدود 11500 نفر ساعت^[31] لازم است تا‌ این موزاییک کاری انجام شود.

در نزدیکی بزرگراه شاه، کلیسای رسولان قرار دارد؛ بقایای‌ این کلیسای بیزانس متعلق به سال 578 میلادی می‌باشد. شهر مادبا علاوه بر موزاییک کاری و گنجینه‌های بیزانسش، برای فرش‌های دست باف و خورجین‌ها و پرده‌های نقش دارش شهرت دارد.

در10 کیلومتری غرب مادبا، کوه نبو است که در کتاب مقدس با عنوان پیسگاه (Pisgah) آمده است. کوه نبو نمای فوق العاده زیبایی به سمت غرب دارد با چشم اندازی که شامل دریای مرده، کرانه باختری، رود اردن و در روزهایی که آلودگی هوا کم باشد بیت اللحم و اورشلیم می‌شود.

این کوه دو قله دارد با نام‌های صیاغه (Siyagha) و مخیّط (Al - Mukhayyat) .در قرن 6 میلادی بر روی صیاغة صومعه بیزانسی بنا شده است. دقیقا در کنار فیصیله (Feisaliyya) ، شهری کوچک در شرق کوه نبو قرار دارد که بقایای روستای بو است.‌این مکان که اکنون با نام خربة المخیط (Khirbet al - Mukhayyat) شناخته می‌شود در کتاب مقدس و ستون مشا از آن یاد شده است. اواسط قرن ششم در‌اینجا روستایی ساخته شده که مردم آن، کلیسای روستا را به حضرت لوط و پروکوپیوس (Procopius) اختصاص دادند کفپوش‌ این کلیسا با موزاییک مزین شده است. (102)

عِجلون از دیگر مکان‌های دیدنی اردن است که به سبب قلعه ربض شهرت دارد. (103) قلعه‌های ربض، نمونه خوبی از معماری نظامی‌ عربی/اسلامی‌ قرون وسطی است. قلعه در فاصله سال‌های 85 - 1184 میلادی توسط برادر زاده صلاح الدین‌ ایوبی ساخته شد. از آنجا منظره خیره کننده‌ای از حومه و اطراف عجلون به چشم می‌خورد. در یک روز بی غبار می توان دریای مرده، دره اردن، کرانه باختری و دریاچه طبریه را دید. در شمال عجلون (88 کیلومتری امان) شهرستان شلوغ اربد (Irbid) بهترین نقطه برای شروع دیدار از ام قیس، پلا (Pella) و مکان‌های دیدنی دیگر در شمال اردن می‌باشد.

شهر مدرن ام قیس، بخشی از شهر یونانی رومی‌ و یکی از شهرهای دهگانه (دکاپلیس) بوده و طبق روایات کتاب مقدس همان شهری است که در آن حضرت عیسی (ع) شیطان را از وجود دو مرد بیرون کشید. برای دیدن بلندی‌های جولان و دریاچه طبریه جایی بهتر از ام قیس با ارتفاع 518 متر بالاتر از سطح دریا نمی‌باشد.

امروز بخش اعظم آمفی تئاتر رومی ‌در ام قیس هنوز برپاست. جایگاه تماشاچیان رو به سوی غرب است. بعد ازساختمان تئاتر به خیابان‌های پر ستون می‌رسیم جایی که احتمالا مرکز تجاری شهر بوده است. همچنین نزدیک آمفی تئاترِ بازالت مشکی، ستون‌هایی از یک کلیسای قدیمی‌ مربوط به شهر گادارا (Gadara) دیده می‌شود. (104) درواقع ام قیس، شهری است که در محل شهر ویران شده گادارا قرار گرفته است ­­(105) دیده می‌شود. در غرب‌این خیابان یک آرامگاه بزرگ و حمام عمومی‌ وجود دارد. ده کیلومتری به سمت شمال جاده ام قیس به حمام‌های حمّا (Hemma) می‌رسیم؛ جایی که هنوز برای جوان سازی و سلامت خود از چشمه‌های آب گرمش استفاده می‌کنند. اصلی‌ترین چشمه آب گرم که غنی از مواد معدنی بوده و دمای 57 درجه سانتی گراد دارد را به صورت یک استخر سرپوشیده درآورده‌اند.

شهر ام الجمال اردن

ام الجمال (Umm al - jamal) ، شهر عجیب سیاه رنگی است که در 20 کیلومتری شرق پایتخت مفرق، 87 کیلومتری امان و 10 کیلومتری مرز سوریه واقع شده است. هم اکنون ام الجمال به عنوان واحه سیاه شناخته می‌شود به دلیل وجود سنگ‌های بازالت سیاهی که بسیاری از خانه‌ها، کلیساها، سربازخانه‌ها و قلعه‌های‌این شهر از آن ساخته شده است. قدمت ام الجمال دقیق مشخص نیست، ولی مورخان معتقدند که‌این شهر در اصل توسط نبطیان ساخته شده که در حدود 2000 سال پیش در‌این مکان ساکن بودند.

خرابه‌های مفجر اردن

در مناطق شبه استپی در شرق اردن و تپه‌های مرکزی ویرانه‌های تاریخی متعددی از جمله قلعه‌ها، دژها، برج‌ها، حمام‌ها، کاروانسراها و کاخ‌های مستحکم به چشم می‌خورد. مجموعه‌ای که با عنوان قلعه‌های بیابان یا قصرهای بیابان شناخته می‌شوند. در واقع ادامه زنجیره‌ای است که از شمال دمشق تا جنوب خرابه‌های مفجر (Khirbet al - Mafjar) در نزدیکی اریحا (یا جریکو) کشیده شده است. در مسیر رفتن به امان از طریق ازرق می‌توان بیشترین قصرها و قلعه‌های بیابانی را بازدید نمود، (106) قصر الحرانه، قصر الحلابات، حمام الصرح، قصر السل، قصر الطوبه، قصیر عمره، قصر القسطل، قصر المشاش، قصر المشتی، قصر الموقر (107)

قصر حلابات (Qasr al - Hallabat)

در 30 کیلومتری شرق جاده اصلی به سمت ازرق واقع شده است.‌ این قصر در دوران کاراکالا (Caracalla) 217 - 198 میلادی ساخته شده و در طول قرن هفتم تبدیل به صومعه شده و امویان آن را با نقاشی دیواری و حجاری مزین کرده‌اند. دو کیلومتر بعد از قصر، خرابه‌های مجموعه حمام‌هایی به نام حمام صرح (Hammam al - sarah) به چشم می‌خورد.

قصر ازرق

حدود 13 کیلومتری شمال تقاطع ازرق، در بزرگراهی به سمت عراق قلعه بزرگ سیاهی به نام قصر ازرق به چشم می‌خورد که حالت کنونی آن به قرن 13 میلادی بازمی‌گردد. ساخت اولیه آن به سال 300 میلادی در دوران سلطنت دیوکلتیان (Diocletian) بازمی گردد. (108)

جرش

شهر جرش، که به خاطر معماری رومی‌باستانی اش مشهور است (109) در 48 کیلومتری شمال امان واقع شده،‌ این شهر یکی از بزرگ ترین مناطق به خوبی حفاظت شده معماری رومی‌ خارج از کشور‌ایتالیا می‌باشد. با توجه به دیوارهای باقیمانده شهر، باستان شناسان قدمت خرابه‌های شهرک را به دوره نوسنگی مربوط می‌دانند که نشان می‌دهد که بیش از 6500 سال است که در‌این مکان زندگی جریان دارد. از آنجا که ارتفاع جرش 500 متر بوده و دید عالی بر محیط اطراف و کم ارتفاع خود دارد در طول سال با آب فراوانی سیراب می‌شود و آب و هوای معتدل دارد. (110)

دیر العین ابطا (Deir Ain Abata)،

از جالب‌ترین آثار باستان شناسی که اخیرا کشف شده در دیرالعین ابطا قرار دارد؛ غاری که حضرت لوط و خانواده‌اش در پی ویرانی سدوم (Sodom) و عموره (Gomorrah) به آنجا پناه بردند. یک ستون نمکی در دیرالعین ابطا وجود دارد که گفته می‌شود همسر لوط است، هنگامی‌که برگشت تا نابودی سدوم را ببیند. مسیحیان اولیه در پناهگاه حضرت لوط صومعه‌ای ساخته بودند که به تازگی کشف شده است.

دیر آلیا در اردن

دیر آلیا در شمال غور، در امتداد جاده اصلی دره اردن، با فاصله کوتاه در جنوب غربی عجلون و 50 کیلومتری شمال دریای مرده واقع شده است. بر روی تپه دیر آلیا معبد چشمگیری قرار دارد که قدمت آن به 1500 ق.م بازمی‌گردد.‌ این محراب تا سال 1200 ق.م، زمانی که توسط زمین لرزه یا سپاه فرعون از بین رفت، استفاده می‌شد.

شهر باستانی پلا

در شهر باستانی پلا که در زبان عربی با عنوان طبقات فحل شناخته می‌شود، از 5000 ق.م زندگی جریان داشته است. در دوران یونان / روم‌این شهر در اوج شکوفایی خود بوده است. در سال 83 ق.م رهبر یهودی حسمونی الکساندر یانائوس ، چون شهروندان یهودیت را نپذیرفتند شهر را به کلی نابود کرد. پِلا یکی از شهرهای کرانه شرقی رود اردن بود که مد نظر یانائوس بود. دولت مملوکان‌ این شهر را در قرن 13 و 14 اشغال کردند، اما حدود 5 قرن‌ این شهر متروک ماند. امروزه پِلا توسط تیم باستان شناسی امریکایی و استرالیایی حفاری شده است.

قصرکوچک عمره

در فاصله 28 کیلومتری از ازرق واقع شده است.‌ این قصر سالم‌ترین بازمانده قلعه بیابانی و احتمالا جذاب‌ترین آنها می‌باشد که در زمان خلیفه ولید اول (715 - 705 میلادی) به عنوان حمامی‌ مجلل و لوکس ساخته شده است.

قلعه حرّانه

که به خوبی حفظ شده است در 16 کیلومتری غرب قصر عمره و 55 کیلومتری شرق امان واقع شده است.‌این مکان برای باستان شناسان به صورت یک معما درآمده است. برخی از کارشناسان اعتقاد دارند که‌این مکان یک دژ دفاعی بوده، در حالی که عده‌ای دیگر اعتقاد دارند کاروانسرایی برای قافله شتران بوده است. نظریه دیگر‌ این است که مکان امنی برای انجام بحث‌ها و مذاکرات دولتی رهبران اموی بوده. اما با وجود دیوارهای بلند، برج‌هایی در چهار گوشه و شکل مربعی رومی‌اش یک قلعه دفاعی به نظر می‌رسد.

قصر مشتی (Qasr al - Mushatta)

دقیقاً در جنوب امان واقع شده است که نمونه‌ای بی نظیر از معماری امویان است.‌این قلعه مربع ناقصی است که دکوراسیون استادانه و طاق قوسی دارد. دارای دیوارهای عظیم آجری است که در هر جهت 144 متر بوده و حداقل 23 برج گرد در طول‌ این دیوارها قرار دارند. مورخان بر‌این باورند که‌این قصر، بزرگ‌ترین و پرخرج ترین قلعة امویان است که ساخت آن توسط خلیفه ولید دوم آغاز شد.‌ این قصر بین سال‌های 744 - 743 میلادی ساخته شد، اما هیچ وقت به طور کامل به پایان نرسید.

قَسطل (Qastal)

از قدیمی‌ترین قصرهای امویان است که به نحو بسیار خوبی از آن حفاظت و نگه داری شده است. باقی مانده‌های قسطل شامل بخش‌هایی نظیر کاخ مرکزی، حمام، مخزن آب، مسجد، خانه‌های کوچک، یک قبرستان، که قدیمی ترین قبرستان اردن است و یک سد می‌باشد. کاخ مرکزی تزئینات کنده کاری سنگی دارد و دوازده برج نیم دایره تقویت شده برای محافظت از دیوار دیده می شود. در حیاط قصر یک مخزن آب وجود دارد. در شمال قصر مرکزی باقیمانده‌های مسجد دیده می‌شود. در یک کیلومتری شرق مجموعه اصلی بازمانده سنگ‌های سد، که برای حفظ آب باران ساخته شده به چشم می‌خورد. سد از معدنی ساخته شده که سنگ‌های مورد نیاز قصر قسطل را تامین می‌کرده،‌ این سد ظرفیتی حدود 2 میلیون مترمکعب دارد. به احتمال زیاد‌ این قصر در اوایل دوران اسلامی‌ توسط خلیفه عبدالملک بن مروان ساخته شده، که به عنوان بنیان‌گذار ساخت گنبد باشکوه مسجد صخره (Rock) در اورشلیم شناخته می‌شود.

یکی از جواهرات کشف نشده اردن، قلعه باستانی و بزرگ مکارئوس (Machaerus) واقع در روستای مکاور(Mkawer) می‌باشد. گفته می‌شود در آن‌جا، سالومه زیبا برای هیرودیس آنتی پاس (Herod Antipas) رقصید و سر یحیی را به عنوان پاداش از هیرودیس خواست. بنابر انجیل متی 12 - 14:9 «پادشاه غمگین بود، اما به خاطر قولی که در برابر تمامی‌میهمانان داده بود که سالومه را به خواسته اش برساند، یحیی را در زندان سر بریدند. سربریده شده را در ظرفی به دختر تقدیم کردند و او آن را برای مادرش به هدیه برد».‌این قلعه بر روی تپه‌ای به ارتفاع 700 متر در سال 100 ق.م بنا و 70 سال بعد توسط هیرودیس گسترش داده شد. بزرگ‌ترین جاذبه مکارئوس، نمایش پانورامای خیره کننده‌ای از حومه اطراف دریای مرده و کرانه باختری می‌باشد. در شب‌هایی که هوا صاف باشد به راحتی می‌توانید چراغ‌های قدس (اورشلیم) و اریحا (جریکو) را ببینید.

چشمه ماعین (Main) ،

با چشم انداز بی نظیرش در60 کیلومتری جنوب و غرب امان واقع شده است. هزاران سال است که مردم بدن‌های خسته و بیمار خود را به آب‌های معدنی و شفابخش می‌سپارند تا به آرامش برسند. شواهد باستان شناسی نشان می‌دهد که در عصر نوسنگی و برنز، مردم کشورهای‌ ایتالیا، فرانسه و سوئیس در حمام‌های آب گرم، عبادت می‌کردند. یونانیان باستان معبدی برای آسکلپیوس (Asclepius) خدای طب و شفا در کنار چشمه‌های طبیعی بنا نهادند و یک فرقه رومی‌ با هدف کمک رسانی به طاعون‌زدگان حدود 293 میلادی در اطراف‌این چشمه‌ها حضور داشتند. چشمه‌های ماعین برای یونانیان شناخته شده بود و مورخ رومی‌جوزفوس (Josephus) از آنها با عنوان آب‌های حرارتی زیبا نام برده است. (111)

کرک (Karak) ،

کاخی مهم و متعلق به زمان صلاح‌الدین است (112) در طول تاریخ با نام‌های متفاوت قیرحرس (Qir Heres) ، قیرموآب (Qir Moab) و حارسث (Hareseth) از آن یاد شده است. کرک برای تمدن‌های مختلف جایگاه باارزشی بوده است.‌ این شهر در مسیر کاروان‌های باستانی موآب بوده و توسط یونانیان و رومیان نیز استفاده شده است. در دوره رومیان با نام کرک موبا (Characmoba) شناخته می‌شد.‌ این شهر پیش از جنگ‌های صلیبیون در قرن 12 به اوج شکوفایی خود رسید. گفته شده است که پادشاه صلیبیون اورشلیم بتوینگ اول (Batwing I) این قلعه را در سال 1132 میلادی ساخت. جایگاه آن، میان راه شوباک و اورشلیم، کرک را به بخشی از قلعه‌های عظیم صلیبیون که از عقبه تا ترکیه کشیده می‌شد تبدیل کرد. کرک پایتخت منطقه صلیبی فرا اردن شد، مالیات عبور کاروان‌ها و موادغذایی که در آن منطقه رشد می‌کردند، کمک کردند تا شهر اورشلیم دوباره رونق بیابد.

پترا

بی‌شک معروف‌ترین جاذبه اردن می باشد که در صخره‌های جنوب دریای مرده واقع شده است. پترا به معنی «سنگ» در زبان یونانی احتمالا دیدنی‌ترین شهر باستانی جهان در دنیای مدرن و قطعا پربازدید کننده‌ترین شهر در اردن و خاورمیانه است. پترا پایتخت نبطیان - اعراب می‌باشد، کسانی که درطول دوران پیش از رومیان بر اردن تسلط داشته اند. در‌این سرزمین عجایب معابد، مقبره­‌ها و ساختمان‌هایی است که استادانه از صخره‌های سنگی در کوه حفر کرده‌اند. مسافران انگلیسی و دین بورگن (Dean Burgen) شاعر توضیحاتی در مورد پترا داده‌اند: «با من همخوان شو، مانند عجایبی که در شرق نهفته است، نیم شهر رز سرخ به قدرت زمان»

البته‌ این کلمات نمی‌توانند عمق شکوه و زیبایی پترا را بیان کنند. برای پی بردن به فضای واقعی‌ این شهر بی‌نظیر باستانی، باید در سکوت صبح زود یا اواخر بعد از ظهر از آن بازدید کرد، زمانی که صخره‌های ماسه سنگی درخششی سرخ و عظمتی با شکوه دارد.

بسیاری از زیبایی‌های پترا به دلیل قرار گرفتن آن بر لبه وادی عربه است. تپه‌های ماسه سنگ‌های ناهموار در کنار دره‌های عمیق، دلیل عدم دسترسی آسان به‌ این منطقه بوده است. راحت‌ترین دسترسی به پترا از طریق مسیر سیق (Siq) می‌باشد؛ شکافی پیچ در پیچ در صخره‌ها که عرض آن بین 5 تا 200 متر است. موقعیت عالی حفاظت شده پترا از آنجا ناشی می‌شود که صدها ساختمان درون صخره کنده و ساخته شده‌اند، تنها چند ساختمان مستقل در‌این شهر وجود دارد. تا سال 1984، بسیاری از‌این غارها مسکن اعراب بدوی بود.

نگرانی از تخریب بناهای تاریخی، باعث شد تا دولت - البته به صورت غیر قانونی - اعراب را به شهری در مجاورت وادی موسی انتقال دهد. باستان شناسان براین باورند که پترا از پیش از تاریخ سکنه داشته است. دقیقا در شمال شهر در بیضاء باقیمانده‌های 9000 ساله شهری کشف شده است که به عنوان یکی از اولین سکونتگاه‌ها در خاورمیانه از آن یاد می‌شود. (113) هم اکنون سازمان عجایب هفت گانه، پترا را به عنوان یکی از نامزد‌های فهرست عجایب هفتگانه جدید قرار داده است. (114)

خلیج عقبه

علاوه بر آن که دارای آب و هوای خوشبوی زمستانی و محیط روستایی و یکی از مکان‌های طبیعی جذاب است، دارای ارزش تاریخی نیز هست. در یکی از اکتشافات هیجان انگیز باستان شناسان در عقبه کلیسایی یافته‌اند که گمان می‌رود اولین ساختمان بوده که به عنوان کلیسا ساخته شده است. گمان می‌رود که حتی قدیمی‌تر از کلیسای مقدس (Church of Holy Sepulcher) در اورشلیم و کلیسای مهد در بیت اللحم باشد که هر دوی آن‌ها در قرن چهارم میلادی ساخته شده‌اند.

در حدود 24 کیلومتری جنوب شرقی امان، فلات کویر مرتفع به شکلی غافل­گیرانه به مکانی شاداب منتهی می‌شود؛ دره‌ای پوشیده از درخت به نام وادی سیر! حدود 10 کیلومتر پس از روستای وادی سیر (Wadi seer) که توسط چرکس‌های موقرمز بنا نهاده شده، جاده‌ای است به سمت خرابه‌های قصر عبد (Qasr al - Abd) (قصر برده‌ها) و غار باستانی عراق الامیر (Iraq al - Amir) (غار شاهزاده). در افسانه‌های محلی چنین آمده است که‌این قصر را برده عاشقی به نام طوبیه ( Tobia) ساخته است. هنگامی‌ که سرور طوبیه در سفر بوده، وی‌ این قصر زیبا را ساخته و نقش‌هایی از شیر، پلنگ و عقاب بر در و دیوار آن حکاکی کرده تا بتواند دل دختر وی را به دست آورد. متاسفانه سرور وی قبل از به اتمام رسیدن قصر بازمی‌گردد و زحمات طوبیه بی‌پاداش می‌ماند. درباره تاریخ دقیق ساخت‌ این قصر اطلاعات ناچیزی وجود دارد، اما اعتقاد عمومی‌ بر‌ این باور است که در قرن دوم ق.م توسط هورکانوس، رئیس خاندان قدرتمند توبیاد (Tobiad) و فرماندار آمون ساخته شده است. نام قلعه برده ممکن است به شخص هورکانوس بازگردد، فرمانداری که خود را برده مردمانش می‌دانست. به لطف تلاش‌های یک باستان شناس فرانسوی که سه سال برای ترمیم نقش و نگارهای سنگ‌های شکسته شده وقت صرف کرد، خرابه‌های قصر العبد تا حدی ترمیم شده است. وی پس از انجام برش‌هایی بر روی طرح مقوایی هر سنگ و قطعه، قطعات پازل را در کنار هم چید و برای مرمت کامل‌ این بنا، هفت سال وقت گذاشت. نتیجه اثر تاریخی زیبایی است که هنوز هم بخش‌هایی از آن ناشناخته باقی مانده است. (115)

برخی دیگر از اماکن مذهبی تاریخی بدین شرح است: آرامگاه جعفر پسر ابی طالب، آرامگاه زید پسر حارثه، آرامگاه عبدالله پسر رواحه، آرامگاه سعد پسر ابی وقاص، آرامگاه ابوعبیده عامر جراح، آرامگاه شرحبیل پسر حسنه، آرامگاه معاذ پسر جبل، آرامگاه ضرار پسر ازور، مقام پیغمبر‌ایوب، مقام پیغمبر شعیب، مقام پیغمبر یوشع بن نوح، مقام پیغمبر‌ هارون و غار اصحاب کهف (116)

تاریخ معاصر

ریشه بسیاری از ناملایمات و آسیب‌های وارده بر مردم خاورمیانه در قرن بیستم را باید در حوادث جنگ جهانی اول جست‌وجو كرد. شریف حسین بن علی امیر مكه و پادشاه اعراب با مناسب دیدن موقعیت برای بازپس‌گیری سرزمین‌های اعراب از حكومت ترك‌ها و اعتماد به مقامات انگلیسی و تعهد آن‌ها مبنی بر حمایت از پادشاهی متحد عربی شورش بزرگ اعراب را به راه انداخت. اما بعد از پایان نتایج جنگ، مقامات انگلیسی بر معاهدات خود با اعراب عمل نكردند. (117)

به منظور درك انگیزه خاندان‌ هاشمی از قبول قیام، باید سیاست اتخاذ شده توسط امپراطوری عثمانی در سال‌های منتهی به جنگ جهانی اول را درك كنیم.

اردن که در سده شانزدهم میلادی، به بخشی از امپراتوری عثمانی مبدل گردیده و ضمیمه استان دمشق شده بود همچنان تا سال 1918 تحت تسلط عثمانی‌ها ماند. (118) به دنبال كودتای سال 1908، عثمانی‌ها سیاست متعهدانه و اسلام خواهانه خود را رها كردند و به جای آن سیاست سكولار ملی‌گرایانه ترك را دنبال كردند. امپراطور عثمانی چند ملیتی و بردبار پیشین، اكنون آشكارا شروع به تفكیك ساكنان غیر ترك خود كرد. اعراب به طور خاص با آزارهای سیاسی، فرهنگی، و زبانی رو در رو شدند. در‌این زمان گروه‌های ملی‌گرا در سوریه، عراق و عربستان شروع به پشتیبانی و صف آرایی به پرچم داری عبدالله و فیصل، پسران حسین بن علی پادشاه اعراب كردند. هنگامی كه عثمانی‌ها در سال 1914 به نفع ابر قدرت‌ها وارد جنگ جهانی اول شدند، قوانین مبنی بر منع استفاده رسمی از زبان عربی و تدریس آن در مدارس را تقویت كردند. در‌این دوره بسیاری از شخصیت‌های ملی‌گرای عرب در دمشق و بیروت دستگیر شدند. از سویی اعراب همچنین به وسیله راه آهن حجاز كه دمشق را به مكه متصل می ساخت و حركت لشكریان ترك به قلب سرزمین اعراب را تسهیل می‌كرد تهدید می‌شدند. در نتیجه در سال 1916، شریف حسین رهبر ملی‌گرای عرب با كمك انگلستان و فرانسه شورش بزرگ اعراب بر ضد حكومت عثمانی را به راه انداخت.

عبدالله و فیصل، پسران شریف كه هدایت نیروها را بر عهده داشتند، در سال 1918 میلادی توانستند دمشق را از سلطه عثمانی­‌ها رها كنند. در پایان جنگ نیروهای عرب تمام اردن، بسیاری از مناطق شبه جزیره عربستان و بسیاری از مناطق جنوب سوریه را در كنترل خود داشتند. هدف شریف حسین از به عهده گرفتن شورش بزرگ اعراب تأسیس دولت خودمختار و متحد عربی از آلپو (سوریه) تا آدن (یمن) بر اساس سنن و فرهنگ باستانی مردم عرب بود. (119)

دولت بریتانیا در توافق نامه مشهور به حسین - مَك ماهُن، متعهد شد كه به شرط‌ این‌كه نیروهای شریف حسین شورش كنند از آن‌ها پشتیبانی می‌كنند. در اصل، انگلستان در آن چه امروز به مکاتبات حسین - مک ماهُن، شناخته می‌شود متعهد شد که اگر حسین برعلیه ترکیه شورش کند اعراب را در برقراری استقلال حمایت خواهد کرد.‌ این تعهدنامه سه بخش را مستثنی کرد: ولایات (استان‌های عثمانی) بصره و بغداد، مناطق ترکیه از الکساندرتا و مرسین و از همه مهم‌تر بخش‌هایی از سوریه که در کنار منطقه دمشق قرار دارد، حمص، حما و حلب. بریتانیا بعداً مدعی شد كه منظور از مناطق غربی دمشق، فلسطین بوده است. به دلایل روشن صهیونیست‌ها هم موضعی موافق بریتانیا اتخاذ كردند. در حقیقت اعراب توافق‌نامه را همان طور كه خوانده می‌شد: «لبنان، و نه فلسطین، منطقه شرق دمشق هستند و سایر مناطقی كه ذكر شد» تعبیر و تفسیر كردند. ترجمه و تفسیر آخرین بند از توافق نامه علت اختلاف‌های بزرگ گردید.

در هر صورت علایق قدرت‌های استعمارگر بر تعهدات آنها نسبت به اعراب غلبه كرد، درحالی كه طبق توافق نامه حسین - مک ماهُن استقلال اعراب مورد قبول بود، انگلستان، فرانسه و روسیه در توافق نامه سیكس- پیكت منطقه را با مرزهای دائمی استعماری تقسیم كردند. در توافقنامه سیكس - پیكت آورده شده است كه بخش اعظم فلسطین باید به سازمان ملل واگذار شود كه آشكارا تعهدات داده شده به شریف حسین را نقض می‌كرد.

در سال 1917 آرتور جیمز بالفور منشی خارجه بریتانیا در حركتی فریبكارانه نامه‌ای به یک یهودی مشهور انگلیسی به نام لُرد راسچلد كه متعهد و پشتیبان انگلیسی خانه یهودیان در فلسطین بود ارسال كرد. در بخشی از‌این نامه مشهور به اعلامیه بال فور، آمده است: «در تأسیس خانه ملی برای مردم یهودی ساكن فلسطین و ...‌این موضوع به وضوح درک می‌شود كه هیچ كاری در جهت تحریک تعصبات جمعیت‌های غیر یهودی ساكن و نقض حقوق مذهبی آن‌ها در فلسطین انجام نخواهد شد ...»

امیر فیصل در سال 1918 حكومتی مستقل در دمشق تأسیس كرد اما تقاضای او برای استقلال در كنفرانس صلح پاریس در سال 1919 با مخالفت قدرت‌های استعماری رو به رو شد. امارت امیرعبدالله بر عراق نیز که منتخب نمایندگان عراقی بود توسط حاكمان انگلیسی مورد مخالفت واقع شد. مدت كوتاهی بعد از آن، جامعه مللِ تازه تأسیس اختیار اردن، فلسطین و عراق را به انگلستان و اختیار سوریه و لبنان را به فرانسه واگذار شد. فرانسه با توسل به زور شاه فیصل را از حاكمیتش كه به وسیله انتخاب كنگره عمومی سوریه در سال 1920 به او داده شده بود، خلع كرد.

امیر عبدالله در نوامبر سال 1920 نیروهای خود را برای احیای حكومت برادرش روانه سوریه كرد، اما به هر حال تسلط فرانسه بر سوریه به خوبی طرح ریزی شده بود و شاه عبدالله مجبور بود اهداف خود را مبنی بر تشکیل دولت عربی به تعویق بیندازد و بر تشكیل دولت در امان متمركز شود.

در پایان جنگ، انگلستان اردن را به سه بخش اداری مجزا تقسیم كرد: ناحیه شمالی عجلون كه اداره مركزی آن در‌ایربد بود، ناحیه مركزی بلكا در سلت واقع بود و ناحیه جنوبی كه به وسیله دولت مؤابی عرب اداره می‌شد و در كراک مستقر بود. (120)

پس از ظهور حكومت‌های نامنظم محلی، بریتانیا راه نفوذ دیگری را آزمود. رویكرد جدید آنها‌ این بود كه برای حفظ تسلط غیر مستقیم، به جای انتقال قدرت به واحدهای محلی، قدرت را تنها به یک حكومت تفویض كند: حكومت عبدالله بن حسین، كه در ابتدا مسئولیت دولت موقت شش ماهه را پذیرفته بود.(121)

به‌این ترتیب هنگامی كه دولت بریتانیا با تصمیم امیرعبدالله برای اتحاد سرزمین‌های عربی زیر پرچم‌ هاشمی رو به رو شد، امیرعبدالله را حاكم هر سه منطقه (فرا اردن) اعلام كرد. اراده او برای اتحاد ملت عرب سرانجام به ثمر رسید و امیرعبدالله در سال 1921 نخستین نظام حكومتی متمركز را در آنچه امروز، اردن مدرن می خوانیم تأسیس كرد. (122) چیدمان‌ این حكومت به نحوی بود كه وی، تحت حمایت قدرت حاكمه بریتانیا در فلسطین، حاكم فرا اردن می شد، حكومتی كه در نهایت بتواند سبب تأسیس پادشاهی‌ هاشمی اردن به عنوان حكومتی دائمی‌ شود. تجربه‌ای كه در سه سال نخست پادشاهی بریتانیایی‌ هاشمی، نقش تعیین كننده‌ای بر آینده حكومت اردن گذاشت. عدم وجود نقشه (پیش طرح) مشخص برای توسعه حیات سیاسی جدید از سوی بریتانیا و ارائه دستور كارهای متفاوت از جانب بازیگران سیاسی گوناگون، سبب بالا رفتن میزان شورش‌های شدید بومی شد. تكرار و تعداد شورش‌ها باعث برخورد شخصی بین عبدالله و مقامات بریتانیایی گردید كه ریسك نادیده گرفته شدن اصل ماجرا را به دنبال داشت. به نظر می رسید‌این برخورد، چیزی بیش از یك اختلاف نظر شخصی و در حقیقت اختلاف نظری اساسی در مورد توسعه كشور باشد.

تعدد مراكز قدرت در فرا اردن، رقابت و كشمكش بین نیروها در جهات مختلف را به دنبال داشت. اجزاء گوناگون حكومت جدید، هر یك انتظارات، دستور كارها و روش‌های اجرایی خود را مطرح می‌كردند.

عبدالله به فرا اردن به عنوان ریاستی موقتی و سكوی پرشی برای احیای مابقی سوریه می‌نگریست. ضمناً علاقه‌مند بود به منظور تأمین امنیت قبایل، یک حكومت ائتلافی از قبایل معتمد، به عنوان شاخه‌­ای از شورش‌های عربی تأسیس كند. معتمدان ملی‌گرای او كه كهنه سربازان سوریه‌ای و فلسطینی حكومت فیصل بودند، مطالبات خود مبنی بر بازگشت به دمشق را اعلام كردند. قاطعیت آنان در انجام‌ این امر، از عبدالله بیشتر بود. آنان تلاش می‌كردند فرا اردن را به عنوان سكوی پرتابی برای فعالیت‌های ضد ارتش فرانسه شان به كار گیرند. و با اشغال كردن اكثر سمت‌های دولتی، موقعیت تحقق دولت مدرن و قومی‌ای كه در نظر داشتند را هم به دست می‌آورند.

عوامل بریتانیا در اَمان و اورشلیم با وجود‌این كه تصور واضحی از آینده وضع مملكت نداشتند، نقشه جاه طلبانه‌ای برای دولت در ذهن می‌پروراندند و در جهت ترویج مفهوم حكومت مشروطه كه از طریق مؤسسات مركزی معرفی شده بود و حكومتی قانون مدار و جواب‌گو بود، تلاش می كردند و در نهایت، به دنبال تقسیم جمعیت كشور در استان‌های مجزا بودند.‌ این امر ریشه در تجربه حكومت‌ ایالتی كهن عثمانی‌ها داشت.

بازیگران سیاسی مختلف در موضوعاتی كه اسباب تكامل و عملكرد بهتر دولت را فراهم می‌نمود، رقابت می‌كردند: روابط با قدرت مركزی، چگونگی و میزان قدرت امیر در نظام دولتی، محدود نمودن نفوذ بوروكراسی و كار مؤسسات در چارچوب مشخص شده از سوی حكومت و بالاخره بحث حول محور روابط دولت با قبایل (چه عشایر و چه یک‌جا نشین) و كنترل آنها. در حقیقت رویكرد قانون گذارانه برای قبایل، تبدیل به یکی از بزرگترین اركان مشاجره بین بازیگران سیاسی شد.

روابط پرتنش و بحران‌های گاه به گاه، كل چیدمان حكومت را تهدید می‌كرد.‌این بحران‌ها در تابستان 1924 با رویارویی جدی میان دولت بریتانیا و عبدالله، به اوج خود رسید. پس از‌ این زمان، دولت بریتانیا چارچوب حكومتی را تحمیل كرد كه در عین تمام رقابت‌ها و چالش‌ها، در نهایت سبب اصلاح امور می‌شد. در طول‌ این سال‌ها اگرهای مختلف تشكیل حكومت و اداره جامعه ظهور كرد كه راه توسعه كشور را مشخص می‌نمود.

در ابتدای‌ این دوره، قدم‌های اولیه در جهت تشكیل دولت برداشته شد، اگر چه مرددّ و به شكل محدود. دولت همچنان ضعیف بود و ریاست قبایل اجازه دخالت در ساختار‌ این دولت تازه تأسیس را داشتند و از اِعمال نفوذ در آن سود می‌بردند. به همین ترتیب تشكیل چنین دولتی در قبایل عشایری و نیمه عشایری تأثیر عمیقی نگذاشت و آنان همچنان از مزایای وجود یک دولت ضعیف و محدود برخوردار بودند و در بیابان‌ها كاملاً خودمختار عمل می‌كردند؛ بیابان‌هایی كه 80 درصد كشور را تشكیل می‌داد. در‌اینجا قدرت دولتی تنها از طریق نفوذ شخصی عبدالله، تأمین می‌شد. (123)

به دنبال آن در 15 می‌1923 انگلستان طی معاهده انگلوترانسجردن، فرا اردن را دولتی تحت رهبری امیرعبدالله اعلام کرد که موجب خشم صهیونیست‌ها گردید و در سال 1925 معان وعقبه بخشی از اردن گردید.

در همین زمان شاه فیصل اول پادشاهی عراق را به عهده گرفت. خاندان‌ هاشمی تا زمان شاه فیصل دوم بر عراق حكومت كرد. بعد از به قتل رسیدن شاه فیصل دوم و خانواده‌اش در جولای سال 1958، خاندان‌ هاشمی دومین ضربه را هنگام سقوط علی بن الحسین برادر بزرگ تر عبدالله و فیصل از پادشاهی حجاز توسط عبدالعزیز از نجد متحمل شد. شكستی كه باعث اتحاد ابن سعود و پیروان وهابی و تأسیس پادشاهی عربستان سعودی و خاتمه دادن به بیش از هزار سال حكومت خاندان‌ هاشمی بر مكه بود. (124)

سال‌های بین جنگ‌های جهانی اول و دوم دوره تثبیت و تحكیم در اردن بود. عبدالله به نیرویی امنیتی به جهت‌ ایجاد و تثبیت قدرت حكومت در دفاع، مالیات و سایر مسائل را اساسی تشخیص داد، بنابراین سپاه افسانه‌ای عرب را به عنوان عنصری اساسی برای دولت نوپای خود تأسیس کرد.

سپاه عرب با کمک افسران انگلیسی که مشهورترین شان جی.بی.گلاب بود، به وجود آمد. هرچند سپاه عرب قدرت و تسلط شاه عبدالله را در اردن تأمین می کرد، اما او به فکر تأسیس یک مجلس قانون‌گذاری افتاد.‌این مجلس در سال 1929 تشکیل شد که اعضای آن 21 نفر بودند.

بین سال‌های 1928 و 1946 مجموعه‌ای از معاهدات انگلستان و فرا اردن منجر به استقلال کامل فرا اردن شد. درحالی که انگلستان درجه‌ای از کنترل بر امور خارجی، نیروهای مسلح، ارتباطات و امور مالی دولت را حفظ می‌کرد، امیرعبدالله فرماندهی تشکیلات اداری و نظامی‌دولت را در دست گرفت. وی در تاریخ 22 مارس 1946 معاهده جدید انگلستان - فرا اردن را به پای میز مذاکره برد که در نتیجه آن به قیمومت انگلستان پایان داد و فرا اردن به استقلال کامل رسید. در زمانی که فرا اردن امکانات نظامی‌اش را ارتقاء می‌داد، انگلستان همچنان به پرداخت یارانه‌های مالی و حمایت از سپاه آنها می‌پرداخت. دو ماه بعد در تاریخ 25 ماه می‌1946 پارلمان فرا اردن، عبدالله را شاه اعلام کرد.

در سال 1949 با الحاق کرانه باختری، نام‌این کشور از فرا- اردن به پادشاهی اردن تغییر کرد. در سال 1951، شاه عبدالله، در مقابل مسجد الاقصی در اورشلیم توسط نیروهایی که گمان می کردند عبدالله در تلاش برای مصالحه با اسرائیل است ترور شد. نوه‌ی 14 ساله عبدالله، حسین در لحظه ترور در کنارش بود. (125) پس از او طلال پسرش به پادشاهی رسید ولی به دلیل بیماری و تحت فشار انگستان و خانواده‌ هاشمی، به نفع پسر بزرگ خود حسین در سال 1952 از قدرت کناره گرفت. (126) مجلس اردن پس از بیماری ملک طلال در 11 اوت 1952 او را از پادشاهی خلع کرد و حسین را که هنوز به سن قانونی نرسیده بود، به پادشاهی برگزید. شورای سلطنتی تا رسیدن وی به سن قانونی، تصدی امور را بر عهده گرفت و حسین بن طلال در 2 مه 1953 رسماً پادشاه اردن شد. بعد از به قدرت رسیدن حسین بن طلال، توفیق عبدالهدی، نخست وزیر و از رجال با نفوذ اردن در مه 1953 از مقام خود کناره گرفت و حسین، فوزی المُلتقی را به‌ این مقام منصوب کرد.

از اقدامات مهم حسین، عزل گلوب پاشا، فرمانده انگلیسی كل نیروهای مسلح اردن بود. گلوب كه سال‌ها‌ این سمت را بر عهده داشت به دستور ملك حسین در مارس 1956 از اردن اخراج شد. حسین اعلام كرد‌ این اقدام به منظور عربی كردن رهبری ارتش اردن و كاستن مداخلات انگلیس در فرماندهی تشكیلات امنیتی بود. با‌این اقدام، او نزد مردم اردن و بسیاری از كشورهای عربی وجهه‌ای كسب كرد.

در 1956 اولین انتخابات مجلس در كشور برگزار شد و حسین بن طلال كه ابتدا از دخالت مجلس در امور سیاسی چندان استقبال نمی‌كرد، قدرت بیشتری به مجلس بخشید. اما با تشدید مشكلات داخلی و افزایش تهدیدات خارجی، وی در نوامبر 1958 با صدور فرمانی، مجلس و فعالیت‌های قانونگذاری را تعطیل كرد كه وظیفه آن را دولت بر عهده گرفت و برای اداره امور قوانین موقت صادر كرد. (127)

حسین از سال 1953 تا زمان مرگش 1999 بر اردن حکمرانی کرد و کشورش را بیش از چهار دهه، از جنگ و بحران‌ها حفاظت کرد که شبیه راه رفتن روی طناب ظریف میان قدرت‌های بزرگ در خاورمیانه بود. در طول‌این مدت، اردن بیش از یک میلیون پناهنده از جنگ 1948 و 1967 پذیرفته و به آنها تابعیت داده است. همان گونه که به بیش از 300 هزار فلسطینی که پس از درگیری‌های جنگ خلیج فارس سال 1991 که از کویت و دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس اخراج شده بودند، پناه داد. (128)

پس از او پسرش عبدالله که تحصیل کرده غرب است به قدرت رسید و تا کنون زمام قدرت را به دست دارد به نظر می رسد که او مصمم است سیاست‌های پدر را در ارتباط با مسئله فلسطین و اسرائیل در منطقه تعقیب کند. در سرزمینی عاری از نفت و با منابع طبیعی محدود، اردن به یکی از جوامع مترقی و پرانرژی در خاورمیانه تبدیل شد، اما با قبول و جذب تعداد زیادی پناهنده، بدون دریافت کمک از جهان خارج، درآمد سرانه سالانه از حدود 2000 دلار در 1990، به کمتر از 1400 دلار در سال بعد نزول کرد. (129)

تحولات مهم سیاسی اجتماعی و فکری در تاریخ معاصر

تراژدی فلسطین: اعلامیه بالفور به خانه ملی یهود در منطقه تحت سلطه انگلستان خیلی زود به مسئله بین انگلستان و اعراب مبدل شد. اعراب از‌این که مهمان ناخوانده فلسطین معرفی شدند بسیار خشمگین شدند.

جمعیت اعراب در پایان جنگ جهانی دوم حدود 90 درصد جمعیت فلسطین را تشکیل می‌داد.‌این در حالی بود که مهاجرت یهودیان به فلسطین در سال 1920 اعلان خطرهای اندکی را برانگیخت، اما با ظهور آزار و اذیّت‌های نازی‌ها در اروپا کم رنگ جلوه کرد.

سیل جمعیت یهودیان اروپایی به سمت فلسطین باعث نگرانی و سرانجام قیام مردم فلسطین شد.‌این قیام که شبیه به انتفاضه مردم در سال 1980 بود اولین برخورد فلسطینیان و یهودیان به شمار می‌رود. تلاش‌های شاه عبدالله برای جلوگیری از اختصاص زمین‌های اعراب به یهودیان مهاجر توسط خانه ملی یهودیان و گسترش شمار یهودیان در فلسطین بالا گرفت. هر دو طرف انگلستان را مقصر می‌دانستند. اختلافات با شروع جنگ جهانی دوم و به دلیل‌این که هر دو طرف با انگلستان همکاری می کردند کاهش یافت.

بحران فلسطین یک سال بعد از جنگ به سرعت بالا گرفت. سران صهیونیست از همدردی جامعه بین الملل برای فشار انگلستان و پذیرش هزاران یهودی بدون مکان توسط انگلستان استفاده کردند.

در همین زمان گروه‌های مخفی همچون‌ایرگان و استرن گنگ شروع به یک مبارزه تروریستی علیه انگلستان کردند. در دهه 20 مهاجرت یهودیان به فلسطین افزایش چشمگیری داشت. انگلستان برای مبراکردن خود از مشکلات به وجود آمده اعلام کرد که سلطه او بر فلسطین در 14 می‌سال 1948 پایان خواهد یافت. پس از اعلام پایان تسلط انگلستان بر فلسطین، یهودیان بلافاصله استقلال دولت اسرائیل را اعلام نمودند.

سازمان ملل پس از طرحهای بسیار سرانجام به تقسیم فلسطین بین اعراب و یهودیان رأی داد. قدس (اورشلیم) تحت قیمومت سازمان ملل متحد درآمد.

بیش از نصف فلسطین از جمله نوار ارزشمند ساحلی به یهودیان که تنها 6 درصد سرزمین فلسطین را مالک بودند واگذار شد. جماهیر شوروی اولین کشوری بود که اسرائیل را به رسمیت شناخت و بلافاصله بعد از آن‌ایالات متحده آمریکا اسرائیل را قانونی اعلام کرد و تراژدی فلسطین متولد شد. اعراب شوکه شدند و درگیری اجتناب ناپذیر شد. (130)

- جنگ اعراب و اسرائیل 1948: پیش از تصمیم مجمع عمومی‌سازمان ملل مبنی بر تقسیم کشور فلسطین، ملک عبدالله سپاه خود را برای دفاع از اعراب فلسطین به آن کشور فرستاد. در واکنش به تصویب طرح تقسیم بندی فلسطین، وی اعلام آمادگی برای اعزام تمام قوای لشکر کشورش برای حمایت از فلسطین نمود. دو روز قبل از پایان قیمومت بریتانیا نشست اتحادیه عرب در امان برگزار شد که در نتیجه آن کشورهای عربی نیروهای نظامی‌خود را به فلسطین برای کمک به ارتش اردن فرستادند. بلافاصله بعد از اعلام استقلال دولت اسرائیل، لبنان، مصر و عراق لشکریان خود را برای پیوستن به نیروهای اردنی به منظور دفاع از ساکنین حقیقی فلسطین اعزام کردند. در هر صورت به علل زیادی، همچون بی نظمی‌نیروهای عرب، لشکر بی شمار اسرائیل که حدود 000/80 نفر بودند و آزمودگی نیروهای اسرائیلی در جنگ جهانی دوم، جنگ به سرعت به نفع اسرائیل به پایان رسید.

تشکیل خشونت بار دولت اسرائیل به آواره شدن پانصد هزار فلسطینی از خانه‌هایشان ختم شد. کشتارهای دسته جمعی 245 فلسطینی در دیر یاسین و همچنین کشتار مردم در كَفَر قاسم از جمله جنایات اسرائیل به منظور ترساندن مردم فلسطین و فراری دادن آنها بود.

- هنگ اعراب و دفاع اورشلیم: قدس سومین شهر مقدس مسلمانان بعد از مکه و مدینه است و مکانی است که پیامبر اسلام (ص) از آنجا به معراج رفت و به عقیده عیسویان مسیح (ع) در آن جا به صلیب کشیده شد.

در جنگ سنگین اعراب و یهودی­ها بر سر شهر اورشلیم (قدس) نیروهای سپاه عرب توانستند نیروهای یهودی را از آن جا بیرون کنند. جنگ اعراب و اسرائیل سرانجام با توافق نظامی‌اعراب و اسرائیل در سال 1948 به پایان رسید. به طور خاص در نبرد اورشلیم، ارتش اردن توانست توانایی‌های حرفه‌ای خود را به نمایش بگذارد. مسیحیان عرب و مسلمانان با هم در دفاع از اورشلیم در برابر تهاجم صهیونیست‌ها متحد شدند و جنگیدند. (131)

- اتحاد دوکرانه: پس از جنگ، اعراب فلسطینی ساکن در مناطق تحت کنترل اردن به‌این نتیجه رسیدند که اتحاد با اردن برای حفظ و نگهداری کرانه باختری تحت کنترل خود که هنوز به اسرائیل نسپرده ­اند، ضروری به نظر می‌رسد. در نتیجه در دسامبر 1948 گروهی از رهبران فلسطینی و افراد برجسته از کرانه باختری کنفرانسی در جریکو برگزار کردند، جایی که از ملک عبدالله خواسته شد تا اقدامات فوری برای متحد کردن دو کرانه اردن و تبدیل آن یک دولت واحد و تحت رهبری وی را به انجام رساند. در تاریخ 11 آوریل 1950، انتخابات برای پارلمان جدید اردن که در آن اعراب فلسطینی کرانه باختری هم حضور داشتند برگزار شد. سیزده روز بعد پارلمان، به اتفاق آرا برای اتحاد دو کرانه رود اردن مصوبه­ای صادر کرد که بر طبق قانون، پادشاهی اردن‌هاشمی‌را به منظور حفاظت از آنچه به عنوان قلمرو عربی فلسطین در برابر گسترش قلمرو صهیونیست باقی مانده بود، گسترش می داد.

- کشته شدن ملک عبدالله: پس از دفاع موفقیت آمیز از اعراب شرق اورشلیم توسط ارتش اعراب، ملک عبدالله به طور منظم برای شرکت در نماز جمعه به مسجد الاقصی می رفت. جمعه 20 جولای 1951 هم از‌این قاعده مستثنی نبود. پادشاه اردن در‌این نماز با نوه اش (پادشاه آینده) حسین شرکت کرد. درحالی که به مسجد نزدیک می شدند، ضاربی به سمت ملک عبدالله آمد و پادشاه را به ضرب گلوله از پای درآورد. وی همچنین گلوله‌ای به سمت شاهزاده جوان شلیک کرد، اما گلوله به مدالی که روی سینه وی بود برخورد کرد.

- سلطنت شاه طلال: پس از به قتل رسیدن ملک عبدالله تاج و تخت پادشاهی اردن به ولیعهد طلال، پسر ارشد پادشاه رسید. شاه طلال در تاریخ 5 سپتامبر 1951 سلطنت را به عهده گرفت. به دلایل پزشکی شاه طلال در تاریخ 11 آگوست 1952 از پادشاهی کناره گرفت و سلطنت را به پسر ارشد سپرد که در تاریخ 9 سپتامبر 1951 به صورت علنی وارث پادشاه معرفی شد. شورای سلطنتی تا رسیدن شاهزاده حسین به سن قانونی، تصدی امور را به عهده گرفت و حسین بن طلال در 2 می‌1953 رسماً پادشاه اردن شد. شاه طلال در زمان تصدی خود، توسعه قوانین لیبرال را بنیان نهاد.‌این سند دولت را در مجموع و وزیران را به صورت جداگانه، قبل از پارلمان مسئول می‌داند.‌این طرح در تاریخ 1 ژانویه 1952 به تصویب رسید.

- ترسیم یک دوره سخت: اردن در دهه 50، دهه 50 دوره‌ای از تحولات پر سر و صدا در سراسر جهان عرب بود. بخش عمده‌ای از‌این آشفتگی و نارضایتی­‌ها، ناشی از تشکیل کشور اسرائیل و شکست فلسطین در سال 49 - 1948 است. قدرت­های استعماری همچنان بر ملت‌های عرب نفوذ داشتند، شرایطی که در میان توده‌های جمعیت‌ایجاد خشم می کرد. نارضایتی عمومی‌منجر به رشد سریع چندین‌ایدئولوژی افراطی عرب شد، حزب بعث در سوریه در اواخر دهه 40 به رهبری دو تن از معلمان دمشق، میشل عفلق و صلاح البیتار پایه گذاری شد و وحدت سیاسی تمام کشورهای عربی را با شعار «وحدت، آزادی و سوسیالیسم» دربرگرفت. یکی از بازیگران اصلی در سیاست‌های اعراب در دهه 1950 و 1960 رئیس جمهور مصر جمال عبدالناصر بود. اساساً پیشنهاد وحدت از طرف ناصر، رئیس جمهور مصر و بعثی‌ها به دنبال سلطةک دولت بر دیگر دول عربی بود. جمهوری متحده عربی، متشکل از کشورهای مصر و سوریه، عمر کوتاهی داشت (61 - 1958) و کاستی‌های طرح اتحاد را نشان داد.

شاه حسین در 1956 با لغو پیمان 1948 اردن و انگلیس، دخالت‌این كشور را در امور اردن کاهش داد و كمك‌های مالی كشورهای عربی، به ویژه عربستان سعودی، مصر و سوریه را جانشین آن نمود. وی در مه 1956 درباره تشكیل فرماندهی مشترك نظامی با مصر و سپس سوریه پیمان بست. حسین در جریان بحران سوئز، برای اجرای تعهداتش در قبال مصر در 31 اكتبر 1956 رابطه سیاسی خود را با فرانسه قطع كرد و آمادگی ارتش اردن را برای جنگ با اشغالگران اعلام نمود.

در 31 آوریل 1957 برخی نیروهای ارتش با هدف ترور حسین بن طلال و براندازی نظام پادشاهی، كودتای معروف به الزرقاء را شكل دادند. میان دو گروه ارتش در پادگان شهر الزرقاء درگیری خونینی رخ داد كه به شكست عوامل كودتا انجامید.

پس از درخواست حسین مبنی بر خروج نیروهای سوری، مناسبات دیپلماتی اردن با مصر تقریبا به حالت تعلیق درآمد. اما روابط خوب اردن با عربستان سعودی همچنان ادامه یافت.

حسین بن طلال و ملك فیصل دوم، پادشاه عراق در واكنش به تأسیس جمهوری متحد عربی و دستیابی به پیوندهای مشترك خارجی و دفاعی و گمركی و آموزشی ، فدراسیون عربی را در امّان تشكیل دادند.‌این فدراسیون كه مورد تایید آمریكا و انگلیس بود، در پی كودتای عبدالكریم قاسم در عراق در اوت 1958 به فرمان حسین بن طلال منحل شد.

از 20 اوت 1963 حسین با شوروی و برخی كشورهای بلوك شرق مناسباتش را آغاز كرد و در 30 مارس 1964، نخستین سفیر اردن به شوروی اعزام شد. در 1964 م حسین بن طلال در دو كنفرانس سران عرب كه به ترتیب در قاهره و اسكندریه برگزار شدند، شركت نمود و پس از دیدار با جمال عبدالناصر، مناسبات دو كشور بهبود یافت.

در ژوئیه 1966 حسین بن طلال حمایت خود را از سازمان آزادی بخش فلسطین (ساف)، با‌این اتهام كه احمد شقیری دبیر‌این سازمان، از كمونیست‌ها هواداری می كند، قطع كرد. در 30 مه 1967 م به دنبال تشدید تهدید‌های اسرائیل در خاورمیانه، حسین بن طلال به قاهره رفت و پس از مذاكراتی با جمال عبدالناصر، بین دو كشور برای پنج سال معاهده دفاعی مشتركی بسته شد. در پی حمله رژیم اسرائیل به مصر در ژوئن 1967، ارتش اردن در جنگ شش روزه شركت نمود كه به شكست اردن و اشغال كرانه باختری رود اردن انجامید.

- دهه ثبات و رشد اقتصادی: دهه 60 با رشد اقتصادی بسیار خوب خود اردن همراه بود. ستون اصلی اقتصاد مدرن اردن - صنعت پتاس، فسفات و سیمان - در‌این دوران پیشرفت کرد. در زرقاء، در شرق امان، یک پالایشگاه نفت ساخته شد. کشور توسط شبکه‌ای از بزرگراه‌ها با هم مرتبط شدند و سیستم مهندسی جدیدی به کشور معرفی شد. در سال 1962، اولین دانشگاه ملی در اردن بنا شد: دانشگاه اردن در جبیهه^[74] در حومه شهر امان. قبل از جنگ 1967، اردن شاهد رشد نرخ اقتصادی بالاتر نسبت به سایر کشورهای در حال توسعه بود. صنعت پر رونق ساخت و ساز فرصت‌های شغلی فراوانی در اردن پدید آورد، از طرف دیگر گردشگری از اورشلیم، بیت اللحم و بسیاری از جاذبه‌های کرانه‌های شرقی‌این کشور درآمد ارزی را افزایش داد. اقتصاد اردن همچنین به لطف پول‌های ارسالی مهاجرانی که در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس کار می کردند، پررونق تر شد.

- فاجعه 1967: در اوایل سال 1963، اسرائیل اعلام کرد که قصد دارد بخشی از آب رود اردن را جهت آبیاری کویر نقب^[75] (که همچنین به نام صحرای نقب نیز شناخته می‌شود) به سمت اسرائیل منحرف کند. در پاسخ، رهبران عرب در اجلاس 1964 قاهره تصمیم به کاهش جریان آب به دریاچه طبریه و انحراف برخی از شاخه‌های فرعی در لبنان و سوریه گرفتند و برای آمادگی جهت دفاع به حملة احتمالی اسرائیل به خاطر‌این تقسیم آب، یک نیروی مشترک عربی‌ایجاد شد؛ ارتش متحد عربی از کشورهای مصر، سوریه، اردن ولبنان به سرکردگی سپهبد علی عامر از مصر تشکیل شد.

یکی دیگر ازنتایج نشست قاهره استقرار سازمان آزادی بخش فلسطین بود. همزمان با دیگر رهبران عرب، شاه حسین نیاز به یک سازمان که می‌تواند تلاش‌های فلسطینان را هماهنگ کند تشخیص داد. تنها نگرانی او‌این بود که سازمان آزادی بخش فلسطین باید با اردن همکاری کند و فعالیت‌های نظامی‌خود را تحت کنترل شدید فرماندهی متحده عربی انجام دهد، تا مبادا سهوا اعراب را بدون آمادگی به جنگ با اسرائیل سوق دهد.

اواسط دهه 60 شاهد ظهور گروه‌های مستقل چریکی فلسطینی (در زبان عربی با نام فدائیان شناخته می شدند) و از جمله قابل توجه ترین آنها جنبش فتح یاسرعرفات بود. دولت سوریه در تلاش بی وقفه خود برای برتری نسبت به ناصر، حمله پارتیزانی به اسرائیل را مورد حمایت قرار داد - نه از طرف سوریه، بلکه از طرف لبنان و اردن. اقدامات تلافی جویانه اسرائیل به‌این حملة نظامی‌کاملا قابل پیش بینی بود و رهبری چریک‌ها را به اردن نسبت داد. به همین دلیل اردن دوباره در قاهره، دمشق و بغداد مورد حملة تبلیغاتی قرار گرفت. در 1966 اسرائیل طی حمله موفقی به سامو به حمله فداییان فلسطینی پاسخ گفت که بار دیگر اردن در دفاع از‌این تجاوز با شکست مواجه شد.

رقابت احزاب عرب با یکدیگر‌این اجازه را به اسرائیل داد که برای از بین بردن نیروی هوایی مصر در تاریخ 5 ژوئن 1967 حمله غافلگیرانه‌ای به انجام برساند. در پاسخ نیروهای اردن به اسرائیل حمله کردند، اما با ضد حمله نیروهای اسرائیل به کرانه باختری و شرق عرب نشین اورشلیم، مجبور به عقب نشینی شدند. پس از نابودی نیروی هوایی مصر، اسرائیل با تسلط کامل بر آسمان مصر، بمب‌های ناپالم را بر سر نیروهای عرب فرو ریخت. هنگامی‌که در تاریخ 11 ژوئن سازمان ملل آتش بس را بر طرفین تحمیل کرد، اسرائیل بخش وسیعی از سرزمین عرب را تحت تصرف خود داشت که شامل صحرای سینا در مصر، بلندی‌های جولان سوریه و مهم تر از همه بخشی از فلسطین که متعلق به اعراب بود: کرانه باختری که شامل شرق عربی بیت المقدس و نوار غزه بود.

گفتنی است که اردن طی‌این درگیری­ها هزینه سنگینی پرداخت که دارای ابعاد اقتصادی و اجتماعی بود؛ از جمله 000/300 فلسطینی به اردن پناهنده شدند. حدود 70 درصد از زمین‌های کشاورزی اردن در کرانه غرب قرار داشت که 60 تا 65 درصد از میوه‌ها و سبزیجات اردن را تولید می کرد. به علاوه نیمی‌از بنگاه‌های صنعتی نیز در کرانه غربی قرار داشت و در همین حال با اشغال اورشلیم و مکان‌های مذهبی درآمدهای توریسم نیز از میان رفت. در نهایت 38 درصد از تولید ناخالص ملی اردن کاهش یافت. علیرغم‌این کاهش همچنان مسئولیت پرداخت حقوق و اداره کرانه غربی که شامل هزینه‌های آموزشی وحقوق کارکنان و بازنشستگان بود همچنان بر عهده دولت سنگینی می‌کرد. (132)

- طرح‌های دیپلماتیک و نظامی: بین سال‌های 70 - 1967 اردن استراتژی دوگانه‌ای از طرح‌های سیاسی و نظامی‌برای بازپس گرفتن سرزمین‌های عربی که در جنگ 1967 از دست داده بود، در پیش گرفت. در 22 نوامبر 1967، شورای امنیت سازمان ملل متحد به اتفاق آرا قطعنامه 242 را به تصویب رساند که در آن از اسرائیل دعوت می شد تا از مناطقی که در جنگ اخیر اشغال کرده بود بیرون رود و از تمامی‌ساکنین خاورمیانه درخواست شد به حقوق دیگران احترام گذاشته «درون مرزهای امن و شناخته شده و در صلح زندگی کنند». تدوین‌این قطعنامه مهم، که هنوز هم نقطه مرجع اصلی برای‌ایجاد صلح در خاورمیانه می‌باشد، ابتکار ملک حسین بود. (133) در‌این فاصله ارتش اسرائیل به سمت اردن نشین رود اردن حمله کرد که توسط نیروهای مشترک فلسطین و اردن در جنگ کرامه شکست خورد و ضربات سنگینی به نیروهای اسرائیلی وارد آمد. (134)

- درگیری سال 1970: همکاری با فلسطینی‌ها که روزی مورد تأیید ملک حسین بود، در سپتامبر 1970 به جدایی منجر شد. حضور فراگیر و پر هرج و مرج گروه­های مسلح فدائیان فلسطینی که انتظار مصونیت از قوانین اردن را داشتند، در سرتاسر اردن بی نظمی‌ایجاد کرد. رهبران میانه رو فلسطین قادر به مهار عناصر افراطی نبودند، افرادی که دوبار به کاروان موتوری شاه حمله کردند و مرتکب چندین عملیات هواپیما ربایی شدند. (135) در نهایت در سپتامبر سیاه ارتش اردن جنگنده‌های فلسطین را شکست داد و آنها را از اردن اخراج کرد. در 1971 نیروهای ارتش اردن، فلسطینی‌های مسلح را از کشور بیرون کردند که بسیاری از آنها به لبنان پناهنده شدند. (136)

- اردن در دهه 70: تلاشهای اقتصادی: بعد از حوادث 71 - 1970 سیاست‌های داخلی به سمت ترویج وحدت ملی در میان مردم اردن پیش رفت.‌این وحدت مورد تضمین نهایی برای بقا و امنیت اردن محسوب می‌شود. در‌این زمان، نگرانی اصلی رژیم نظم و امنیت اردن بود. برای بازگشت تدریجی ثبات سیاسی، دوباره سرمایه گذاری در اردن از سر گرفته شد. در‌این سال­ها اردن شاهد رشد بی سابقه در تعدادی مناطق، مخصوصا بخش خدمات، ساخت و ساز و بخش مالی بود. توسعه اقتصادی و اجتماعی سریع اردن، همچنین مدیون رونق نفت در سراسر خاورمیانه در اواسط و اواخر دهه 70 می‌باشد. وجوه ارسالی فراوان که توسط 400 هزار یا تعداد بیشتری از شهروندان اردنی که به عنوان نیروی کار ماهر در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس کار می‌کردند نیز به رونق اقتصادی اردن کمک کرد. در نتیجه جنگ داخلی لبنان در سال 1975 که منجر به جنگ در پایتخت بیروت شد، بسیاری از بانک‌ها و زیر ساخت‌های کشور از بین رفت، به همین سبب، بسیاری از‌این بخش‌ها به امان نقل مکان کردند که باعث رونق صنعتی در امان شد. در اوایل دهه 80 امان بةکی از پویاترین پایتخت‌های دنیای عرب تبدیل شد. (137) در همین دهه در 1972 طرح حسین در خصوص اتحاد کرانه غربی و شرقی مورد قبول واقع نمی شود. (138) اردن در 1973 مستقیماً وارد جنگ نمی شود و تنها با اعزام نیرو به سوریه کمک می کند. جنگ 1973 و به دنبال آن کمپ دیوید 1976 را می توان مهمترین حادثه‌این دهه به شمار آورد. (139) شاه حسین و بسیاری از رهبران عرب‌این معاهده را عامل بی ثباتی منطقه شمرده و آن را نپذیرفتند. (140) طی همین سالها نشست اتحادیه عرب، سازمان آزادی بخش فلسطین را به عنوان نماینده قانونی مردم فلسطین - به جای اردن - معرفی کرد. (141)

- اردن در کنار عراق و غرب علیه‌ایران: در سال 1980 نگاه‌ها از جنگ اعراب و اسرائیل به خلیج فارس معطوف شد، هنگامی‌که جنگ بین‌ایران و عراق درگرفت. در طول جنگ 8 ساله، اردن در کنار‌ایالات متحده، فرانسه و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس از عراق در برابر‌ایران حمایت می کرد. با‌این وجود، اردن همیشه در پی حل و فصل مسالمت آمیز جنگ بود. در همین زمان بود که تجارت بین دو کشور اردن و عراق رونق گرفت. به طور خاص، خط عرضه از بندر دریای سرخ اردن، عقبه به مناطق استراتژیک عراق، باعث پیشرفت و ترقی اقتصادی اردن شد.‌این جریان در خلال مشکلات اقتصادی بین سوریه و عراق رخ داد. هنگامی‌که سوریه با‌ایران متحد شد و تجارت با عراق را متوقف ساخت.(142)

در 1985 بار دیگر طرح شاه حسین در ارتباط با فلسطین و کرانه غربی و نوار غزه علیرغم توافق اردن و فلسطین بر هماهنگی در روند صلح نه تنها توسط اسرائیل رد شد (143) بلکه از درون سازمان آزادی­بخش فلسطین نیز مورد مخالفت واقع شد. (144)

1987 شاهد اولین انتفاضه فلسطین است و در 1988 اردن تمام روابط اداری و حقوقی خود را با کرانه باختری قطع می کند. (145) در پایان‌این دهه اردن اجرای قوانین صندوق بین المللی پول برای تنظیم مجدد اقتصاد را شروع می کند و با ظهور شورش در معان اولین انتخابات عادلانه و آزاد برگزار شده و اسلامگرایان پیروز می شوند. (146) همچنین در پی حمله عراق به کویت اردن به دنبال راهی مسالمت آمیز است و سلطان حسین تلاش می کند تا میانجیگری کند. (147)

- انتخابات آزاد اردن: در سال‌های اخیر، چنانکه گفته شد پادشاهی اردن‌هاشمی، پیشرفت چشمگیری در جهت استقرار پایه‌های کثرت گرایی انجام می ­دهد. (148) هنگامی‌که اردن تعهدات خود را به سیاست پارلمانی از سرگرفت، اصلاحات گسترده­ای، برای اطمینان از سرمایه گذاری امن به تصویب رسید. قابل توجه ترین رویداد‌این دوره، بازگشت مجدد احزاب سیاسی به پارلمان، تهیه پیش نویس قانون اساسی، گسترش آزادی مطبوعات و تعهدی استوار به کثرت گرایی و حقوق بشر می‌باشد. در سال 1989 اصلاحات سیاسی با انتخابات مجلس شروع شد. پارلمان جدید به عنوان یک نیروی سیاسی که قدرت کامل قانون گذاری داشت، ظهور یافت. علاوه بر‌این، تدوین قانون اساسی برای فعالیت‌های سیاسی سازمان یافته در کشور چارچوب تعیین کرد.‌این منشور، که از حقوق بشر حمایت می‌کند، یک مدل بومی‌از کثرت گرایی دموکراتیک بر اساس تنها ضامن واقعی ثبات: مشارکت عمومی‌و مسئولیت جمعی می‌باشد. (149)

- شورای مشاوره ملی: در ماه آوریل سال 1975، به فرمان ملک حسین شورای مشاوره ملی تشکیل و به صورت موقت جایگزین پارلمان شد. بین سال‌های 1978 تا 1984 سه شورا تشکیل شدند که اعضای آن نمایندگان انتخابی ملک حسین بودند که از بخش‌های مختلف جامعه اردن انتخاب شده بودند.(150) بنا بر اظهارات سایت‌های دولتی اردن‌این شوراها به عنوان جایگزین برای پارلمانی که آزادانه انتخاب شوند در نظر گرفته نشده بود و تنها یک اقدام موقت در مقابل پارلمانی بود که بیشتر کرسی‌های آن از کرانه باختری دراشغال اسرائیل بود. آخرین شورای مشاوره ملی در ژانویه 1984 توسط فرمان سلطنتی منحل شد.(151)

- جدایی از کرانه باختری: پیش از سال 1989، دو ماه قبل از‌این که اسرائیل کرانه باختری را اشغال کند؛ آخرین انتخابات پارلمانی اردن در آوریل 1967 برگزار شد از زمان اتحاد دو کرانه در سال 1950، شرق و غرب در پارلمان حضور برابر داشتند؛ هرکدام سی نماینده در مجلس نمایندگان داشتند. در سال 1967 اسرائیل کرانه باختری را اشغال کرد، همچنین قطعنامه نشست سران عرب در رباط در سال 1974 که ساف^[76] (سازمان آزادی بخش فلسطین) را به عنوان «نماینده انحصاری مشروع» از مردم فلسطین تعیین کرده بود، موانع قانونی و عملی برای برگزاری انتخابات عمومی ‌را نشان داد. (152)

در 1988 اردن تمام روابط اداری و حقوقی خود را با کرانه باختری قطع می‌کند(153) و به دنبال موج شورش در برخی از مناطق که سایت ملک حسین آن را ناشی از مشکلات اقتصادی می داند، نخستین انتخابات پس از 1966 در کرانه شرقی انجام می‌پذیرد. (154)

- انتخابات 1989: در ماه آوریل 1989، دولت موقت به شریف زید بن شاکر به عنوان رئیس برای نظارت بر انتخابات دموکراتیک برای مجلس نمایندگان اردن سپرده شد و بدین وسیله اصلاحات سیاسی کشور را تقویت کرد. سانسور برداشته شد، کاندیداها برای انتخابات مجلس شروع به مبارزات انتخاباتی مستقل کردند هرچند دیدگاه‌های‌ایدئولوژیکی متفاوتی داشتند. در 8 نوامبر 1989 اردنی‌ها به پای صندوق‌های رأی رفتند و پس از 22 سال در اولین انتخابات عمومی‌شرکت کردند. تمام شهروندان بالای 19 سال حق رای داشتند. زنان اردن هم می‌توانستند رأی بدهند، حقی که در سال 1974 به آنها اعطا شده بود. (155)

انتخابات پارلمانی در سال 1993 و 1997 برگزار شد بیش از 640 نامزد از جمله 12 زن، برای تصاحب کرسی در مجلس نمایندگان، که از60 به 80 عضوافزایش یافت به رقابت پرداختند. تعداد اعضای مجلس سنا نیز به 40 عضو افزایش یافت. برای اولین بار در تاریخ‌این کشور، تمام طیف­های جامعه اردن در قوه مقننه شرکت کردند. پس از انتخابات سال 1989، شاه حسین حکومت نظامی‌بیست ساله را لغو اعلام کرد. با کاهش تنش‌ها، مقررات وضعیت اضطراری نیز که در سال 1989 متوقف شده بود، به طور رسمی‌در ماه آوریل سال 1992 برداشته شد.‌این آزادی جدید راه را برای قانونی کردن احزاب سیاسی و معرفی قوانین مطبوعات جدید باز کرد. در 5 ژوئیه سال 1992، پارلمان به طور رسمی‌احزاب سیاسی را قانونی اعلام کرد. (156)

- منشور ملی: به منظور جلوگیری از مشکلات دهه 50، در ماه آوریل سال 1990 کمیسیون سلطنتی‌ای متشکل از شصت عضو با هدف تهیه پیش نویس دستورالعمل برای فعالیت احزاب سیاسی در اردن توسط شاه حسین منصوب شد.‌این کمیسیون از اعضایی تشکیل شده بود که نماینده همه گروه‌های سیاسی در‌این کشور محسوب می شدند و طی چند ماه اجماع خود را در قالب یک منشور ملی ارائه دادند که در ماه ژوئن سال 1991 در یک کنفرانس ملی با حضور 2000 تن از رهبران اردنی به تصویب رسید. (157)

منشور ملی به تشریح دستورالعمل‌های عمومی‌برای گفتگوی سازنده بین ارگانهای اجرایی و مقننه و همچنین بین تصمیم گیرندگان و نخبگان سیاسی و فکری درارتباط با مسائل قدرت، حقوق و مسئولیت می پردازد. (158) به نظر می رسد که تدوین‌این منشور و طرح‌های مشابه در پاسخ به نیازهای مشروع مردم برای آزادی عمل سیاسی بیشتر و پیشگیری از بحران‌هایی است که تقریبا تمام کشورهای عربی را درسالهای اخیردر برگرفته است.

- بحران خلیج فارس و جنگ کویت: تحولات سیاسی و اجتماعی بار دیگر جهان عرب را تکان داد، زمانی که در تاریخ 2 اوت 1990، نیروهای عراقی به کشور همسایه، کویت حمله کرده و قصد اشغال آن را داشتند. با توجه به نزدیکی اردن به‌این بحران و موضع سیاسی و تجاری اش به عنوان شریک تجاری اصلی عراق، در طول جنگ در هر دو جبهه سیاسی و اقتصادی ضرر و زیان فوق العاده­ای را متحمل شد. موقعیت سیاسی اردن در‌این دوران بسیار نامناسب بود. اردن در توافق با جامعه بین المللی قرار گرفت که تهاجم و حمله عراق به کویت نقض قوانین بین المللی می باشد. با‌این حال از نظر اردن‌این مشکلات باید به صورت منطقه‌ای حل و فصل می‌شد. اردن در تلاش برای حل مشکل از طریق دفاتر اتحادیه عرب بود و ملک حسین شخصا از صدام خواست تا به درخواست جامعه بین المللی عمل کند. از آنجا که عراق یکی از شرکای تجاری اردن محسوب می‌شد، بحران‌های خلیج فارس و تحریم‌های بین المللی علیه عراق، اردن را با مشکلات اقتصادی شدیدی روبه رو کرد. برآورد شده است که بحران از دست دادن تجارت و یا کاهش آن، هزینه‌ای بیش از سه میلیارد دلار برای اردن در برداشته است. اردن با تمام ضرر و زیان‌هایی که متحمل شد، از تحریم‌های عراق حمایت کرد. هرچند‌این عمل باعث فلج شدن تجارت در بندر عقبه و قطع مسیر تجارت زمینی به عراق شد. روابط اقتصادی عراق و اردن، که زمانی رونق فراوان داشت، کاملاً قطع شده و‌این به ضرر هر دو ملت بود. (159)

گذشته از عراق و کویت، هیچ دولتی بیش از اردن از بحران خلیج زیانمند نشد. با جمعیتی تنها حدود سه و نیم میلیون نفر در آن زمان، میزبانی بیش از یک میلیون پناهنده را عهده­دار گشت که بسیاری از‌این اتباع که میان خلیج واردن تردد داشتند به شکل دائمی‌در اردن اقامت گزیدند. بسیاری از‌این پناهندگان فلسطینی بودند. هجوم‌این پناهندگان به افزایش تقاضا در منابع آب محدود کشور و زیرساخت‌ها منجرشد که افزایش فقر و بیکاری را به حدود 30 درصد در پی داشت. (160)

- روند صلح مادرید: اوایل دهه 90 در تاریخ درگیری‌های اعراب و اسرائیل نقطه عطفی محسوب می‌شود. پس از آزادسازی کویت،‌ایالات متحده و فدراسیون روسیه، بانیان کنفرانس صلح مادرید در اکتبر 1991 شدند. در طی مذاکرات مادرید، اردن هیأت فلسطینی را تحت حمایت قرار داد تا با اسرائیل برای اولین بار، به صورت مستقیم وارد مذاکره شوند. تقریبا دو سال بعد، در تاریخ 13 سپتامبر 1993، ساف و اسرائیل توافقنامه‌ای را امضا کردند که منجر به وضعیت کنونی فلسطین و اسرائیل شد.‌این معاهده راه را برای اردن جهت مذاکره با اسرائیل باز کرد، دستور کار مشترک اردن - اسرائیل یک روز پس از معاهده ساف - اسرائیل شروع شد. 25 جولای 1994، ملک حسین، نخست وزیر اسرائیل رابین را در کاخ سفید ملاقات کرد و معاهده واشنگتن به امضا رسید که به جنگ 46 ساله بین اردن و اسرائیل خاتمه داد. پیمان صلح اردن و اسرائیل در 26 اکتبر 1994 در مرز جنوبی وادی عربه امضا شد.‌این معاهده به اردن ضمانت داد تا مناطق اشغالی (حدود 380 کیلومتر مربع) بازسازی شود و تضمین کرد تا پادشاهی اردن سهم عادلانه آب ازرودخانه‌های یرموک و اردن داشته باشد.‌این معاهده مرزهای غربی اردن را برای اولین بار به وضوح تعریف می‌کند و به پیشنهاد صهیونیست‌ها مبنی بر «اردن، فلسطین است» خاتمه داد. (161)

- تحولات بعد از 2000 میلادی: هنگامی كه در پایان سال 2009 میلادی و پس از استعفای نادر ذهبی، عبدالله دوم پادشاه اردن دوست صمیمی خود سمیر رفاعی را به عنوان نخست وزیر جدید انتخاب كرد، بسیاری از شهروندان و احزاب اردن از‌این انتخاب ابراز نارضایتی كردند. پس از گذشت تقریباً 4 ماه از روی كارآمدن سمیر رفاعی در پی عملكرد ضعیف وی در زمینه اقتصادی و معیشتی، اعتراضات شهروندان و احزاب اردنی بیشتر شد و پس از شعله ور شدن آتش اعتراضات در تونس، اعتراضات شهروندان اردنی نیز به اوج خود رسید. در همین راستا شهروندان اردنی، احزاب و اتحادیه‌های صنفی‌این كشور با برپایی تظاهرات، تحصن و اجتماع، خشم و نارضایتی خود را از عملكرد دولت رفاعی اعلام كردند. شهروندان و احزاب اردنی معتقدند كه سمیر رفاعی با سیاست­های غلط و ناكارآمد خود ضربه عظیمی به كشور وارد كرده و سبب افزایش فقر، بیكاری، تورم، فساد و بسیاری از ناهنجاری‌های دیگر در كشور گردیده است. از‌این رو، شهروندان و احزاب اردنی در اعتراضات خود خواستار بركناری دولت رفاعی و تشكیل حكومتی مردمی شدند.

در نهایت پادشاه اردن برای جلوگیری از فروپاشی در نخستین ماه سال 2011 میلادی، دوست قدیمی خود را از كار بر كنار كرد و معروف بخیت نخست وزیر سابق‌این كشور را به عنوان جانشین وی معرفی كرد.

البته از نخستین ماه‌های روی كارآمدن معروف بخیت، نه تنها اعتراضات متوقف نشد بلكه بیشتر نیز شد.

كارنامه سیاه معروف بخیت از جمله دست داشتن در بزرگ ترین پرونده فساد مالی‌این كشور (به نام پرونده كازینو)، مخالفت آشكار با اسلامگرایان و زمینه سازی برای انجام تقلب در انتخابات پارلمانی سال 2007 برای جلوگیری از به قدرت رسیدن اسلامگرایان، سبب شد كه‌این انتخاب شاه اردن از ابتدا با مخالفت شدید احزاب و شهروندان رو به رو شود، با تغییر پست مقامات جهت فرونشاندن آتش خشم مردمی طی سال 2011، نظام اردن كوشید تا مانع از افزایش اعتراضات مردمی‌شود و در‌این راستا اقداماتی نیز انجام داد، اما هیچ یك از‌این اقدامات به كاهش نارضایتی‌های شهروندان نیانجامید.

حكومت اردن ابتدا سعی كرد با تشكیل كمیته‌های مختلف از جمله كمیته تعدیل قانون اساسی، كمیته گفت و گوهای ملی و كمیته گفت و گوهای اقتصادی به شهروندان نشان دهد كه به دنبال جلب رضایت آنان است اما خروجی‌این كمیته‌ها چیزی نبود كه احزاب و شهروندان می خواستند. جنبش اعتراضی اردن به دنبال كاهش صلاحیت‌های پادشاه، تبدیل نظام از پادشاهی مطلقه به پادشاهی مشروطه، تغییر قانون اساسی، تشكیل دولت پارلمانی، مبارزه با فساد و مفسدان، تحقق فوری و جامع اصلاحات اقتصادی و سیاسی، جلوگیری از موروثی شدن پست‌ها و بسیاری مسائل دیگر بود ولی هیچ یك از‌این خواسته‌ها تأمین نشد.

سرانجام پس از گذشت 10 ماه از آغاز اعتراضات شهروندان اردنی، پادشاه اردن معروف بخیت، نخست وزیر پیشین‌این كشور را بركنار و عون خصاوئه رئیس اسبق دربار پادشاهی اردن را به جای او انتخاب كرد. وی همچنین بلافاصله پس از‌این انتخاب، محمد رقاد رئیس دستگاه اطلاعاتی كشورش را نیز بركنار و فیصل شوبكی را به جای او بر سر كار نهاد. تغییر رئیس دربار پادشاهی، رئیس پارلمان و بسیاری از استانداران و مقامات بلندپایه اردنی از دیگر تغییراتی بود كه صورت گرفت. كارشناسان انتظار داشتند كه با‌این تغییرات در كشور فعالیت‌های اعتراضی شهروندان متوقف و فضای متشنج كشور آرام شود. اما‌این تغییرات نه تنها نتوانست از میزان خشم و نارضایتی شهروندان بكاهد بلكه سبب افزایش نارضایتی آنان نسبت به عملكرد نظام شد. تا پایان سال 2011 هیچ یك از خواسته‌های شهروندان و معترضین اردنی برآورده نشد. بسیاری از كارشناسان بر‌این عقیده اند كه عدم اتحاد و انسجام انقلابیون و مخالفان دولت اردن از اصلی ترین دلایل محقق نشدن خواسته‌های آنان است و از همین رو مخالفان دولت تصمیم گرفتند یك جبهه ملی به منظور تحكیم نیروهای مخالف در راستای دستیابی به اصلاحات در كشور تشكیل دهند.

در سال 2010 میلادی مخالفان دولت اردن یک گردهمایی برگزار كردند كه در آن گام‌های اولیه تشكیل‌این جبهه برداشته شد. در‌این گردهمایی تمامی گروه‌های مخالف دولت از جمله اسلامگرایان، چپگرایان، جوانان و نیروهای قبیله‌ای حضور داشتند و بةكسان سازی دیدگاه‌های سیاسی خود به ویژه در زمینه تعدیل قانون اساسی پرداختند. در‌این گردهمایی مقرر شد جبهه ملی اصلاحات به ریاست احمد عبیدات نخست وزیر سابق اردن برگزار شود. در‌این جبهه بیش از 250 تن از شخصیت‌های سیاسی و حزبی اردن حضور داشتند. عمل در راستای تصویب قانون جدید انتخاباتی، بازنگری و تعدیل قانون اساسی‌این كشور به منظور رسیدن به پادشاهی مشروطه كه در آن نخست وزیر توسط نمایندگان ملت انتخاب شود و كاهش میزان دخالت نیروهای امنیتی در زندگی سیاسی و اجتماعی شهروندان، مسئولیت اصلی‌این كمیته بود.‌این جبهه درحالی تشكیل شد كه مخالفان دولت اردن در برخی موارد با یكدیگر به اختلاف نظر رسیده بودند. از جمله اختلافات میان معارضان اردنی، اختلاف پیش آمده در پایان سال 2010 میلادی و جریان مشاركت در انتخابات یا تحریم آن بود.

در انتخابات پارلمانی شانزدهم اردن كه در روزهای پایانی سال 2010 برگزار شد، از مجموع 7 حزب عضو كمیته عالی احزاب مخالف دولت اردن، احزاب چپگرا و ملی در انتخابات شركت كردند اما جبهه عمل اسلامی و حزب وحدت مردمی‌این كشور آن را تحریم كردند. همچنین یكی دیگر از اختلاف نظرهای میان مخالفان دولت اردن پیرامون موضع آنان در قبال انقلاب‌های مردمی در كشورهای مختلف عربی بود. شورای همكاری خلیج فارس در نیمه نخست سال 2011 با درخواست اردن برای پیوستن به‌این شورا موافقت كرد و از وزرای خارجه خود خواست تا جهت پذیرفتن شروط عضویت با اَمان وارد مذاكره شوند. اردن نیز ضمن استقبال از پذیرفته شدن در شورای همكاری خلیج فارس، اعلام كرد به زودی ناصر جوده وزیر امور خارجه‌این كشور، جهت بررسی شروط عضویت با وزرای خارجه شورای مذكور وارد مذاكره خواهد شد. بلافاصله پس از اعلام موافقت شورای همكاری خلیج فارس با پیوستن اردن به‌این شورا، مقامات اردنی رایزنی‌های خود را به منظور تقویت روابط با كشورهای عضو‌این شورا آغاز كردند. در نهایت تلاش‌های آنان بی ثمر ماند و‌این گونه رویای پیوستن اردن به شورای مذكور تبدیل به سراب شد.

پس از مخالفت شورای همكاری خلیج فارس با عضویت اردن و مغرب، سران كشورهای عضو‌این شورا به منظور دلجویی از اردن و مغرب از تأسیس صندوق توسعه با سرمایه 5 میلیارد دلار برای حمایت از اردن و مغرب خبر دادند.

در‌این راستا عبداللطیف بن راشد انریانی دبیر كل شورای همكاری خلیج فارس یادآور شد كشورهای عضو‌این شورا توافق كردند كه زمینه همكاری مشترك و تشكیل كمیته‌های همكاری تخصصی برای رسیدن به شراكت مناسب را مورد بررسی قرار دهند.

دولت اردن در سال 2008 با اخراج رهبران حماس از‌این كشور به خواست صهیونیست­ها پاسخ داد و پرونده ارتباط خود را با جنبش مقاومت اسلامی فلسطین (حماس) بست. در سال 2012 پس از گذشت یك دهه از قطع ارتباط اردن با حماس،‌این كشور تلاش بسیاری در راستای از سرگیری روابط خود با جنبش مقاومت اسلامی فلسطین به انجام رساند.

محمد نزال و محمد نصر از رهبران جنبش حماس در ابتدای سال 2011 میلادی در شهر امان با مسئولان‌این كشور ملاقات كردند كه در آن مسئله صلح گروه‌های فلسطینی و برخی مسائل دیگر مورد بحث و بررسی قرار گرفت. از ابتدای سال 2011 مسئله سرگیری روابط اردن و حماس همواره به عنوان یكی از سوژه‌های مهم، در رسانه‌ها و محافل سیاسی مطرح شد، اما به دلایل مختلف از جمله روند اعتراضات مردمی و تغییر دو دولت در فاصله كمتر از یك سال به تعویق افتاد.

در تحلیل علت تمایل اردن به برقراری روابط با حماس، مسائل متعددی وجود دارد. به طور مثال كارشناسان معتقدند به دلیل شرایط حساس منطقه و افزایش روز افزون اعتراضات شهروندان اردنی به عملكرد نظام، حكومت‌این كشور به دنبال برقراری ارتباط با حماس در راستای كسب مشروعیت است.

مسئله از سرگیری رابطه اردن با حماس همواره به عنوان یكی از شعارهای معترضین اردنی در اواخر سال 2011 مطرح بود. (162)

همزمان با ادامه اعتراضات در سال 2012، الخصاونه استعفا داد و پادشاه، فایز طراونه را رئیس دولت اعلام کرد. اما بار دیگر شهروندان اردنی در اعتراض به تصمیم دولت برای افزایش قیمت‌ها با برپایی تظاهرات در سراسر‌این کشور خواستار سرنگونی حکومت فایز الطراونه شدند.

جماعت اخوان المسلمون اردن نیز که بزرگ‌ترین گروه سیاسی معارض در‌این کشور به حساب می‌رود اعتراضات متعددی را در امان پایتخت اردن برگزار کرد.ده‌ها فعال اخوانی با برپایی تظاهرات خواستار انحلال پارلمان و محاکمه عادلانه نمایندگان پارلمان و مقاماتی شدند که ملیون‌ها دلار از اموال دولتی اختلاس کرده‌اند. (163)

در نهایت دولت طراونه در اکتبر 2012 استعفای خود را تسلیم ملک عبدالله نمود (164) و پادشاه در پی پذیرش آن طی حکمی‌وزیر پیشین امور خارجه‌این کشورعبدالله نسور را به عنوان نخست وزیر جدید اردن منصوب کرد و وی را مسئول تشکیل دولت جدید کرد، دولتی که مسئولیت آن، فراهم کردن شرایط برگزاری انتخابات آینده پارلمانی در‌این کشور است.

نخست وزیر جدید اردن که در سال 2009 از سوی پادشاه‌این کشور به عنوان یکی از اعضای مجلس اعیان منصوب شده بود، پس از یک سال فعالیت، از‌این سمت استعفا داد و در انتخابات سال 2010 مجلس نمایندگان اردن توانست به پیروزی برسد و بار دیگر وارد پارلمان‌این کشور شود.

عبدالله النسور طی دوره حضور خود در دو بخش انتصابی و انتخابی پارلمان اردن (مجلس اعیان و مجلس نمایندگان)، همواره از سیاست‌ها و اقدامات دولت‌های معروف البخیت و فایز الطراونه، نخست وزیران پیشین‌این کشور انتقاد می کرد. (165) پس از عبدالله النسور به ترتیب‌هانی الملقی و عمر رزاز نخست وزیران انتصابی بودند. سپس از اکتبر 2020 بُشیر خصاونه سمت نخست وزیری اردن را تاکنون عهده دار است. به هر حال به نظر می ­رسد که اردن توانسته تا کنون از بهار عربی جان سالم بدر برد. در همان سال­ها نورمن موراد، طی یادداشتی که در الجزیره منتشر شد به‌این مسئله اشاره کرد و نوشت برخی معتقدند اردن به دلیل بلوغ مردمش تحت تأثیر بهار عربی قرار نگرفته است، اما در‌این میان برخی دیگر از تحلیلگران نجات اردن از بهار عربی را ناشی از کمک‌های مالی غرب، جنگ داخلی سوریه و معضل پناهندگان و مدیریت هدفمند فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی عنوان کرده اند. در حقیقت باید گفت که تمامی‌عوامل فوق مانع از تحقق بهار عربی در‌این کشور کوچک شد. کشوری که مانند سایر کشورهایی که انقلاب‌های عربی را تجربه کردند در مرحله گذار دموکراتیک قرار داشت و مردمش بر خواسته‌ها و مطالبات دموکراتیک تأکید داشتند. اما دولتمردان اردن محدودیت‌های بسیاری را بر مطبوعات اعمال کردند. در ژوئن 2013 دولتمردان‌این کشور طی دستوری 200 وب سایت را به بهانه نداشتن مجوز رسمی‌از نهادهای دولتی تعطیل کردند.

اقدامات دولت صرفا محدود به اعمال محدودیت بر فضای مجازی و مقابله با روزنامه نگاران و خبرنگاران نبود. اردن از دادگاه‌های نظامی‌و نهادهای امنیتی برای سرکوب تجمعات مسالمت آمیز استفاده کرد. به عنوان نمونه در سال 2012 جوانی به اتهام در دست داشتن عکس پادشاه و به جرم توهین به پادشاه محاکمه شد. بسیاری از فعالان به اتهامات گوناگونی چون اخلال در نظم عمومی، تخریب اموال دولتی و توهین به مقام‌های دولتی محکوم شده و در دادگاه‌های فرمایشی محاکمه شدند.

دولت اردن با تکیه بر تاکتیک‌ها و با مهارت زیاد تلاش دارد تا بحران‌های داخلی کشورش را مدیریت کند. نیروهای امنیتی بر بسیاری از نهادهای کلیدی‌این کشور خیمه زده اند، در برابر دولت با در دست گرفتن رسانه‌های اصلی و اعمال محدودیت بر سایر ابزارهای ارتباطات جمعی تلاش دارد نقش مترسک در یک مزرعه را‌ایفا کند. بنابراین دولت اردن در حوزه داخلی با تکیه بر سیاست رعب و وحشت تاکنون توانسته اهدافش را محقق کرده و پایه‌های حکومتش را مستحکم کند. تحولات و هرج و مرج‌های منطقه نیز توسط مقام‌های اردن مورد استفاده قرار گرفته است. اردن به شکل ماهرانه‌ای توانسته ثبات اقتصادی و سیاسی خود را در یک مثلث خونین حفظ کند. هجوم پناهجویان از سوریه و عراق، توجه جامعه بین الملل به حوادث خونین سوریه و گسترش موج افراط گرایی در منطقه موجب شده است که توجه جامعه بین الملل به مسائل اردن کم تر شود.(166)

شخصیت‌های مؤثر سیاسی و فرهنگی معاصر

1. عبدالله بن حسین‌هاشمی‌(1951 - 1882)، پسر شریف حسین از مکه (1931 - 1851)، خانواده اردنی خود را در سال 1921، تأسیس کرد، پس از آنکه انگلستان قیمومت فرا اردن را به وجود آورد و وی را امیر لقب داد. عبدالله در سال 1946 زمانی که به فرا اردن آزادی اعطا شد لقب خود را از امیر به پادشاه تغییر داد. پس از ترور او در سال 1951، پسرش طلال (1972 - 1909) به مدت کوتاهی سلطنت کرد.

2. حسین بن طلال بزرگ ترین پسر طلال، پیش از موفقیت پدرش به عنوان پادشاه در سال 1953، در کالج ویکتوریا در اسکندریه، مصر و مدرسه‌هارو در انگلیس و آکادمی‌نظامی‌سلطنتی سندهرست^[77] مانند پدرش تحصیل کرده بود. در سال 1955 با اولین همسرش دینا عبدالحمید العون، یک مصری با اصل و نسب‌هاشمی‌ازدواج کرد. ثمره‌این ازدواج یک دختر بود. همسر دوم وی آنتوانت گاردینر^[78] از انگلستان بود که به اسلام گروید و نامش را به منا الحسین تغییر داد. حاصل‌این ازدواج چهار فرزند، دو دختر و دو پسر بود.

حسین در سال 1973 از شاهزاده خانم منا جدا شد و با سومین همسرش، آلیا توکان^[79] فلسطینی ازدواج کرد؛ حاصل‌این ازدواج یک دختر و یک پسر بود. وی در تاریخ فوریه 1977 در حادثه سقوط هواپیما درگذشت. وی در ژوئن 1978 با همسر چهارم خود الیزابت حلبی^[80] یک امریکایی با تبار عرب و سوئد ازدواج کرد. حسین وی را نورالحسین نامید. حاصل‌این ازدواج چهار فرزند، دو دختر و دو پسر بود.

3. ملکه نور، در طول دهه 80 میلادی، نقش بسیار مؤثری در زمینه ترویج آموزش، فرهنگ، رفاه اجتماعی و پروژه‌های برنامه ریزی شهری در اردن داشت. وی آخرین همسر شاه حسین و ملكه اردن در خلال سال‌های 1978 تا 1999 بود و تا هنگام مرگ همسر خود در سال 1999 در‌این مقام باقی ماند. ملكه نور كه متولد‌ایالات متحده آمریكا بود و اصلیتی سوری، انگلیسی و سوئدی داشت، در هنگام ازدواج تابعیت اردنی اختیار كرد. وی هم اكنون رئیس جنبش دهكده واحد جهانی و مدافع و طرفدار منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای است.

4. حسن بن طلال، برادر جوان تر حسین مهم ترین‌هاشمی، پس از حسین می‌باشد که از طریق فرمان سلطنتی، در سال 1965 به عنوان ولیعهد معرفی شد:

5. محمد برادر حسین یک تاجر بود و فعالیت سیاسی پشت پرده داشت.

6. شریف عبدالحمید شرف، پسرعموی حسین در دهه 70 مشاور سیاسی نزدیک وی بود و در سال 1980 مدت کوتاهی به عنوان نخست وزیر خدمت کرد.

7. لیلا شرف، از دیگر اعضای خانواده‌هاشمی‌می‌باشد. وی اولین افسر زن کابینه و طی سال‌های 1984 - 1985 وزیر فرهنگ و اطلاعات بود.

8. شریف زیاد بن شاکر^[81]، پسرعموی دیگر حسین برای مدت زیادی محرم سیاسی پادشاه بود و به وی در موقعیت‌های حساس خدمت کرد. حسین در دسامبر 1988، شاکر را به عنوان رئیس دربار سلطنتی و رئیس پلیس مخفی منصوب کرد. وی در اواخر آوریل سال 1989 به مدت 7 ماه نخست وزیر اردن بود.

9. زید الرفاعی^[82]، از افراد سیاسی با نفوذ از خانواده‌های قدیمی‌کرانه شرقی بود که در سال 1985 به عنوان نخست وزیر انتخاب شد. وی پسر سمیر الرفاعی سیاستمداری بود که چندین دوره به عنوان نخست وزیر در حکومت عبدالله طی دهه‌های 30 و 40 و پس از آن در دوران حسین، نخست وزیر وی بود. (167)

10. عبدالله بن حسین، زاده 30 ژانویه 1962 در امّان پادشاه کنونی اردن‌هاشمی‌است. وی پس از مرگ پدرش، شاه حسین بن طلال در سال 1999 به پادشاهی رسید. مادر او ملکه مُنا آل یاسین نام داشت. عبدالله در کودکی، آموزش ابتدایی خود را در مدرسه اسلامی‌پایتخت اردن گذراند و پس از آن تحصیلات خود را در مدرسه سنت ادموند^[83] در سوری انگلستان ادامه داد. سپس تحصیلات خود را در آکادمی‌دیرفیلد^[84]‌ایالات متحده آمریکا به پایان رساند. وی در سال 1980 به دانشکده افسری سلطنتی پمبروک^[85] آکسفورد وارد شد. عبدالله در سال بعد با درجه ستوان دوم وارد سواره نظام سلطنتی سیزدهم/هیجدهم ملکه مری شد. او در سواره نظام سیک، کةک هنگ زرهی است به درجه سرهنگی رسید و جانشین فرمانده سواره نظام سلطنتی شد. شاه حسین بن طلال در بستر بیماری عبدالله را ولیعهد خواند و او را جایگزین برادرش شاهزاده حسن کرد که سال‌های زیادی‌این منصب را در اختیار داشت.‌این تصمیم شاه به‌این علت که مادر عبدالله شاهزاده مُنا معروف به تونی آوریل گاردینر اصالتاً انگلیسی بود، مطلوب عموم واقع نشد. در هر صورت عبدالله در 7 فوریه سال 1999 به پادشاهی رسید.

اقتصاد اردن پس از به قدرت رسیدن ملک عبدالله به سرعت توسعه یافت. در نتیجه‌این اصلاحات، رشد اقتصادی اردن به سالیانه 6 درصد افزایش یافت و سرمایه گذاری مستقیم خارجی غرب و کشورهای حاشیه خلیج فارس افزایش یافت. وی توافقنامه تجارت آزاد با‌ایالات متحده آمریکا را اعلام کرد و اردن اولین کشور عربی بود که چنین مناسبات اقتصادی با آمریکا برقرار می کرد. ملک عبدالله پروژه صلح اسرائیلی فلسطینی را دنبال می‌کند و تا به حال دیدارهای بسیاری برای‌این منظور انجام داده است. منتقدان، حکومت عبدالله را حکومتی استبدادی می‌دانند که آزادی‌های اولیه همچون آزادی بیان، آزادی مطبوعات و حق اعتراض را محدود کرده است.

دیدبان حقوق بشر در نشریات گوناگون خود، سیاست داخلی ملک عبدالله و به ویژه دیدگاه وی در مورد شکنجه و آزار و اذیت انسان را محکوم کرده است و‌این امر نام وی را نزد بسیاری از جوامع و سازمان‌های بین المللی خدشه دار کرده است.

11. رانیا العبدالله: متولد آگوست سال 1970، ملكه كنونی اردن و همسر ملك عبدالله دوم، پادشاه اردن است. وی بر استعداد و كیفیت آموزش كودكان اردنی تأکید دارد و در خارج از اردن مدافع آموزش جهانی است، ملکه رانیا اصالتاً فلسطینی است. وی در خارج بسیار مورد تشویق و تمجید است اما در داخل اردن مورد انتقاد است؛ ملکه به دست داشتن و کنترل احکام قضایی به نفع خانواده خود متهم است. همچنین به سبب بی­مبالاتی در رفتار و اعمالش مورد نقد است، به طور مثال او در سال 2010 میهمانی‌ای در منطقه وادی الروم ترتیب داد که 600 میهمان داخلی و خارجی در آن دعوت بودند. قریب به 40 تپه از تپه‌های واقع در منطقه با روشنایی برق تزئین شده بود درحالی که مردم منطقه در بعضی نواحی از داشتن برق محروم بودند.

12. عمر رزاز که اخیراً (اکتبر 0202) از سمت نخست وزیر اردن استعفا داد و مورد قبول ملک عبدالله قرار گرفت. پس از استعفای‌هانی مُلقی به دلیل اعتراضات گسترده مردم علیه اقدامات ریاضت اقتصادی وی به‌این سمت منصوب شد. رزاز پیش از‌این سمت وزیر آموزش و پرورش را به عهده داشت. او دارای مدرک دکتری برنامه ریزی و مطالعات اقتصادی و پسادکترای حقوق از دانشگاه‌هاروارد است. پیش از آن نیز مدرک کارشناسی خود را از ام آی تی دریافت کرده است.

13.‌هانی مُلقی، سیاست مدار اردنی که در فاصله سال­های 2016-2018 پس از عبدالله نسور به نخست وزیری منصوب گردید. سمت‌های اجرایی و سیاسی سابق وی کمیسر ارشد منطقه ویژه اقتصادی، وزیر صنعت و تجارت، وزیر امور خارجه، وزیر آب و آبیاری، وزیر انرژی و منابع معدنی، وزیر صنعت، تجارت و آذوقه می‌باشد. وی کارشناسی خود را در مهندسی از دانشگاه قاهره و کارشناسی ارشد را در مهندسی مدیریت از‌ایالات متحده و دکتری را در مهندسی سیستم و صنعت نیز از‌ایالات متحده گرفته است.

14. عبدالله النسور؛ از نخست وزیران اردن که از سال 2012 پس از استعفای دکتر فایز طراونــة جانشین وی شده و سمت نخست وزیری را برعهده گرفت. وی متولد سال 1939 در شهر سلط می‌باشد و دارای مدرک دکترای برنامه ریزی از دانشگاه سوربن پاریس است. در سال‌های 1989، 1993 و 2010 عضو مجلس نمایندگان اردن بود و علاوه بر عضویت در کمیته‌های امور خارجه و آموزش و پرورش و آموزش عالی، ریاست کمیتة مالی و اقتصادی آن را نیز برعهده داشت. وی در سالهای 1997 و 2009 عضو مجلس سنا بود. هم­چنین سمت وزیر را در وزارت خانه‌های برنامه ریزی، آموزش و پرورش، رسانه‌ها، آموزش عالی، صنعت و تجارت، امور خارجه و توسعه اداری برعهده داشت. وی تاکنون مدال‌های افتخار بسیاری کسب کرده است. (168)

15. فایز الطراونــة از نخست وزیران اردن؛ یکی از مهم ترین شخصیت‌های اردنی است که نقش تأثیرگذاری در گذر از بحران‌های سیاسی اردن‌ایفا نمود.

فایز الطراونة در سال 1949 در یک خانواده سیاسی در عمان متولد شد. پدرش احمد طراونة نیز بیش از نیم قرن در مشاغل سیاسی، اداری و قانونگذاری مشغول به فعالیت بود. دکتر فایز طراونة دارای دکترای اقتصاد از دانشگاه کالیفرنیاست. وی در سالهای 1998، 1999 و 2012 نخست وزیر اردن بود. در عهد وی ملک حسین الطلال درگذشت و حکومت به ملک عبدالله دوم منتقل شد.‌این انتقال قدرت فقط سه ساعت و هفده دقیقه به طول انجامید. وی در سال­های 1993-1997 سفیر اردن در کشور امریکا بوده است. (169)

16. علی سحیمات: مهندس، سیاستمدار و مسئول اردنی است كه مناصب متعدد سیاسی و اجرایی را به عهده داشته است. او در شهر كراك متولد شد. در كارنامه او مناصبی همچون معاون نخست وزیری، شهرداری امان، وزیر ارتباطات و سایر مسئولیت‌های سیاسی دیده می‌شود.

17. طارق السحیمات؛ پزشك (متخصص كلیه)، ژنرال نظامی و سیاستمدار اردنی است. او در شهر تاریخی كراك در جنوب اردن متولد شد. در مدارس امان درس خواند و پزشكی را در دانشگاه‌ها، مؤسسات و بیمارستان‌های انگلستان و‌ایالات متحده آمریكا فراگرفت. او مسئولیت‌های متعددی در پزشكی و سیاست به عهده داشته است.

18. عبد السلام المجالی؛ در فواصل سال‌های 1993 تا 1995 و 1997 تا 1998 دو بار نخست وزیر اردن شد. وی مدرک پزشكی خود را از دانشگاه سوریه در سال 1949 اخذ كرد و مناصبی چون مدیر خدمات پزشكی نیروهای نظامی اردن، رئیس دانشگاه اردن (1971 تا 1976)، وزیر سلامت (1969 تا 1970 و 1970 تا 1971) را به عهده داشته است. او همچنین مشاور ملك حسین در اواخر دهه 1980 بود.

19. علی خلقی الشرایری؛ از اولین سیاستمداران اردنی است و به دلیل تجربه نظامی و سیاسی از افراد تأثیرگذار در تأسیس اردن بود.

20. فیصل الفایز: وی نخست وزیری اردن را بین سال‌های 2003 تا 2005 در دست داشت. قبل از آن وزیر دفاع بود و روابط نزدیكی با پادشاه داشت.

21. علی ابو الراغب: نخست وزیر اردن بین سال‌های 2003 تا 2005 بوده است. او در سال 1946 در اردن متولد شد. او مدرك مهندسی عمران خود را از دانشگاه تنسی‌ایالات متحده آمریكا دریافت كرد.

22.بُشر حضاونه نخست وزیر کنونی اردن، دیپلمات و سیاستمدار اردنی متولد نیویورک می باشد. وی که پس از رزاز عهده دار‌این سمت شده پیشتر به عنوان سفیر اردن در مصر، فرانسه، کنیا و اتیوپی خدمت کرده است. همچنین نماینده اردن در مجمع کشورهای عربی بوده و نماینده دائمی‌اردن در یونسکو می باشد و سمت‌های متعدد دیگر را نیز عهده دار بوده است. دارای مدرک لیسانس حقوق از دانشگاه اردن و فوق لیسانس حقوق بین المللی از دانشکده اقتصاد لندن است. همچنین دارای فوق لیسانس روابط بین المللی و اقتصاد از مدرسه مطالعات شرقی و آفریقای دانشگاه لندن و مدرک مدیریت از دانشکده کندی دانشگاه‌‌هاروارد است.

افزون بر‌اینها بسیاری از اعضای خانواده­‌های عبدالهدی^[86]، مجالی، بدران،‌هاشم، تل و خانواده‌های قاسم وفادارانه به‌هاشمیان خدمت کرده اند.

همچنین از جمله سیاستمداران دیگر معاصر اردن می توان ازشیخ علی ابو روبیها و شیخ عطاالله سحیمات و صلاح الدین عطاالله السحیمات و نایف الكاوی وبهجت تلهونی و عیسی الور توركی الغلایینی: رئیس گروه سابق الغلایینی و توركی التلفها: فرمانده ارشد پلیس (سابق) و غوتیبا التلفها: رئیس جوان سابق یونیسف فیصل الفایزو علی ابو الراغب نام برد. (170)

از دیگر عناصر نخبه سیاسی چرکس‌های غیر عرب بودند، فرزندان مهاجران مسلمانی که اواخر قرن 19 از کوه‌های قفقاز آمده و در امان و اطراف آن ساکن شدند. چرکس‌ها در سال 1920 با‌هاشمیان متحد شدند و از آن زمان سیاستمداران برجسته چرکس در دولت و ارتش اردن پست‌های مهم و حساسی گرفته اند. خانواده المفتی یکی از مهم ترین خانواده‌های سیاسی چرکس‌ها بود و یکی از اعضای آن، سعید مفتی به عنوان نخست وزیر خدمت کرده است. (171)

همچنین شیخ علی ابو رهیبا، شیخ سعود الكادی، شیخ میتقل الفایز، شیخ فیصل الجازی رؤسای قبایل اردنی می باشند.

منابع و ماخذ:

1.

2.

3. http://www.kinghussein.gov.jo

4. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. xiii

5. Ibid, p. xiv

6. http://www.kinghussein.gov.jo

7. Ibid

8. Ibid

9. Ibid

10. Ibid

11. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. 10

12. http://www.kinghussein.gov.jo

13. Ibid

14. Ibid

15. Ibid

16. Ibid

17. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. 10

18. Ibid, p. 11

19. http://www.kinghussein.gov.jo

20. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. xv

21. http://www.kinghussein.gov.jo

22. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. 11

23. http://www.kinghussein.gov.jo

24. مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن.

25.‌ایضاً

26.‌ایضاً

27.‌ایضاً

28.‌ایضاً

29. http://www.kinghussein.gov.jo

30. مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن.

31. http://www.kinghussein.gov.jo

32. مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن.

33. http://www.kinghussein.gov.jo

34. مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن.

35. http://www.kinghussein.gov.jo

36. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. 12

37. Ibid, p. 12

38. http://www.kinghussein.gov.jo

39. خطط الشام، ج1، ص59-61؛ جهان اسلام، ج1، ص10

40. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. xvi

41. Ibid, p. xvi

42. http://www.kinghussein.gov.jo

43. خطط الشام، ج1، ص66-68

44. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. xvii

45. الفتوح، ج1، ص137

46. الفتوح، ج1، ص150، 154؛ فتوح البلدان، ص118-122

47. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. xviii

48. البلدان، ص160؛ جغرافیای حافظ ابرو، ج‏1، ص393؛ تاریخ بلاد الشام، ص347-349

49. http://www.kinghussein.gov.jo

50. الخطیب محمد - حضارة العرب فی العصور القدیمــة - الطبعــة الأولی- 2005 - دار طلاس دمشق

51. http://www.kinghussein.gov.jo

52. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. xix

53. Ibid, p. xix

54. الخطیب محمد - حضارة العرب فی العصور القدیمــة- الطبعــة الأولی- 2005 - دار طلاس دمشق

55. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. 15 , 16

56. ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1

57. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310)

58. Ibid

59. ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1

60. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310)

61. حسین یوسف - دراسات فی تاریخ الأردن وفلسطین - 1983 - دار الفكر- عمان

62. كتاب تاریخ الأردن وعشائرة، الباب الثانی، الممالك الأردنیــة القدیمــة تالیف عویدی العبادی

63. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. xiii

64. ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1

65. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. xiii

66. ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1

67.‌ایضاً

68. http://www.kinghussein.gov.jo

69. Ibid

70. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. 11

71. http://www.kinghussein.gov.jo

72. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. 11

73. http://www.kinghussein.gov.jo

74. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310)

75. http://www.kinghussein.gov.jo

76. Ibid

77. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. 13

78. الخطیب محمد - حضارة العرب فی العصور القدیمــة- الطبعــة الأولی- 2005 - دار طلاس دمشق

79. http://www.kinghussein.gov.jo

80. الخطیب محمد - حضارة العرب فی العصور القدیمــة- الطبعــة الأولی- 2005 - دار طلاس دمشق

81. جریدة الدستور الأردنیــة، دراســة للباحث: جمال خلیفــة - القلاع الإسلامیــة. صروح شامخــة على أرض الأردن تتحدى الزمن

82. http://www.kinghussein.gov.jo

83. معجم البلدان/ترجمه، ج‏1، ص: 187

84.‌ایضاً ، ص: 187

85.‌ایضاً ، ص: 187

86.‌ایضاً ، ص: 678

87. تاریخ بغداد ج‏14 - 117  

88. تاریخ مدینة دمشق ج‏6 262

89.‌ایضاً ج‏15 11

90.‌ایضاً ج‏18 96 2162

91.‌ایضاً ج‏26 89 3056

92.‌ایضاً ج‏26 209 3073

93.‌ایضاً ج‏35 89 3883

94.‌ایضاً ج‏38 228 4542

95.‌ایضاً ج‏61 240 7766

96.‌ایضاً ج‏64 317 8174

97.‌ایضاً ج‏71 375 9753

98. موسوعــة طبقات ‏الفقهاء، ج‏1، ص: 458

99. تكملــة أمل ‏الآمل، ص: 270

100.

101. معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، 1415، ص63

102. Seyd. M.H., World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, 2007, p. 468 - 471

103. معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، 1415، ص63

104. Seyd. M.H., World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, 2007, p. 471 - 473

105. معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، 1415، ص 5

106. Seyd. M.H., World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, 2007, p. 473 -474

107. معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، 1415، ص5

108. Seyd. M.H., World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, 2007, p. 475 , 476

109. معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، 1415، ص 63

110. Seyd. M.H., World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, 2007, p. 476 - 479

111. Seyd. M.H., World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, 2007, p. 482- 489

112. معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، 1415، ص 63

113. Seyd. M.H., World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, 2007, p. 492- 500

114. معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، 1415، ص 63

115. Seyd. M.H., World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, 2007, p. 501- 504

116. ویكی پدیای فارسی

117. http://www.kinghussein.gov.jo

118. اطلس گیتاشناسی نوین کشورها، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ترجمه: عباس جعفری، ص 83

119. http://www.kinghussein.gov.jo

120. Ibid

121. Yoav Alon, The Making of Jordan, I.B.TAURIS, 2009, p. 37 , 38

122. http://www.kinghussein.gov.jo

123. Yoav Alon, The Making of Jordan, I.B.TAURIS, 2009, p. 37 , 38

124. http://www.kinghussein.gov.jo

125. Ibid

126. Seyd. M.H., World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, 2007, p. 13 , 14

127. http://www.kinghussein.gov.jo

128. Ibid

129. Ibid

130. Ibid

131. Ibid

132. Ibid

133. Ibid

134. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. 24

135. http://www.kinghussein.gov.jo

136. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. xxiv

137. http://www.kinghussein.gov.jo

138. Ibid

139. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. xxiv

140. http://www.kinghussein.gov.jo

141. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. xxiv

142. http://www.kinghussein.gov.jo

143. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. xxiv

144. http://www.kinghussein.gov.jo

145. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. xxiv

146. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. xxiv

147. Ibid, p. xxiv

148. http://www.kinghussein.gov.jo

149. Ibid

150. Ibid

151. Ibid

152. Ibid

153. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. xxiv

154.http://www.kinghussein.gov.jo

155. Ibid

156. Ibid

157. Ibid

158. Ibid

159. Ibid

160. Ibid

161. Ibid

162. http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13901012000166#sthash.38xOHiKU.dpuf

163. http://www.entekhab.ir/fa/news/66526

164. http://www.shafaqna.com/persian/general/item/24441

165. Ibid

166. http://www.tadbirkhabar.com/world/17220

167. http://www.kinghussein.gov.jo

168. موقع رئاســة الوزراء المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة

169. http://www.addustour.com/ الدستور

170. Ibid

171. http://www.kinghussein.gov.jo

---

[1]. Fertile Crescent

[2]. Decapolis

[3]. Edom

[4] . Moab

[5] . Rabboth Ammon

[7]. The Nabateans

[8]. The Edomites

[9]. Seleucus I Nicator

[10]. Abila

[11]. Jarash

[12]. The Hasmoneans

[13]. Harith

[14]. Aretas III

[15]. Hatra

[16]. Tadmur

[17]. Trajan

[18]. Ammonite

[19]. Jabal al-Qalaa

[20]. Marcus Aurelius

[21]. Hill

[22]. Mesha (ستون سنگی که حدود 840 ق.م به دستور مشا پادشاه موآب حکاکی شده است - مترجم)

[23]. Antenius Pius

[24]. Salt

[25]. Tafilah

[26]. Shobak

[27]. Dibon

[28]. Dhiban

[29]. Wadi Mujib

[30]. St. George

2 . نفر ساعت یا انسان ساعت مقدار کاری است که به طور متوسط هر کارگر در یک ساعت انجام می‌دهد (مترجم)

[32]. Pisgah

[33]. Siyagha

[34]. Al - Mukhayyat

[35]. Feisaliyya

[36]. Khirbet al - Mukhayyat

[37]. Procopius

[38]. Irbid

[39]. Pella

[40]. Gadara

[41]. Hemma

[42]. Umm al - jamal

[43]. Khirbet al - Mafjar

[44]. Qasr al - Hallabat

[45]. Caracalla

[46]. Hammam al - sarah

[47]. Diocletian

[48]. Deir Ain Abata

[49]. Sodom

[50]. Gomorrah

[51]. Qasr al - Mushatta

[52]. Qastal

[53]. Rock

[54]. Machaerus

[55]. Mkawer

[56]. Herod Antipas

[57]. Main

[58]. Asclepius

[59]. Josephus

[60]. Karak

[61]. Qir Heres

[62]. Qir Moab

[63]. Hareseth

[64]. Characmoba

[65]. Batwing I

[66]. Dean Burgen

[67]. Siq

[68]. Church of Holy Sepulcher

[69]. Wadi seer

[70]. Qasr al - Abd

[71]. Iraq al - Amir

[72]. Tobia

[73]. Tobiad

[74]. Jubeiha

[75]. Naqab

[76]. PLO: Palestine Liberation Organization

[77]. Royal Military Academy Sandhurst

[78]. Antoinette Gardiner

[79]. Alia Tukan

[80]. Elizabeth Halaby

[81]. Field Marshal Ash Sharif Ziad ibn Shakir

[82]. Zaid ar Rafia

[83]. Edmund school

[84]. Dear Field Academy

[85]. Pembroke College Oxford

[86]. Abdul Huda