کتابخانه های عمومی مالی

با وجود درصد پایین باسوادی‌ در کشور مالی، تأسیس کتابخانه‌های عمومی، ‌یکی از اصول سیاست فرهنگی این کشور طی 52 سال گذشته بوده‌است که بخشی از این امر، به سابقه وجود کتابخانه‌های تاریخی این کشور در قرن‌های میانی باز می‌گردد. مهم‌ترین کتابخانه‌های عمومی‌ این کشور که برخی از آنها به‌دلیل داشتن انبوه نسخه‌های خطی شهرت جهانی دارند عبارتند از:

کتابخانه ملی کشور مالی

کتابخانه ملی مالی

این کتابخانه که از جنبه عمومی، مهم‌ترین کتابخانه کشور مالی به‌شمار می‌رود، در سال 1944 تأسیس شد و در حال حاضر بالغ بر 60000 جلد کتاب، نشریات ادواری، اسناد، نوارهای کاست و نرم‌افزار‌های مختلف در آن قرار گرفته است.

کتابخانه ملی مالی همه‌ ساله میزبان جشنواره‌های متعدّد فرهنگی است و فستیوال دوسالانه عکاسی مالی نیز در این کتابخانه برگزار می‌شود.

کتابخانه احمد بابا در مالی

معهد احمدبابا للدراسات العلیا و البحوث‌الاسلامیه مشهور به کتابخانه احمدبابا، یکی از مشهورترین مراکز حفظ و نگهداری کتب و نسخ خطی قرون نخستین و میانه اسلامی‌ است که به‌دلیل کثرت این اسناد، به شهرت جهانی دست یافته‌است.

کتابخانه احمد بابا در قرن شانزدهم میلادی در روستای بمبا در 140 کیلومتری تمبوکتو احداث و به‌تدریج، با گردآوری کتب و نسخ خطی از روستاهای مختلف و حتی از دیگر کشورها، به کتابخانه‌ا‌‌ی بزرگ تبدیل شد. این کتابخانه‌‌ بخش‌های مختلف شامل مخزن کتب علمی، ترمیم کتب و نسخ خطی، نسخه‌برداری و فهرست، میکروفیلم و بخش چاپ و نشر دارد. موضوعات کتب و نسخه‌های خطی کتابخانه احمدبابا عبارتند از:

علوم قرآنی،زبان،حدیث، فناوری، ادبیات، فقه، تاریخ، نحو، فلسفه، جغرافی، صرف، تصوف، پزشکی، تفسیر، فلک، موسیقی، منطق، تفسیر، ریاضیات و....

کتابخانه احمد بابا

درصد آماری کتب و نسخ موجود براساس موضوعات طبقه‌بندی شده عبارت است از:

جدول شماره 1. درصد آماری کتاب های کتابخانه احمدبابا در مالی

فقه و اصول	30 درصد
علوم قرآنی	20 درصد
معارف عمومی	10 درصد
تاریخ	15 درصد
حدیث	10 درصد

در حال حاضر تعداد نسخه‌های خطی کتابخانه احمد بابا بیش از 25 هزار نسخه است که برخی از آنها به قرن دوم هجری تعلق دارد^[i]. 9 هزار نسخه از اسناد این کتابخانه، طی چند سال گذشته، در 5 مجلد بزرگ، از سوی مؤسسه الفرقان التراث‌ الاسلامی‌ لندن چاپ و منتشر شده‌است.

کتابخانه احمدبابا براساس قراردادی که در سال 1967 با سازمان یونسکو منعقد شد، فعالیت خود را از 1970 به‌طور رسمی‌ و تحت حمایت دولت مالی آغاز کرد^[ii]. در حال حاضر، این مرکز علمی‌فرهنگی، چند موافقت‌نامه با دانشگاه‌های اروپا و آمریکا منعقد کرده و چند تن از محققان برجسته نسخه‌شناس آمریکایی در این کتابخانه، تحقیق و جمع‌آوری اطلاعات پیرامون تاریخ و تمدن اسلامی‌را بر عهده ‌دارند^[iii].

کتابخانه ماماحیدرا در مالی

کتابخانه ماما حیدرا

مکتبه ماما الحیدره للمخطوطات و الوثایق موسوم به کتابخانه ماماحیدرا از مشهورترین مراکز علمی‌فرهنگی شهر تمبوکتو و از کتابخانه‌های قدیمی‌کشور مالی است و به لحاظ داشتن کتب و نسخ خطی، پس از کتابخانه احمدبابا، در ردیف دوم قرار دارد. قدمت این کتابخانه به قرن شانزدهم میلادی باز می‌گردد و از سال 1971 فعالیت‌های نوین علمی‌در زمینه گردآوری و ترمیم کتب و نسخ خطی در این مرکز آغاز شده‌است. در حال حاضر بیش از 9 هزار نسخه خطی در کتابخانه ماماحیدرا شناسایی و 5000 نسخه آن تاکنون فهرست‌بندی و چاپ شده است^[iv].

کتابخانه ماماحیدرا بزرگ‌ترین کتابخانه خصوصی کشور مالی است و مدیریت آن را عبدالقادر ماماحیدرا بر عهده دارد که این مقام موروثی به وی رسیده است^[v]. این مرکز فرهنگی با توجه به آنکه تحت حمایت دولت مالی قرار ندارد، از نظر بودجه، تا حدودی در مضیقه است. کشورهای آمریکا، عربستان و امارات متحده طی چند سال گذشته کمک‌هایی در اختیار مدیر کتابخانه قرار داده‌اند و ساختمان جدید آن نیز با هزینه مرکز جمعه‌الماجد دوبی احداث شده‌است. انعقاد موافقت‌نامه همکاری بین کتابخانه کنگره آمریکا (بزرگ‌ترین کتابخانه جهان) و ماماحیدرا در سال 2004، و مطالعات پروفسور گیتس استاد دانشگاه‌‌هاروارد در این کتابخانه، شهرت عظیمی‌در سراسر قاره آفریقا برای کتابخانه ماماحیدرا به‌همراه داشته است^[vi].

کتابخانه وانگری در مالی

کتابخانه وانگری

کتابخانه وانگری قدیمی‌ترین کتابخانه‌ کشور مالی و شهر تمبوکتو است. این کتابخانه در سال 500 ه‍. قمری و ده‌ها سال پیش از تأسیس دانشگاه سانکوره فعالیت خود را آغاز کرده است. مؤسس کتابخانه وانگری شیخ محمد ابن محمود ابن ابی‌بکر الوانگری است که از اساتید دانشگاه سانکوره و استاد شیخ احمدبابا بوده‌است. این کتابخانه در برگیرنده 5000 کتاب و نسخه خطی در موضوعات مختلف اسلامی‌ و علمی‌است.

به گفته ابن سیدی یحیی مدیر این کتابخانه با وجود تلاش فراوان وی دولت‌های عربی اسلامی‌ تاکنون هیچ کمکی در اختیار کتابخانه قرار نداده‌اند و این در حالی است که شبکه‌های تلویزیونی الجزیره، العربیه و العالم طی چند سال گذشته گزارش‌های کاملی درمورد کتابخانه وانگری تهیه و با مدیر آن گفتگو کرده‌اند. با این حال به دنبال گفتگوی شبکه خبری سی ان ان با آقای سیدی یحیی در سال 2007 و طرح مشکلات مالی کتابخانه؛ بنیاد فورد ایالت متحده آمریکا کمک‌های قابل توجهی را برای خرید قفسه‌های مخصوص، تجهیزات لازم و ماشین‌آلات میکروفیلم در اختیار این کتابخانه قرار داده است^[vii]. کتابخانه‌های فوندو، محمدطاهر و زینی باری^[iix] از دیگر مراکز مهم علمی‌فرهنگی شهر تمبوکتواند که ذخایر عظیمی‌ از اسناد و نسخه‌های خطی در زمینه تاریخ، تمدن و فرهنگ اسلامی‌ در آن جای دارد. حدود یک میلیون متن در ارتباط با علوم مختلف از جمله تاریخ، ریاضیات، علوم، طب، علوم اسلامی‌‌ و... در کتابخانه‌های شهر تمبوکتو وجود دارد.

یکی از دلایل مهم انتخاب شهر تمبوکتو به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال 2006 توسط سازمان همکاری اسلامی‌ نیز وجود کتابخانه‌های مزبور بود و همان گونه که اشاره شد کشورهای اسلامی‌ کمک‌‌های زیادی را بدین منظور در اختیار دولت مالی قرار دادند با این حال دولت عملاً تغییری در وضعیت این شهر انجام نداد. این امر موجبات ناخرسندی سازمان همکاری اسلامی‌ و کشورهای اسلامی‌ را فراهم آورد و این کشورها از آن تاریخ از ارائه کمک‌های بیشتر به مراکز علمی‌فرهنگی تمبوکتو خودداری کرده‌اند^[ix].

نیز نگاه کنید به

كتابخانه های عمومی در تایلند؛  کتابخانه های عمومی ژاپن؛ کتابخانه های عمومی کانادا؛ کتابخانه های عمومی کوبا؛ كتابخانه های عمومی در لبنان؛ کتابخانه های عمومی مصر؛ کتابخانه های عمومی تونس؛ کتابخانه های عمومی در چین؛ کتابخانه های عمومی سنگال؛ کتابخانه های عمومی در فرانسه؛ كتابخانه های عمومی در زیمبابوه؛ کتابخانه های عمومی اسپانیا؛ کتابخانه های عمومی اردن؛ كتابخانه های عمومی در سیرالئون؛ كتابخانه های عمومی در قطر؛ كتابخانه های عمومی سریلانکا؛ كتابخانه های عمومی قزاقستان؛ كتابخانه های عمومی در بنگلادش؛ كتابخانه های عمومی تاجیکستان

پاورقی

[i] - چند نسخه خطی و منحصر به‌ فرد از کتب اصول کافی، مختصر نافع و نهج‌البلاغه با قدمتی یش از هفتصد سال در این کتابخانه وجود دارد.

[ii] - ساختمان جدید کتابخانه احمد بابا که دارای امکانات تخصصی قابل توجهی برای حفظ، ترمیم و نشر کتب و نسخ خطی موجود در آن است، توسط آفریقای جنوبی احداث و در سال 2010 میلادی رسما افتتاح گردید. این امر از آنجا نشأت گرفت که آقای تابو امبکی رییس جمهور آفریقای جنوبی در سفر سال 2005 خود به کشور مالی و تمبوکتو با مشاهده انبوه کتب و نسخ خطی موجود در کتابخانه احمد بابا که در شرایط نامساعدی از نظر مصونیت از عوامل طبیعی نگهداری می‌شدند، قول داد با احداث ساختمانی مناسب، از این اسناد که به گفته وی میراث عظیم فرهنگی قاره آفریقا و نمایانگر پیشینه والای تمدن درخشان این قاره کهن است، حفاظت کند. وی پس از بازگشت به آفریقای جنوبی مقدمات این امر را فراهم کرد و مدت کوتاهی پس از آن تیمی‌ متشکل از مهندسان و نقشه‌برداران آفریقای جنوبی با استقرار در تمبوکتو، عملیات احداث این مرکز بزرگ را آغاز کردند. بر اساس اطلاعات موجود 20 میلیون دلار هزینه ساخت این مجتمع عظیم شده که نیمی‌ از این مبلغ را دولت آفریقای جنوبی و نیمی‌ دیگر را سازمان‌ها و مؤسسات فرهنگی خصوصی این کشور و بنیاد فورد آمریکا پرداخت کرده‌اند. دولت آفریقای جنوبی هم‌چنین تجهیزات مورد نیاز این مرکز نظیر دستگاه‌های میکروفیلم، اسکنرهای مخصوص و... را نیز به‌ طور رایگان به این کتابخانه هدیه کرده است. دولت آفریقای جنوبی در آذر ماه 1387 نیز نمایشگاهی از کتب و نسخ خطی کتابخانه احمدبابا را در شهرهای مختلف این کشور برگزار نمود که با استقبال مردم آفریقای جنوبی از جمله مسلمانان و مسیحیان مواجه شد. تابو امبکی پس از برگزاری این نمایشگاه، در گفت‌‌وگو با یکی از شبکه‌های رادیویی مالی اظهار داشت: این اسناد بهترین دلیل و شاهدند بر آن که قاره آفریقا نه فقط قاره‌ا‌ی عاری از فرهنگ و تمدن نیست بلکه همواره یکی از مراکز مهم تمدنی جهان بوده‌است. سخنان‌ وی که با استقبال فراوان مسلمانان مالیایی مواجه شد در واقع پاسخ مستقیم ی‌بود به‌ هانتینگتون دانشمند آمریکایی که در کتاب جنگ تمدن‌های خود از آفریقا به عنوان قاره‌ای در حاشیه تمدن یاد کرده‌است.

[iii] - بر اساس برخی اطلاعات ضد و نقیض شورشیان طوارقی- القاعده در هنگام باز پس‌گیری شهر تمبوکتو توسط نیروهای مشترک فرانسوی مالیلیی - در روز 13 بهمن 1391 - کتابخانه عظیم احمدبابا را به آتش کشیده‌اند. برخی گزارشات حکایت از نابود شدن 20 هزار نسخه از کتب خطی این کتابخانه در جریان آتش سوزی مزبور دارد.

[iv] - بنیاد الفرقان لندن برخی از کتب و اسناد این کتابخانه را چاپ و منتشر کرده‌است.

[v] - وی چند سال پیش طی سفری شخصی از کتابخانه حضرت آیت‌ا.. مرعشی نجفی و امکانات این مرکز عظیم علمی‌فرهنگی بازدید کرده‌است.

[vi] - یکی از شبکه‌های ایالات متحده آمریکا سریال مستندی را در ارتباط با سفر پروفسور گیتس استاد مشهور دانشگاه‌ هاروارد به تمبوکتو، تحقیقات وی در کتابخانه‌های احمدبابا و ماماحیدرا و فعالیت‌های وی برای کشف کتاب‌ها و نسخه‌های خطی از بین مردم تمبوکتو تهیه کرده‌است. پخش این فیلم که در زمینه اطلاع‌رسانی پیرامون گنجینه میراث فرهنگی نهفته در شهر تمبوکتو به‌ویژه کتابخانه ماماحیدرا (محل استقرار پروفسور گیتس) بسیار موثر بود و شهرت این کتابخانه را دو چندان کرد.

[vii] - بی‌توجهی نسبی کشورهای ثروتمند اسلامی‌ نظیر عربستان، کویت، امارات متحده و قطر به کتابخانه‌های حاوی نسخ خطی تمبوکتو به‌ دلیل آن است که معتقدند مسئولان دولتی کشور مالی و مدیران کتابخانه‌های شخصی کمک‌های دریافتی از این کشورهای را به‌جای هزینه در کتابخانه‌های این شهر، به جیب خود واریز می‌کنند!

[iix] - کتابخانه شیخ زینی باری واقع در روستای بوجبها در حومه تمبوکتو دارای صدها سند ونسخه خطی مربوط به قرون 15 و 16 میلادی است.

[ix] - تاکنون چند دوره از کتاب‌های خطی کتابخانه‌های مختلف تمبوکتو فهرست‌برداری شده و توسط کتابخانه آیت‌الله مرعشی به چاپ رسیده‌اند. این همکاری‌ها هم‌چنان ادامه دارد و مدیران کتابخانه‌های تمبوکتو بارها از کمک‌ها و مساعدت‌های فرهنگی ج.ا.ایران در زمینه حفظ و نگهداری میراث عظیم فرهنگی اسلامی‌‌این شهر قدردانی نموده‌اند.