وضعیت اقتصادی و معیشتی در تاجیکستان

وضعيت اقتصادي و معیشتی

1-4-4. سیستم و سیاست اقتصادی کشور

تاجیکستان به دلیل توانایی­های جغرافیایی و طبیعی خود، یکی از مناطق مهم اقتصادی در آسیای مرکزی می باشد و از جایگاه ویژه­ای برخوردار است. اقتصاد این کشور تا پیش از استقلال، یعنی تا نهم سپتامبر 1991م، مبتنی بر برنامه­های متمرکز از مسکو بوده و در واقع نقش محدودی در اقتصاد اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی داشته و در مقایسه با دیگر جمهوری­های شوروری، به گونه نسبی خودکفا بوده است(افشارسیستانی، 1383: 225). تولید ناخالص داخلی تاجیکستان در میان کشورهای آسیای مرکزی از همه کمتر است. کوهستانی بودن آن سبب شده تنها هفت درصد از خاک آن قابل استفاده باشد. پنبه مهمترین محصول کشاورزی آن است. در سال 1998 تاجیکستان تنها 8% تولید ناخالص مادی شوروی را داشت که شامل 4% از تولید خالص مادی صنعتی و 2/1 تولید خالص مادی کشاورزی بود که از این مقدار 8/41 از تولید خالص مادی آن از صادرات به جمهوریهای دیگر تأمین می­شد. صادرات تاجیکستان به کشورهای خارج از اتحاد شوروی تنها 9/6 تولید خالص مادی این جمهوری را تشکیل می­داد(تاجیکستان، 1387: 48 - 47). به طور کلی تاجیکستان یکی از فقیرترین جمهوری­های شوروی سابق محسوب می­شود که پایین­ترین GDP تولید ناخالص داخلی و درآمد سرانه را در بین 15 جمهوری دارد. جنگ داخلی، سالهای بین 1997- 1992 اوضاع اقتصادی این کشور را وخیم­تر کرد. اما پس از امضای معاهده صلح بین دولت و اتحاد مخالفان در سال 1997، اقتصاد این کشور روند رو به رشدی را طی می­کند(خبرگزاری جمهوری اسلامی، 1379). سیاست اقتصادی دولت تبدیل تاجیکستان از یک کشور با سیستم اقتصاد سوسیالیستی به نظام اقتصادی آزاد با تکیه بر کشاورزی صنایع تبدیلی کشاورزی و صنعت است. اما به دلیل نوپا بودن تاجیکستان و بروز جنگ داخلی در این کشور به فاصله­ی دو سال پس از استقلال که این جنگ بیش از 5 سال به طول انجامید دولت نتوانست اهداف خود را در قالب برنامه­های کوتاه، میان و درازمدت مشخص و به سوی آنها حرکت کند.

تولید ناخالص ملی این کشور در سال ۲۰۰۵، نزدیک به ۲ میلیارد دلار و در حال حاضر تقریباً دو سوم جمعیت آن در فقر به سر می‌برند. تولید ناخالص داخلی این کشور در سال 2006 میلادی به 521/9 میلیارد دلار رسیده بود. هدف از اصلاحات اقتصادی که در جمهوری تاجيکستان انجام می گیرید، ارتقاء سطح زندگی مردم و فقرزدايي می باشد. در حال حاضر در تاجيکستان برای  بهبودی سياست­های اقتصادی، کشاورزی، مالی و بانکی، سرمايه‌گذاری گام به گام و تدابير ضروری انديشيده می شوند. خصوصی­سازی کارخانه های بزرگ و کوچک انجام شده است. تا ماه ژانويه سال 2006 ميلادی از 9121 کارخانه دولتی 8707 آن تقريباً 95 درصد  خصوصی شده اند. همزمان يک سری قوانين و مقررات از جمله قانون های مدنی، ماليات و خصوصی سازی اموال دولتی به تصويب رسيده اند. امروز در جمهوری تاجيکستان تهيه برنامه بلندمدت رشد ملی استراتژی برای سال های 2015  و نيز برنامه فقرزدايي  برای سال های 2006- 2008 در حال به اتمام رسيدن است. هدف اصلی اين برنامه به دست  آوردن رفاه سياسی و اجتماعی و اقتصادی مردم تاجيکستان در شرايط الويت اصول های آزادی، کرامت انسانی می باشد. طبق برنامه‌ريزي‌ها می بایست سطوح فقر از 61 درصد به 32 درصد در سال 2015  کاهش يابد، همزمان ساير مسایل و مشکلات اجتماعی نظیر مرگ و مير مادران و کودکان، تأمين آب آشامیدنی سالم و بهداشتی، ارتقاء سطح آموزش و محيط زيست بهبود یابد. واحد پولی این کشور، سامانی و هر سامانی معادل هزار روبل است. در حال حاضر تقریباً دو سوم جمعیت آن در فقر به سر می‌برند. نرخ بیکاری در این کشور 12 درصد است و 64 درصد از مردم آن زیر خط فقر زندگی می‌کنند.

آمارهای بانک جهانی در رابطه با وضعیت اقتصادی تاجیکستان نشان دهنده‌ی رشد کند و وابستگی بالای این کشور به کمک‌های خارجی است. نداشتن ارتباط دریایی در کنار محاصره آن توسط دیگر کشورهای اقمار شوروی باعث شده تا این کشور نتواند مراحل رشد و توسعه اقتصادی را به درستی طی نماید و در این راه با معضلات جدی مواجه بوده است. تا قبل از فروپاشی شوروی اقتصاد این جمهوری تابعی از اقتصاد شورروی بود اما با فروپاشی شوروی و قطع کمک‌های مالی روسیه به این کشور وضعیت اقتصادی تاجیکستان روبه وخامت گذاشته است. آمارهای موجود در بانک اطلاعاتی بانک جهانی اغلب تا قبل از استقلال تاجیکستان چیزی در رابطه با وضعیت این کشور را نشان نمی دهند و بعد از استقلال نیز بسیاری از آمارها به این نهاد بین المللی گزارش نشده اند. در ادامه منتخبی از آمارهای اقتصادی که نشانگر اوضاع اقتصادی این کشور هستند آورده می‌شود.

درصد رشد سالانه اقتصادی در تاجیکستان طی سالهای اولیه استقلال و سال 2006 منفی بوده اما اینک به 7.4 درصد رسیده است.

SOURCE: Worldbank.org, 2011

تورم در تاجیکستان پس از استقلال این کشور به شدت رشد کرد و در سال 1993 به 1400 درصد رسید اما پس از آن با کاهش شدید مواجه شد و اکنون حدود 6 درصد است.

2-4-4. درآمد ملی کشور

کل بودجه­ی تاجیکستان در سال 2005 میلادی یک میلیارد و 256 میلیون سامانی (425 میلیون دلار) است. 46 درصد بودجه یعنی حدود ششصد میلیون سامانی به تأمین نیازمندیهای اجتماعی، 250 میلیون به امور آموزش و پرورش، 91 میلیون به امور بهداشتی، 260 میلیون به بخش کشاورزی، صنعت و انرژی و هشت میلیون هم به انجام تحقیقات علمی اختصاص یافته است. در این بودجه بدهیهای خارجی تاجیکستان به مبلغ 338/8 میلیون دلار کاهش یافته است. بودجه دفاعی 45 درصد و کمیته مرزبانی 100 درصد افزایش یافته است. این بودجه نسبت به سال گذشته نزدیک به سیصد میلیون دلار افزلیش داشته و کسری آن نسبت به سال گذشته 35 میلیون سامانی کاهش نشان می دهد. سهم هر یک از بخشهای اقتصادی در درآمد ملی و تولید ناخالص داخلی به قرار زیر است. کشاورزی 8/30%، صنعت 1/ 29%، خدمات 1/40%، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی GDP 7/5% و تولید ناخالص داخلی این کشور در سال 2004 میلادی 6/1 میلیارد دلار بوده است. وزارت اقتصاد تاجیکستان رشد اقتصادی این کشور در سال 2004 میلادی را 6/10% اعلام کرده در حالی که این رشد در سال 2003 میلادی 2/10% بوده است. همچنین این وزارت رشد تولیدات صنعتی و کشاورزی در سال 2004 را به ترتیب 4/14% و 3/11% اعلام کرده است.

درآمد سرانه تاجیکستان در سال 1387، 120 دلار بود که کمترین میزان درآمد سرانه در بین کشورهای جامعه مستقل مشترک المنافع است. اما پس از تبدیل واحد پول کشور به سامانی میزان درآمد سرانه­ی خالص کاهش یافت و به 50 دلار برای هر نفر در سال رسید. تولید ناخالص ملی اندکی بیش از یک میلیارد دلار است. بر این اساس درآمد ناخالص سرانه حدود 166 دلار می باشد.

تراز پرداخت­ها در تاجیکستان هیچ­گاه مثبت نبوده و در سال 2010 به بیشترین میزان خود طی 8 سال قبل از آن رسیده است.

درآمد ناخالص داخلی این کشور از سال 2000 سیل صعودی داشته و در سال 2011 به 6522200291 دلار رسیده است.

بر اساس قیمت­های ثابت سال 2000 نیز درآمد ناخالص ملی تاجیکستان طبق نمودار رشد یافته است.

درآمد سرانه مردم در تاجیکستان رشد چشمگیری یافته است. و بر اساس قیمت­های ثابت رقم 295.3601307 را نشان می دهد.

SOURCE: Worldbank.org, 2011

3-4-4. واحد پول تاجیکستان

پس استقلال تاجيكستان اين كشور به استفاده از روبل قديم شوروي تا زماني كه روسيه آن واحد پول را در سال 1994م. به روبل روسي تبديل كرد، ادامه داد. در آن زمان نيز تاجيكستان به حيطه روبل روسيه پيوست. قدمي كه به ضرر منافع تاجيكستان تمام شد و روسيه آن مقدار روبلي را كه قول داده بود در اختيار تاجيكستان نگذاشت. لذا در اين دوره اقتصاد نقد تاجيكستان به اقتصاد پولي و يا پاياپاي تبديل شد. در نتيجه در ماه مه سال 1995م. دولت دوشنبه تصميم گرفت تا از حيطه روبل روسيه با ارائه روبل تاجيكي خارج شود. در زمان معرفي اين روبل جديد نرخ تسعير آن 50 روبل براي هر دلار بود، امّا اين نرخ به شدّت كاهش يافته و در ژانويه سال 1996م. به 284 روبل براي هر دلار رسيد.

در 30 اكتبر سال 2000م. برابر با نهم آبان ماه به فرمان امام علی رحمان رئیس جمهور این کشور و توسط بانک ملی تاجیکستان واحد پول جديدي به نام «ساماني» را به جاي روبل تاجيكي در تاجيكستان منتشر و رايج گردید. رئيس جمهور تاجيكستان امامعلي رحمان ‌در سخنراني خود تغيير واحد پول را جهت بهبود وضع اقتصادي و سيستم بانكي كشور و همچنين ارتباط آن با ميراث تاريخي اعلام كرد.

بانك ملي تاجیکستان واحد پول جديد را در 1، 5، 10، 20، 50 و 100 ساماني و 1، 5، 20 و 50 درمي ارائه و پولها در آلمان و طبق استاندارد‌هاي بين‌المللي چاپ شدند. هر هزار روبل تاجیکی برابر با یک سامانی و هر سامانی 100 درهم است. هر دلار آمریکا در 9/8/ 1379 برابر با 4/2 سامانی بوده است(تراب­زاده و دیگران، 1381: 328).

چنانچه گفته شد پیش از این واحد پول تاجیکستان روبل تاجیک بود. روبل تاجیک که در می1995 (اردیبهشت ماه 1374) توسط بانک ملی این کشور منتشر شد و ارزش برابری آن با ارزهای خارجی در زمان انتشار یک روبل برابر با 7/10ریال جمهوری اسلامی ایران و 50 روبل برابر با یک دلار آمریکا اعلام شد. در هیچ زمانی به این نرخ معامله نشد و حتی در همان زمان 60 تا 70 روبل برابر با یک دلار بود و پس از گذشت چند ماه به یکباره ارزش آن سقوط کرد و به بیش 300 روبل در برابر هر دلار رسید و در آبان ماه 1379 در بازار آزاد ارز تاجیکستان یک دلار برابر با 2400 روبل تاجیکی بود(هفته­نامه اقتصاد آسیا، 1379: 5). در نتیجه دولت ناگزیر از تعویض واحد پول کشور به عنوان یک اهرم اجرایی برای حفظ ثبات اقتصادی حداقل در کوتاه مدت شد(مجله­ی تاجیکستان، 1999: 11- 10).

4-4-4.منابع درآمد مالی و ارزی

اگر چه پیش از این مهمترین منابع تأمین درآمد ملی به ترتیب خدمات کشاورزی و صنعت عنوان شده است اما ترتیب اهمیت بخشهای فوق از نظر تأمین ارز مورد نیاز کشور متفاوت است زیرا آلومینیوم و پنبه دو محصول مهم صادراتی و ارز آور برای کشور هستند. بر این اساس مهمترین منابع تأمین درآمد مالی و ارزی به ترتیب ارزش عبارتند از کشاورزی، صنعت و خدمات. سهم بخشهای فوق در تأمین درآمد ملی به شرح ذیل می باشد.

پنیه 24%، آلومینیوم 36% و سایر صنایع شامل برق، صنایع شیمیایی و نفت، ماشین سازی و فلزکاری، صنایع مصالح ساختمانی، صنایع غذایی و خدمات 40 %(منتظمی، 1374: 44).

تولید داخلی تاجیکستان در نیمه­ی نخست سال 2003 در مقایسه با مدت مشابه سال قبل 6/8 درصد افزایش یافته و به یک میلیارد و 794 میلیون سامانی رسیده است. کمیته­ی آمار تاجیکستان اعلام کرد در شش ماهه­ی اول سال جاری میزان تولیدات صنعتی 7/11 درصد کالاهای مصرفی 4/14 درصد و تولیدات کشاورزی 1/7 درصد نسبت به دوره­ی مشابه سال گذشته 8 میلیون دلار کاهش و تراز تجاری این کشور منفی بوده و با 5/21 میلیون دلار کسری مواجه بوده است.

5-4-4. سهم بخشهاي اقتصادي در  توليد ناخالص داخلي

طي آمار سال 1993م. توليد ناخالص ملي، 7/2 ميليون دلار امريكا با سرانه 470 دلار و در سال 1998م. 350 دلار بوده است. نرخ رشد معدل سالهاي 92-1985 رقم 8/7% در سال را نشان مي‌دهد. در ابتداي سال 1992م. رشد اقتصادي به حالت فلج درآمد كه به علت استقلال كشور از شوروي و تغيير شكل حكومت و همچنين جنگ داخلي بود. طي آمار سال 2000م. توليد ناخالص ملي تاجيكستان 3/7 ميليون دلار و نرخ رشد توليد ناخالص ملي 1/5% و نرخ نسبي توليد ناخالص ملي طبق آمار سال 1998م. 8/19% در كشاورزي، 1/18% در صنعت و 1/62% در خدمات بوده است. تاجيكستان پايين‌ترين توليد ناخالص سرانه را در ميان 15 جمهوري سابق شوروي دارا مي‌باشد.

1-5-4-4. بخش كشاورزي

علی رغم کوهستانی بودن تاجیکستان به دلیل وفور منابع آب و مساعد بودن وضعیت جوی برای کشت برخی محصولات زمینه مناسبی برای کشاورزی در این جمهوری وجود دارد. به طوری که بر اساس آمارهای موجود 56 درصد منابع آب آسیای مرکزی از تاجیکستان سرچشمه می گیرد.

بخش کشاورزی بر اثر سیاست­های استعماری شوروی سابق سرمایه گذاری­هایی در راستای تک محصولی نمودن این کشور به سوی تولید یک محصول خاص یعنی پنبه هدایت شده است. به طوری که تاجیکستان در سال 1990 با تولید 900 هزار تن مقام چهارم تولید این محصول را در سطح جهانی به خود اختصاص داد. اما صنایع تبدیلی پنبه در این کشور رشد چندانی نکرده اند و حدود 90% محصول تولید شده به صورت خام به خارج صادر می شود. سالانه بیش از 5/1 میلیون تن غله در تاجیکستان مصرف می شود که بیش از 2/1 میلیون تن آن از خارج وارد می شود.

مساحت کل زمینهای زراعی 2/4 میلیون هکتار و یا 4/29% کل اراضی کشور می باشد. اما کل زمینهای حاصلخیز زیر کشت حدود 850 هزار هکتار و یا 9/5% کل اراضی کشور است. 70% کل تولید ناخالص ملی تاجیکستان را پنبه تشکیل می دهد. میزان تولید پنیه­ی این کشور در سال 1990 بیش از 900 هزار تن بود که مقام چهارم جهانی را به خود اختصاص داده بود. با آغاز جنگ داخلی تولید این محصول به کمتر از 300 هزار تن در سال 1993 رسید. پس از پایان جنگ داخلی مجدداً تولید این محصول سیر صعودی به خود گرفت و به اندکی بیش از 450 هزار تن رسیده است. یکی از مهمترین منابع تأمین ارز و درآمد ملی این جمهوری محسوب می شود.

مزارع غله این کشور در ارتفاع 3500 - 3000 متر از سطح دریاهای آزاد قرار گرفته­اند که در آنها بیشتر گندم، جو، جو دوسر، برنج، ذرت کشت می­شود. همچنین به دلیل شرایط مناسب، تاجیکستان دارای باغات بسیاری می­باشد. بویژه باغات زردآلو و انگور که بیش از 190 نوع انگور در آن تولید می شود و یکی از صادرات این کشور است. دامپروری نیز یکی از بخشهای مهم کشاورزی و اقتصاد تاجیکستان محسوب می شود. زیرا این کشور دارای دو میلیون هکتار مراتع طبیعی است و انواع گوسفندان گوشتی(90 - 80 کیلوگرم) و قوچ(140 - 120 کیلوگرم) و قوچ­های حصاری(190 - 150 کیلوگرم). گوسفندان پشمی عمدتاً در ولایت بدخشان و برخی نواحی دیگر تاجیکستان پرورش می­یابند.

در بخش کشاورزی میزان سطح زیر کشت محصولات کشاورزی در تاجیکستان افزایش یافته است. از سال 2002 این رشد جهشی بوده و از حدود 45000 کیلومتر مربع به بیش از 47000 کیلومتر مربع افزایش یافته است.

میزان تولید غلات در تاجیکستان از سال 1992 تا 2010 از رشد چشمگیری برخوردار بوده است و از حدود 25000 تن به بیش از 100000 تن افزایش یافته است.

SOURCE: Worldbank.org, 2011

2-5-4-4.   تجارت خارجي

در سالهاي اواخر دهه 1980م. اصلاحات اقتصادي رژيم گرباچف موانع فعاليتهاي تجارت خارجي در شوروي را كاهش داد. تاجيكستان شروع به زمينه سازي اقتصادي جهت تجارت خارجي كرد. در سال 1998م. تاجيكستان با 74 كشور خارجي مناسبات تجارتي داشته و گردش تجارت خارجي كشور 3/1 ميليارد دلار بود.

پس از استقلال، تاجيكستان روابط اقتصادي خود را با ديگر جماهير شوروي سابق و كشورهاي مستقل همسود حفظ كرد.

تاجيكستان به خارج الومينيوم، نيروي برق، پنبه، فلزات، سنگهاي قيمتي، ميوه، سبزيجات، كنسرو ميوه اي، فرش، پوست، دخانيات، مشروبات الكلي و غير الكلي، روغن نباتي و حيواني، نيروي برق فرآوردهاي نفتي، گاز طبعي، خاك رس، قند و محصولات قنّادي و… وارد مي كند.

شركاي اصلي تجارت خارجي تاجيكستان عبارتند از روسيه، ازبكستان، قزاقستان، تركمنستان، آلمان، سوئيس، هلند،تركيه، اوكراين، مجارستان و...

حجم مبادلات تجارت خارجي در سال 2003 ميلادي به يك  ميليارد و 679 ميليون و ۲۰۰ هزار دلار رسيد. ارزش صادرات 797/9 ميليون دلار  و ارزش واردات ۸۸۱/۳ ميليون دلار بود. صادرات تاجيكستان طي اين مدت 914 ميليون و  900 هزار دلار و واردات يك ميليارد و 375 ميليون و 500 هزار دلار بوده كه در  نتيجه تراز تجاري منفي و ميزان آن ۴۶۰ ميليون و 300 هزار دلار مي‌باشد. در  مقايسه با سال 2003 صادرات تاجيكستان 8/14 درصد و واردات آن 1/56درصد افزايش  داشته است.

3-5-4-4. صادرات عمده

صادرات عمده، آلومينيوم، برق، پنبه، ميوه، روغن گياهي، منسوجات و  واردات عمده عبارتند از: برق، اكسيد آلومينيوم، محصولات نفتي، اكسيد آلومينيوم،  ماشين آلات صنعتي، دارو، مواد غذايي.

آمار صادرات تاجیکستان با نوساناتی طی سالهای 2002 تا 2010 به 150 میلیون دلار رسیده است.

SOURCE: Worldbank.org, 2011

آمار واردات تاجیکستان تا سال 2002 در بانک­های اطلاعاتی نهادهای بین­المللی وجود ندارد اما از سال 2002 روند رو به رشد این آمارها حاکی از واردات بالای کالا با ارزشی بیش از 300میلیون دلار در سال 2010 در این کشور است.

3-5-4-4. منابع انرژی و معادن زیرزمینی

جمهوری تاجیکستان از لحاظ منابع زیرزمینی غنی و از جایگاه ویژه ای برخوردار است. بیشتر ذخایر شناخته شده معدنی را داراست. در حال حاضر بیش از 40 نوع مواد معدنی و فلز کمیاب از آنها استخراج می­شود. از جهت ذخیره­ی ذغال سنگ به عنوان یک منبع انرژی با 400 میلیون تن مقام اول را در بین کشورهای آسیای مرکزی دارد. مهمترین منابع کانی فلزی تاجیکستان عبارتند از: آهن، تنگستن، سرب، سرمه، روی، مس، قلع، جیوه، اورانیوم. مهمترین معادن سنگ­های قیمتی عبارتند از طلا، نقره، لعل، لاجورد، یاقوت فیروزه خارا، یاقوت بلور کوهی، سنگ یشم. برخی از مناطقی که معادن در آنها واقع­اند به قرار زیر می­باشند.

سرب و روی در آدرسن، مس تنگستن مولیبدن در ناحیه چارق دیران، زغال سنگ در نواحی شوراب روت ماغیان نظرایلاق منطقه ازدی میانده، آنتیمون و جیوه از معدن جی جی کود در تاجیکستان مرکزی، فلوراید کلسیم در وادی حصار، معادن طلا در نواحی درواز و زرافشان، فلزات قیمتی شامل کوارتز لوزیت کریستال کوهی انواع سنگهای مرمر و لاجورد در منطقه پامیر.

تاجیکستان تقریبأ فاقد منابع نفت و گاز قابل توجه است. کل ذخایر نفت و گاز این جمهوری 219 تن برآورد شده است. بخش اعظم منابع اندک نفتی این کشور نیز در اعماق بیش از هفت­هزار متری زمین در نواحی سل راه، امیروقیان، روت، کانی، بادام، دیازبیک، قچق، بل، بشتن، تک، شاه عنبری و برخی نواحی دیگر واقع شده اند که نیاز به تجهیزات پیشرفته جهت استخراج دارند. تاجیکستان 3/97 درصد فراورد­های نفتی مورد نیاز خود را از کشورهای مشترک المنافع و بخش باقی مانده را از سایر کشورها وارد می کند و تنها بخش اندکی از نیاز خود به انرژی­های فسیلی را خود تأمین می نماید و تعداد معدودی چاه نفت فعال نیز بدلیل مشکلات مالی با کاهش شدید تولید مواجه بوده اند به طوری که تولید نفت از سالانه 407 هزارتن به 24 هزارتن و تولید گاز از 400 میلیون مترمکعب به 42 میلیون مترمکعب کاهش یافته است. ولی در مجموع منابع نفت و گاز در تاجیکستان بسیار اندک است و این کشور بخش اعظم سوخت(نفت، گاز، بنزین و ...) مورد نیاز خود را ازبکستان و روسیه وارد می کند.

منابع اصلی آب آسيای مرکزی، در تاجيکستان و قرقيزستان موجود می­باشند. طبق مجله «TheInternational on Hydropower and dams» منتشره در سال 1997 ميلادی، تاجيکستان به لحاظ حجم ظرفیت­های انرژی در جایگاه 85  و از جهت ذخائر انرژی آب (527 بيليون در سال) پس از چين، روسيه، آمريکا، برزيل، زئیر، هند و کانادا در جایگاه 8 قرار دارد. به لحاظ دارابودن ذخائر آب، تاجيکستان در بين کشورهای مشترک­المنافع در جایگاه دوم قرار دارد. امروز تنها 5-6 درصد پتانسيل آب آن استفاده می شود. بنابراين ساخت نيروگاه های برقی - آبی برای تاجيکستان يکی از مسائل مهم کشور است و  تاجيکستان می تواند خودکفايي خود را در زمینه انرژی تأمين نمايد و شرايط مساعد را  برای کارخانه های صنعتی و کشاورزی فراهم آورده و صادرات نيروی برق را افزايش بدهد.  

منبع اصلی انرژی برق تاجيکستان را نيروگاه آبی برقی «نارک» (7/2 ميليون کيلوات) يکی از نيروگاه های پرقدرت جهان تشکيل می­دهد. از لحاظ ارتفاء، سد نارک پيشتاز در  مقياس جهانی 300 متر است. غير از نيروگاه آبی برقی نارک در تاجيکستان سدهای  بايپازين (در رودخانه وخش) و قيراقم در رودخانه سيردريا فعال می باشند.

در سال 1978 ميلادی ساخت نيروگاه آبی برقی عظيم راغون در رودخانه وخش (با قدرت 3600  ميگاوات) آغاز گرديد ولی با فروپاشی اتحاد شوروی  اين پروژه تعطيل شد. در حال حاضر با کمک مالی روسيه و جمهوری اسلامی ايران و ديگر سرمايه­گذاران خارجی ساخت نيروگاه های آبی برقی «سنگ­توده 1» (670 مگاوات- روسيه) و «سنگ­توده 2» (220 مگاوات ايران) ادامه دارد.

در مجموع، تولید برق به دلیل زمینه­ی مناسب نسبت به چند سال گذشته حدود شش برابر افزایش یافته و به 18 میلیارد کیلووات ساعت در سال رسیده است و حتی رود وخش به تنهایی توان تولید بالقوه­ی 45 میلیارد کیلووات ساعت برق را دارد و صادرات برق طی ده ماهه­ی اول سال 1999 بالغ بر 3/3395 کیلووات ساعت بوده است که نسبت به سال قبل از آن 16% افزایش را نشان می دهد(رادیو برون­مرزی تاجیکی، 1377). در تابستان سال 1382 روسیه خرید برق از تاجیکستان را از طریق شبکه­ی انتقال برق ازبکستان و قزاقستان آغاز کرد. برق صادراتی به روسیه از نیروگاه برق آبی نارک تاجیکستان تأمین می­شود و قرار است پنج میلیون کیلووات ساعت برق در یک شبانه روز از تاجیکستان به روسیه صادر شود.

تولید انرژی در این کشور تقریبا ثابت بوده و نزدیک به 1500 مگاوات است. رشد پایین تولید انرژی در این کشور گویای رشد کند اقتصادی در تاجیکستان است.

میزان تولید انرژی الکتریسیته از طریق سوخت­های فسیلی پس از استقلال این کشور از شوروی و قطع صدور نفت به این کشور به شدت کاهش یافت و در سال 2009 به رقم 2000 تن در سال رسیده است.

میزان تولید برق از طریق سدها در این کشور ثابت بوده که نشان از عدم سرمایه­گذاری این کشور برای تولید برق از این طریق است. در هر صورت تولید برق از انرژی آب پشت سدها 98 درصد از برق این کشور را تشکیل می­دهد.

افزایش میزان اتلاف انرژی الکتریسیته طی سالهای اخیر در تاجیکستان نشان از فرسودگی و عدم سرمایه گذاری در بخش انرژی این کشور دارد. این روند از سال 2008 شکل نزولی به خود گرفته اما در مقایسه با سالهای ابتدایی استقلال این کشور همچنان بالاست.

تولید انرژی الکتریسیته از گاز با قطع واردات گاز از شوروی در تاجیکستان به شدت کاهش یافته و تنها 2 درصد از برق مصرفی این کشور از این طریق تأمین می­گردد.

ثبات در تولید انرژی الکتریسیته در تاجیکستان نشان از کند بودن روند صنعتی شدن در این کشور دارد. زیرا این ارقام طی سالیان پس از استقللال این کشور تقریبا ثابت مانده است.

واردات انرژی در تاجیکستان کاهش یافته و با توجه به ثابت ماندن میزان تولید انرژی الکتریسیته در این کشور می­توان گقت که تاجیکستان در تولید انرژی الکتریسیته راه خود کفایی را در پیش گرفته است.

میزان استفاده از سوخت­های فسیلی در تاجیکستان از سال 1992 روندی رو به کاهش را طی کرده است که می­توان نتیجه گرفت این کشور از رشد صنعتی مناسبی برخوردار نیست.

میزان مصرف انرژی در تاجیکستان در سال 2009 اندکی بیشتر از 2000 تن (معادل زغال سنگ) بوده است و ثبات در این رقم از سال 1994 تاکنون تنها با رشد کند اقتصادی این کشور قابل تبیین است.

رشد اقتصادی نزدیک به صفر در تاجیکستان را می­توان در میزان مصرف انرژی الکتریسیته نیز به راحتی مشاهده نمود.

کاهش سرانه مصرف برق در تاجیکستان نشان از کاهش کیفیت زندگی و رشد اقتصادی در این کشور دارد که با توجه به افزایش جمعیت این کشور نتوانسته زیر ساخت­های لازم برای تأمین انرژی الکتریسته عموم مردم را فراهم آورد. این موضوع حتی در میزان مصرف بر اساس نفت هم مشهود است.

نمودار مصرف انرژی در بخش حمل و نقل در تاجیکستان گویای افت و خیز مصرف نفت در این کشور است. روند نزولی استفاده از انرژی در این بخش از سال 2007 تاکنون تا حدود زیادی ناشی از بحران اقتصادی و افزایش شدید قیمت نفت در جهان است.

SOURCE: Worldbank.org, 2011

6-4-4. زیر ساخت­های اقتصادی

1-6-4-4. صنایع، کارخانجات و تولیدات صنعتی

بخش صنعت در تاجیکستان تحت نظارت چند موسسه بزرگ دولتی قرار دارد به طوری که در سال 1990 حدود 373 موسسه دولتی موجود در بخش صنعت 98% دارایی­های ثابت را در اختیار داشتند. مهمترین کارخانجات و مراکز تولید انرژی و صنایع این کشور در اختیار این بخش قرار دارد که برخی از مهمترین آنها عبارتند از:

1- کارخانه تولید آلومینیوم در شهر تورسن زاده در غرب دوشنبه به ظرفیت پانصد هزارتن در سال.

2- کارخانه غنی سازی اورانیوم وستک ردمنت در شهرک چکالفسک در ولایت سغد واقع در جنوب شرق سغد که دارای 35 هزار کارمند است.

3- کارخانجات بوختار در فرقان در قرقان تپه با تولید محصولاتی نظیر جوراب، کفش و مبلمان.

4- صنایع سنگین شامل تولید فلزات رنگی، مواد سوختی، شیمیایی از قبیل مس، مولیبدن، تنگستن در کارخانه چارق دیران، تولید آنتیموان و جیوه در کارخانه انزاب.

5- کارخانه های بزرگ تولید انواع کودهای شیمیایی در شهرهای وخش (کود نیتروژن دار، آمونیاک، نیترات، سدیم) در یاوان (کلر، کلرات، کلرورکلسیم).

6- کارخانه های ذوب آهن در آدرسمان و اسفره در ولایت سغد(سغد سابق) (مجله­ی تاجیکستان، 1999: 12).

7- خط انتقال 500 کیلوواتی به طول 117 کیلومتر از نیروگاه برق نارک به کارخانه­ی آلومینیوم سازی تورسن زاده.

2-6-4-4. تولید طلا در تاجیکستان

به دلیل ساختار خاص زمین­شناسی تاجیکستان معادن قابل توجهی از طلا در این جمهوری وجود دارد که بخشی از نیازهای کشور به این فلز گرانبها و قسمتی از ارز مورد نیاز کشور را تأمین می­کند.

در شش ماهه­ی نخست سال 2003 در تاجیکستان 920 کیلوگرم طلا تولید شده است. نماینده­ی کارخانه­ی مشترک انگلیسی - تاجیکی تولید طلا اعلام کرد این میزان تولید نسبت به مدت مشابه سال گذشته 6/8 درصد کاهش داشته است. علت کاهش تولید منابع معادن اعلام شده و بر ضرورت گسترش محدوده­ی استخراج و بهبود زمینه­های فنی تأکید شده است.

3-6-4-4.شبکه­های ارتباطی حمل و نقل

سيستم حمل و نقل تاجيکستان بخش مهم اقتصاد آن کشور می­باشد. به دلیل کوهستانی بودن تاجیکستان راههای اتومبیل رو در این کشور از اهمیت خاصی برخوردار هستند و بیش از 90 درصد حمل و نقل کالا در این کشور از طریق اتومبیل انجام می­گیرد. طول راههای اتومبیل­رو این کشور 300/32 کیلومتر است(خبرگزاری جمهوری اسلامی، 1379). در سال­های اخير در تاجيکستان  چهار پروژه ساخت و بازسازی راه­های شوسه به مبلغ 83.930 ميليون دلار آمريکايي عملی گرديده است. سيزده پروژه به مبلغ 468.005 ميليون دلار در حال ساخت و  ساز است. بازسازی راهها، امکان انتقال محصولات کشاورزی و صنعتی را به ديگر کشورهای  همسايه فراهم می­آورد.

جمهوری تاجيکستان در شانگ­هاي موافقت‌نامه بين حکومتی سيستم  بين­المللی جاده­های شوسه را در 26/04/2006 به امضاء رسانده است.

جاده شوسه مرز ازبکستان - خجند - دوشنبه - پنج پايين که شمال کشور را با جنوب وصل می­کند و راههای مواصلاتی را به جمهوری اسلامی افغانستان  باز می­کند. تونل انزاب خجند دوشنبه (که از طرف روسای جمهوری دو کشور تاجيکستان و  ايران در 26/07/2006 افتتاح گرديد) امکان اتصال تاجيکستان را به کوريدور  ترانزيت شمال - جنوب فراهم می آورد.    

ساخت تونل شهرستان (طول 6.8 کيلومتر  به مبلغ 269 ميليون دلار آمريکايي) به وسيله وام و کمک مالی که حکومت چين برای رشد اقتصادی کشورهای عضو سازمان همکاری های شانگهاي اختصاص داده است صورت خواهد گرفت. در این ارتباط، در ماه آوريل سال 2006 ميان جمهوری تاجيکستان و شرکت راه سازی چينی برای بازسازی راه چنک - بوستان - خجند - دوشنبه يادداشت تفاهم به امضاء رسيده است.

در  نوامبر سال 2005 ميلادی پروژه بازسازی جاده دوشنبه - قرغان تپه - دنغره  - کولاب با سرمايه‌گذاری بانک گسترش آسيايي به مبلغ 8/26 ميليون دلار آمريکايي به  انجام رسيد.

ژاپن برای بازسازی قسمت جاده دوستی - پنج پايين مبلغ 4/9  ميليون دلار آمريکايي اختصاص داده است. اين تدابير راه را برای حمل و نقل ترانزيت در مسير تاجيکستان - افغانستان - پاکستان - هند - ايران و از طرف دیگر از طريق دريا  به کشورهای مشترک­المنافع و اروپا باز می­کند.

برای تأسيس کريدور حمل و نقل بين­المللی به کشورهای آسيای جنوب و شرقی و بنادر اقيانوس هند در حال حاضر ساخت راه مرغاب - قلما با طول 32 کيلومتر که به راه قراقروم اتصال می­گردد به اتمام رسيد.  تثبيت اوضاع سياسی اجتماعی در افغانستان، ساخت گذرگاه­های پلی، بازسازی و ساخت جاده­های شوسه، تاسيس اولين مسير حرکت کالا که از محدوده تاجيکستان، ترکمنستان و ازبکستان به سمت افغانستان، ايران و بندر بندرعباس و چابهار از طريق پاکستان به بندر کراچی و بندر کواسيم اقيانوس هند می­باشد. توسعه جاده­های حمل و نقل که استان­های افغانستان را با کشورهای آسيای مرکزی اتصال می­دهد برای رشد و گسترش روابط اقتصادی و تجاری چتدجانبه امکان خوبی را فراهم خواهد  کرد.

شبکه حمل و نقل ریلی نیز یکی از سیستم های مهم حمل و نقل کالا و مسافر در تاجیکستان است. شهرهای کولاب - دوشنبه - قرقان تپه و پنج زا به هم متصل کرده و از ناحیه­ی شهر توز و ایوج در جنوب غربی تاجیکستان به راه آهن ازبکستان متصل می شود. همچنین راه آهن محدودی در ولایت سغد وجود دارد که آن نیز به راه آهن ازبکستان متصل می شود(خبرگزاری جمهوری اسلامی، 1379). تاجیکستان از خطوط راه آهن ازبکستان به خط آهن سراسری شوروی سابق متصل­شده است. خطوط هوایی در تاجیکستان نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است زیرا در فصل زمستان که به دلیل بارش برف سنگین ارتباط شمال و جنوب این کشور از ناحیه­ی انزاب قطع می شود و از ناحیه­ی انزاب قطع می شود و ازبکستان نیز محدودیتهایی را برای مسافران تاجیک اعمال می کند. اکثر مردم جهت تردد بین شمال و جنوب تاجیکستان(ولایت سغد با سایر نواحی) از خطوط هوایی (هواپیما) استفاده می­کنند. لذا در فصل زمستان تعداد مسافرین خطوط هوایی به چند برابر افزایش می­یابد(خبرگزاری جمهوری اسلامی، 1383).

از میزان حمل و نقل کالا در جاده های تاجیکستان آمار قابل توجهی وجود ندارد و تنها در 2 سال 2000 و 2009 می­توان به سراغ میزان رونق این بخش خدماتی در اقتصاد تاجیکستان رفت. اما در این بخش هم کاهش شدیدی مشاهده می شود.

میزان جاده­های آسفالته در تاجیکستان از زمان استقلال این کشور تا سال 1995 رشد خوبی را نشان می­دهد که می­تواند حاکی از عزم مسئولان این کشور در سرمایه‌گذاری در امور زیربنایی توسعه باشد. اما از سال 1996 به این سو گزارشی از میزان جاده های آسفالته به بانک جهانی ارائه نشده است.

جابجایی مسافر در تاجیکستان علیرغم آمارهای ناامید کننده رشد جهشی و شدیدی را نشان می­دهد. اما تنها در 2 مقطع می توان به آمار این بخش دسترسی پیدا کرد.

نوسان در مصرف انرژی، مصرف بنزین در تاجیکستان را نیز شامل می شود که طی سال­های اخیر این نوسان سیر نزولی داشته است.

آمارهای ناقص در رابطه با شبکه جاده­ای در تاجیکستان گویای عدم ساخت جاده های جدید در این کشور است. هر چند با فقدان آمار سالهای 2001 تا 2012 نمی توان به جرأت در این زمینه اظهار نظر کرد.

کاهش میزان استفاده از سیستم حمل و نقل ریلی در تاجیکستان تأییدی دیگر بر کاهش رشد اقتصادی این کشور است. این کاهش هم کالا و هم مسافر را شامل می شود.

رشد 5 کیلومتری شبکه ریلی تاجیکستان از 616 کیلومتر به 621 کیلومتر نشانگر عدم سرمایه‌گذاری عمده در این بخش است.

SOURCE: Worldbank.org, 2011

4-6-4-4.خطوط مخابراتی و فناوری ارتباطات

خطوط مخابراتی تاجیکستان توسعه کمی یافته، اما کیفیتی پایین دارد و از آن خوب نگهداری نشده است. بسیاری از شهرها فاقد خط تلفن است. در سال 1991، تعداد خطوط تلفن 303000 بود. خطوط مخابراتی تاجیکستان به سایر جمهوری­های کشورهای مستقل مشترک­المنافع مربوط می­شود و به وسیله اتصالات استیجاری از طریق مسکو با سیستم ارتباطات جهانی در ارتباط بود. از دهه 1990، شرکتهای ترکیه ای گسترش و توسعه شبکه مخابرات تاجیکستان را برعهده گرفتند و اینک شهرهای مهم تاجیکستان از طریق سامانه ارتباطی ماهواره­ای بین­المللی به مرکز ارتباطات جهانی واقع در آنکارا متصل­اند.

تاجیکستان یکی از پایین­ترین آمار دسترسی تلفنی و اینترنتی را در جهان دارا است و استفاده از امکانات مذکور هنوز برای اکثر مردم آن کشور میسر نیست. در سال 2000 دسترسی مردم به خطوط اصلی تلفن 35% بود که از سال 2005 به 39% افزایش یافته است. همچنین، بنا بر آمار سال 2005 از هر 1000 نفر 41 نفر دارای تلفن همراه هستند. این رقم برای استفاده کنندگان از اینترنت یک در هزار است. بنا بر همین آمار، 80% خانواده­ها در تاجیکستان تلویزیون دارند(تاجیکستان، 1387: 60).

جدول شماره 8- امکانات فناوری اینترنتی، مخابراتی تاجیکستان

امکانات مخابراتی/ ارتباطی	2000	2005
خطوط تلفن اصلی (برای هر 1000 نفر)	35	39
مشترکان تلفن همراه (در هر 1000 نفر)	0	41
کاربران اینترنت (در هر 1000 نفر)	0	1
خانواده­های دارای تلویزیون	80	-

: World Bank ICT at a Glance: 2007 منبع

از سال 2002 و با ورود تلفن همراه به این کشور استفاده از این وسیله ارتباطی، رشد چشمگیری داشته و تعداد خطوط تلفن همراه در این کشور در سال 2010 به 6 میلیون رسیده است. افزایش ضریب نفوذ تلفن همراه در تاجیکستان از 10000 به 17000 طی 10 سال اخیر نشان از توزیع این کالا در سطح وسیع در جامعه تاجیکستان دارد.

تعداد خطوط تلفن در تاجیکستان با نوساناتی طی دوران پس از استقلال از حدود 70 هزار به بیش از 360 هزار خط رسیده است.

SOURCE: Worldbank.org, 2011

7-4-4.چگونگی توزیع ثروت

جمهوري تاجيكستان به عت جنگ هاي داخلي و تحولات ناشي از دوره گذر با شكاف عظيم طبقاتي و فقر در جامعه مواجه شده است. اما اين كشور در برنامه ها و اهداف خود ريشه كني فقر و گرسنگي را مدنظرقرار داده است. برنامه هاي اين كشور در اين زمينه را در راستاي هدف هزاره توسعه بهتر مي توان درك كرد.یکی از اهداف هشتگانه توسعه هزاره سازمان ملل متحد مبارزه با فقر و گرسنگی می باشد. بر اساس اين برنامه در فاصله میان سال های 1990 تا 2015 تعداد افرادی که درآمد روزانه آنها کمتر از یک دلار است باید نصف شود و در فاصله میان سال های 1990 تا 2015 تعداد افرادی که از گرسنگی رنج می برند باید به نصف کاهش یابد.در جمهوری تاجیکستان بر اساس هدف و برنامه هزاره توسعه در زمینه مبارزه با فقر و گرسنگی بايد در فاصله میان سالهای 1990 تا 2015 تعداد افرادی که درآمد روزانه آنها کمتر از 2.15 دلار هست و همچنین تعداد افرادی که از گرسنگی رنج می برند به نصف کاهش پیدا کنند.

(Investing Sustainable Development: Millennium Development Goals Needs Assessment Tajikistan Full Report P.25. )

فقر در تاجیکستان هم از نظر عمق و هم از نظر وسعت و پهنا در زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی گسترش پیدا کرد. شواهد و قراین جدید استانداردهای زندگی در سال 2003 نشان می دهد که جمهوری تاجیکستان با نرخ توسعه بالا در کاهش فقر به موفقیت هایی دست یافته است. کاهش فقر در تاجیکستان وابسته است به توانایی این کشور در حفظ و تقویت رشد اقتصادی و اطمینان از اینکه منافع حاصل از توسعه اقتصادی تنها شامل افراد درآمد بالا نشده بلکه شامل همه شده و موجب بهتر شدن شرایط زندگی و بهبود کیفیت دسترسی به خدمات اجتماعی و ثروتمند شدن فقرا گردد.

8-4-4.ویژگی­های بودجه و بدهی خارجی

یکی از ویژگی­های اصلی بودجه­ی جمهوری تاجیکستان از آغاز استقلال تاکنون، وابستگی آن به تحقق تولید دو محصول پنبه و آلومینیوم است. به عبارت دیگر تاجیکستان بر اساس سیاست استعماری و استثماری شوروی سابق به یک کشور تک محصولی پنبه و پس از آن آلومینیوم تبدیل شده است. به عبارت دیگر تحقق حدود 70% بودجه­ی این کشور منوط به تحقق تولید این دو محصول است. از دیگر ویژگی­های اصلی بودجه­ی تاجیکستان از سال 2001 میلادی به بعد جهت گیری آن به سمت کاهش سطح فقر، افزایش ارزش پول ملی، افزایش تولید محصولات داخلی به میزان 7/6%، سرمایه­های خارجی، کاهش کسری بودجه، پیش­بینی تورم 4/12 درصدی توسعه­ی اقتصادی در بخش اقتصاد خرد می­باشد.

امروزه تاجیکستان به دلیل بیش از پنج سال جنگ تقریباً تمام عیار داخلی که از سال 1992 میلادی در این کشور آغاز شد و موجب رکود شدید فعالیت تمامی بخشهای اقتصادی گردید فاقد هرگونه ذخایر ارزی و غیر ارزی می­باشد و حتی در برخی موارد ناگزیر شده تا قسمتی از سرزمین و تأسیسات خود را به عنوان ضمانت در اختیار برخی از کشورها از جمله روسیه قرار دهد تا بتواند از این کشورها وام و اعتبار مالی دریافت نماید که به عنوان نمونه می­توان به سد نارک مه یکی از بزرگترین سدهای تاجیکستان از نظر حجم دریاچه­ی پشت سد و تولید انرژی الکتریکی است اشاره نمود که مالکیت آن به عنوان ضمانت وامهای دریافتی تاجیکستان از روسیه در اختیار مسکو قرار گرفته است.

برخی منابع کل بدهی خارجی تاجیکستان را 984 میلیون و 700 هزار دلار اعلام نموده اند که بالاترین رقم بدهی در بین کشورهای آسیای مرکزی و ماوراء قفقاز است که بیش از یک چهارم این مبلغ از سوی بانک جهانی و صندوق بین المللی پول در اختیار این جمهوری قرار گرفته است. همچنین بانک جهانی در سال جاری (1379) نیز 98 میلیون دلار وام دیگر در اختیار تاجیکستان قرار داد. اما بر اساس گزارش برخی منابع موثق، بدهی خارجی این کشور حدود 12 میلیارد دلار است. در همین راستا موسسه فرهنگی سپهر که ریاست آن را دولت عثمان برعهده دارد در یکی از نشریات خود در دی ماه 1379 بدهی سرانه­ی خارجی هر فرد تاجیک را دو هزار دلار اعلام کرد که با در نظر گرفتن جمعیت بیش از 6 میلیونی تاجیکستان میزان بدهیهای خارجی این کشور به بیش از 12 میلیارد می رسد که تقریباً بیش از بیست برابر بودجه­ی سالانه­ی کشور است.

SOURCE: Worldbank.org, 2011

بدهی‌های خارجی تاجیکستان به نهادهای بین­المللی و سایر کشورها طی 18سال استقلال این کشور نزدیک به 300 میلیون دلار است.

9-4-4.مهمترین قراردادهای اقتصادی و تجاری

به دلیل عدم وجود ثبات سیاسی و رکود فعالیتهای اقتصادی تاکنون قراردادهای اقتصادی و تجاری درازمدت و مهمی بین تاجیکستان و سایر کشورها به امضاء نرسیده است. اما در عمل روسیه و ازبکستان به عنوان مهمترین شرکای تجاری تاجیکستان محسوب می شوند که بر اساس قراردادهای میان مدت تاجیکستان، گندم و سایر مواد غذایی سوخت و ماشین­ آلات از روسیه و ازبکستان وارد و در عوض آلومینیوم، پنبه، مواد اولیه آلی و کانی به این دو کشور صادر می کند(تراب­زاده و دیگران، 1381: 329). در مجموع مهمترین طرف­های تجاری تاجیکستان در امر صادرات روسیه 6/6%، هلند 4/25%، ازبکستان 5/8%، سوئیس 7/9%، ایران 4/6% و حدود 10% سایر کشورها از جمله قزاقزستان، اسپانیا و لیختن­اشتاین و در بخش واردات نیز روسیه 2/20%، ازبکستان 1/15%، قزاقزستان 9/19% و آذربایجان 7%، اوکراین 7%، رومانی 4/4% و بقیه از سایر کشورها نظیر ترکیه، امارات متحده عربی، قرقیزستان و چین هستند(W.W.W. the World factbook. Cia, 2004: 9 - 10). حجم تجارت خارجی تاجیکستان در سال 2000 حدود 5/1 میلیارد دلار بوده است.

10-4-4. نقش کشورها و شرکت­های خارجی و میزان سرمایه­گذاری در اقتصاد کشور

گرچه کمک­های مالی خارجی نقش تعیین کننده­ای در اقتصاد تاجیکستان دارد اما اکثر این کمک­ها در قالب کمک­های بشردوستانه نقدی و جنسی و بعضاً بلاعوض هستند. تنها بخش اندکی از این کمک ها در قالب سرمایه گذاری به این کشور ارائه می شود. این امر سبب شده تا رهبران این کشور نتوانند از این منابع مالی برای رشد و توسعه اقتصادی کشور استفاده کنند.

اما در مجموع تا سال 1996 در تاجیکستان 200 موسسه مشترک با شرکتهای اروپایی، آسیایی، آمریکایی و کانادایی و کشورهای مستقل مشترک المنافع در بخشهای تولید طلا، چرم و منسوجات غذایی فعالیت می کردند و حجم عمومی سرمایه گذاری خارجی در کارخانجات مشترک در تاجیکستان 110 میلیون دلار بود. اما به دلیل عدم وجود ثبات سیاسی و امنیت مورد نظر کشورهای خارجی بویژه کشورهای صاحب سرمایه میزان سرمایه گذاری در این کشور به هیچ وجه متناسب با نیازها نبوده و بر همین اساس فعالیتهای عمرانی و فعالیت صنایع این کشور با رکود شدیدی مواجه شده که از جمله­ی آنها می توان به طرحهای تونل انزاب، سد و نیروگاه سنگ توده و نیروگاه راگون اشاره کرد که این سه طرح در مجموع به حدود 5/1 میلیارد دلار سرمایه گذاری نیاز دارند که بخش بسیار اندکی از آن را صندوق بین­المللی پول و بانک جهانی تأمین نموده اند. اما دولت در سال 2000 برنامه ای را تهیه نمود که قرار است بر اساس آن طی سال­های 2007 - 2001 میلادی در مجموع 170 میلیون دلار سرمایه­گذاری خارجی به کشور جذب و در بخشهای تکمیل نیروگاه­ها، تکمیل تونل حیاتی انزاب، راه مرغاب قراقوم و کارخانه­ی آلومینیوم سازی این کشور سرمایه گذاری شود. در همین راستا در اواخر سال 2004 دو شرکت بزرگ روسی قرارداد مهمی را در تاجیکستان امضا کردند. در این قرارداد شرکت روسی با سرمایه گذاری یک میلیارد دلاری برای تکمیل دو نیروگاه بزرگ راغون و سنگ توده تاجیکستان موافقت کردند. اما این که این طرح و توافق های متعاقب آن و سایر طرح ها تا مرحله تکمیلی ادامه یابد با استقبال سایر کشورها و دولتهای خارجی مواجه شود بستگی به توانایی دولت در برقراری آرامش و ایجاد ثبات سیاسی در کشور دارد.

SOURCE: Worldbank.org, 2011

با بروز بحران اقتصاد جهانی میزان سرمایه گذاری‌ها در تاجیکستان به شدت افت کرده است.

11-4-4.نقش بخش خصوصی و دولتی در اقتصاد

سیاست خصوصی­کردن اقتصاد بویژه به منظور جلب کمک­های صندوق بین­المللی و بانک جهانی در سرلوحه­ی برنامه های اقتصادی دولت قرار گرفته است. اما به رغم بحث­های زیاد در دولت و پارلمان هنوز قوانین و مقررات کاملی در زمینه­ی واگذاری بخشهای مختلف اقتصادی و مالکیت زمین به بخش خصوصی تصویب نشده است. در بودجه­ی سال 2001 .م (1380 ه. ش) این کشور نیز یکی از برنامه های اصلی دولت جلب سرمایه گذاری های خارجی اعلام شده (نشریه سپهر،1379: 3) اما تقریباً تمام برنامه ها در راستای مشارکت دولت و سرمایه گذاری خارجی می باشد.

در مجموع سهم بخش خصوصی در اقتصاد ناچیز و حدود 10% است که بودجه­ی سال 2001 .م تاجیکستان بیانگر این امر است که 21/2% از آن شامل اموال دولتی به بخش خصوصی و انتشار اوراق قرضه تأمین خواهد شد(منتظمی، 1374: 38). سهم اندک بخش خصوصی در بخشهای مختلف اقتصادی متفاوت است زیرا بخش صنعت به مدیریت و سرمایه­ی زیادی برای وارد شدن بخش خصوصی به آن نیاز دارد لذا خصوصی سازی در این بخش پیشرفت چندانی نداشته است اما در بخش کشاورزی که عمدتاً واگذاری زمین به کشاورزان و تشکیل تعاونی های خصوصی را شامل می شده پیشرفتهایی انجام شده است از جمله این که بنا به اظهار جمال­الدین منصوراف معاون وقت نخست وزیر تاجیکستان در راستای اجرای سیاست خصوصی سازی(تا فروردین) 1378 بیش از 9400 واحد کشاورزی خصوصی در تاجیکستان تشکیل شده که 140 هکتار از اراضی کشاورزی را در اختیار دارند که تقریباً 16% اراضی قابل کشت کشور را در بر می گیرد.

12-4-4.چالش­های عمده و بحران­های اقتصادی

اقتصاد تاجیکستان به طور عمده­ای در طی بیش از پنج سال جنگ داخلی(که از اواخر سال 1992 آغاز شد) به شدت تضعیف شد. گرچه پیش از آن نیز یکی از ضعیفترین اقتصادها را در بین 15 جمهوری شوروی سابق داشت اما پس از استقلال اقتصاد این کشور به دلایل متعدد از جمله آغاز جنگ داخلی قطع، کمکهای روسیه، مهاجرت گروهی و گسترده متخصصین روس به خارج از کشور و در نتیجه توقف فعالیت واحدهای تولیدی صنعتی و کشاورزی صدمات سنگینی را متحمل شد. لذا تاجیکستان بخش قابل توجهی از نیازهای خود را از کمکهای بشر دوستانه و وامهای خارجی تأمین می­کند. به عنوان نمونه تاکنون به درخواست دولت تاجیکستان و با کمک سازمان ملل سه اجلاس در وین، پاریس و توکیو با شرکت 25 کشور و سازمان بین المللی تشکیل شده که در مجموع در این سه اجلاس تاجیکستان تقاضای دریافت 420 میلیون دلار را نموده بود که کشورهای شرکت کننده در این سه جلسه با پرداخت 206 میلیون دلار کمک مالی به تاجیکستان موافقت کردند. این وامها جدای از وام هایی است که کشورها و سازمان های بین المللی به این جمهوری پرداخت می کنند و همین امر یعنی دریافت وام و عدم توانایی بازپرداخت آنها موجب افزایش بدهیهای کشور شده است. به طوری که برخی منابع موثق میزان بدهیهای خارجی تاجیکستان را بیش از 12 میلیارد دلار اعلام نموده اند (7 :W.W.W,the World factbook. Cia, 2004). که بیش از بیست برابر بودجه­ی سالانه کشور است. همین امر موجبات بحرانی شدن اوضاع اقتصادی در تاجیکستان را فراهم آورده است به حدی که دولت ناگزیر شد برای ایجاد ثبات اقتصادی و حفظ ارزش پول ملی در طی کمتر از 7 سال دو بار واحد پول کشور را تغییر دهد. زیرا تاجیکستان پس از اعلام استقلال در شهریور ماه 1370 از تعویض واحد پول کشور که همان روبل روسی بود خودداری نمود تا از این طریق همچنان خود را یکی از هم پیمانان اصلی روسیه در تمامی ابعاد نشان دهد و از این رهگذر، کمکهای اقتصادی روسیه را جلب نماید. این سیاست تا سال 1995 ادامه یافت. طی این مدت(1995- 1991) علاوه بر تعطیلی بخشهای مختلف اقتصادی به دلیل جنگ داخلی روبل­های باطله­ی سایر جماهیر شوروی سابق نیز که واحد پول خود را عوض نموده بودند به سوی تاجیکستان سرازیر شد و در نتیجه ارزش برابری روبل در برابر دلار آمریکا به شدت کاهش یافت و از 8/1 روبل در برابر یک دلار پیش از سال 1991 به بیش از 3000 روبل در برابر یک دلار در سال 1993 رسید. در نتیجه دولت تاجیکستان ناگزیر به تغییر واحد پول کشور از روبل روسی به روبل تاجیکی شد. روبل تاجیک که در می 1995 (اردیبهشت ماه 1374) توسط بانک ملی این کشور منتشر شد و ارزش برابری آن با دلار در زمان انتشار 50 روبل برابر با یک دلار آمریکا اعلام شد. پس از بازگشت چند ماه به یکبار ارزش آن سقوط کرد و به بیش 300 روبل در برابر هر دلار رسید و در آبان ماه 1379 در بازار آزاد ارز ارزش روبل تاجیک با کاهش شدید در برابر دلار به 2400 روبل تاجیکی برابر با یک دلار رسید. لذا دولت ناگزیر شد به عنوان آخرین اقدام مجدداً واحد پول کشور را تغییر دهد. لذا از 30 اکتبر 2000 برابر با نهم آبان ماه 1379 به فرمان رحمانف رئیس جمهور این کشور واحد پول جدید تاجیکستان به نام «سامانی» توسط بانک ملی تاجیکستان منتشر شد(بولتن تاجیکستان، 1372: 3- 2). لذا این امر نیز نتوانسته است اقتصاد این کشور را از بحران خارج نماید.

                                           جدول شماره 9- وضعيت اقتصادي تاجیکستان

ردیف	شاخص­ها	وضعیت
1	نوع پول و برابري آن با دلار	ساماني، 43/3 ساماني
2	نرخ تورم (درصد)	2/13  (2007)
3	توليد ناخالص داخلي (OER) (ميليارد دلار)	7/3  (2007)
4	نرخ رشد GDP (درصد)	8/7   (2007)
5	در آمد سرانه (دلار)	390
6	حجم سرمايه گذاري خارجي (ميليون دلار)	5/54
7	بدهي خارجي (ميليارد دلار)	31/1
8	ذخاير طلا و ارز (ميليارد دلار)	235/0
9	ذخاير نفت (ميليارد بشکه)	012/0
	ذخاير گاز (ميليارد مترمکعب)	43/5
10	بودجه سالانه دولت (ميليارد دلار)	درآمد: 71/0 هزينه: 67/0
11	ميزان صادرات به جهان (ميليارد دلار) (2008)	4/1
12	ميزان واردات از جهان (ميليارد دلار) (2008)	2/3
13	ميزان صادرات تاجيکستان به ايران (ميليون دلار)	17 (6 ماهه 88)
14	ميزان واردات  تاجيکستان از ايران (ميليون دلار)	72 (6 ماهه88)
15	درصد رشد توليدات صنعتي	5
16	شرکاي عمده تجاري در زمينه صادرات	نروژ، روسيه، ترکيه ايتاليا، چک، آلمان
17	شرکاي عمده تجاري در زمينه واردات	روسيه، چين، قزاقستان، ترکيه، آمريکا
18	مهمترين منابع طبيعي	آلومينيوم، روي، سرب
19	مهمترين محصولات  کشاورزي	پنبه، غلات، ميوه جات، انگور، سبزيجات
20	مهمترين صنايع	دارو، کود شيميايي، سيمان، روغن گياهي، ماشين آلات برش فلزات
21	مهمترين اقلام صادراتي به جهان	آلومينيوم، انرژي برق، پنبه، ميوه جات، روغن گياهي، منسوجات
22	مهمترين اقلام  وارداتي از جهان	انرژي برق، فرآورده هاي نفتي، اکسيد آلومينيوم، ماشين آلات و تجهيزات، مواد غذايي
23	عضويت در WTO و ديگر سازمانهاي بين­المللي و منطقه اي	- عضو ناظر WTO - جامعه شوراي مشترک المنافع - صندوق بين المللي پول - سازمان ملل متحد - يونسکو - انکتاد - اکو - کنفرانس اسلامي - بانک توسعه اسلامي - سازمان همکاريهاي شانگهاي - بانک توسعه آسيا

منبع:fa.tpo.ir