ادیان در سنگال

جامعه سنگال علی رغم تحولات مدرنیته در آن همچنان جامعه ای دینی- مذهبی باقی مانده است. به گونه ای که برای تحولات سیاسی- اجتماعی معمولا رهبران سیاسی این کشور بدون هماهنگی و کمک گیری از رهبران دینی- مذهبی نمی توانند نتیجه مطلوبی بدست آورند. اسلام به عنوان دین اکثریت نقش محوری را در این کشور دارد.

1-7 - تاریخچه ادیان و مذاهب و چگونگی گسترش دین غالب

مذهب آفریقایی (و یا بهتر است بگوئیم مذاهب آفریقایی) مفهومی مبهم است که هنوز نویسندگان بر سر آن به توافقی نرسیده اند. تنها نویسنده ای که توانسته است در برابر این موضوع یک صداقت علمی داشته باشد. "عبدالله بارا دیوپ" (Abdoulaye Bara Diop) است که در رساله ی دکتری خود تحت عنوان «جامعه ی ولوف. سنت و تغییر» به این نتیجه رسیده است که مطالعه عمیق این مذهب سنتی هنوز به درستی شناخته نشده است. (Bara Diop, 1981 : 583)

"آر. پی . پلاسید تامپل" (R.P. Placide TEMPELS) به لطف هستی شناسی نیروها و پویایی توانسته است دنیای "بانتو" (Bantoue) را تشکیل و یک جایگاه و یک عملکرد به تمام عوامل زیر بدهد: خداوند، خدایان زمینی، الهه های محافظ، ارواح، انسان ها، حیوانات، گیاهان و مواد معدنی نیروهایی هستند که دائماً بر روی همدیگر اثر گذاشته و می توانند قوی تر و یا قدرت خود را از دست بدهند. فلسفه ی بانتو نه تنها تمام قبایل آفریقا را در بر می گیرد، بلکه مبنای الزامی اصل آنیمیسم است: همه ی آنچه که زنده است، تحرک، ویژگی و هدف دارد، دارای احساسات است، دلیلی دارد و می تواند خیرخواهانه یا بدخواهانه باشد. علاوه بر این اغلب محققین که مذاهب آفریقایی را مطالعه کرده اند. تعریفی از این عوامل کرده اند: آنیمیسم، پیش از آنیمیسم ، جادو، بت واره پرستی، توتمیسم، شیطان پرستی، جادوگری ، طبیعت گرایی ... عواملی که آئین های اجداد و مردگان، نیروهای طبیعت والهه های محافظ، عوامل جادویی، بت واره پرستی و توتمیسم به آنها پیوند خورده است. عده ای به این نتیجه رسیده اند که در آفریقا چیزی به نام مذهب سنتی وجود ندارد بلکه به علت کمبود عبارات آنرا خرافات نامیده اند. با این وجود، عده ای دیگر به حقیقت مذهب سنتی آفریقایی معتقد هستند. (Sylla, 1978 : 10-20)

موضوعی که باید به آن اشاره کرد مسئله اعتقاد به توحید عقاید است. باید گفت که در طول تاریخ مسیحییان از جمله کشیش ها تأثیر زیادی روی مذاهب محلی گذاشته اند. مربیان سفید پوست، تربیتی کاملاً متضاد، به فرهنگ سیاهان آفریقایی وارد کرده اند. بنابراین بعضی مراسم اصالت آفریقایی ندارند و این موضوعی است که به محافظه کاری بر می گردد. در نزد سیاهان آنچه که سکولار است چیز ناآشنایی نیست مثلاً اسلام در نزد سیاهان کاملاً یک اسلام آفریقایی شده است: مراسم اسلامی و مراسم غیرمذهبی با هم تلفیق شده و مذهب جدیدی به نام اعتقاد به توحید عقاید[1]به وجود آورده است. (Tambadou, 1981 :83)

به طور مثال در سنگال، روزهای جمعه، مسلمانان در نماز جمعه شرکت می کنند ولی روز تعطیلی آنها یکشنبه است. آنها تقریباً تمام اعیاد مسلمانان را (عید قربان – عید فطر و ...)ا جشن می گیرند ولی روز به دنیا آمدن عیسی مسیح (جشن کریسمس) را نیز جشن می گیرند. نمونه های اینگونه فراوان است.

2-7- موقعیت دین رسمی و سایر ادیان و مذاهب

امروز اکثریت جمعیت سنگال یعنی بیش از نود درصد جمعیت را مسلمانان و اقلیتی از آن را مسیحیان و سایر مذاهب سنتی تشکیل می دهند. دين اسلام در آفريقاي سياه به واسطه معاشرت و تجارت در منطقه زيرصحرا و عبور و مرور كاروان هاي شتر از بيابان هاي مذكور که از شمال آفریقای مسلمان می آمدند، رواج يافت. اين تجار اقدام به خريد طلا در منطقه غرب آفريقا مي نمودند و آنرا در شمال قاره به فروش مي رساندند. از طرف ديگر آنها به تجارت سنگ هاي قيمتي و گران بها، جواهرات، سراميك و بلورجات، كتاب و نمك مي پرداختند. اسلام از بخش شمالي آفريقا و توسط "المراويد" (Almoravides- شيعه فاطمي) در سال 1052 وارد قاره گرديد. اولين بخشي كه به دين اسلام گرويد، از منطقه اي به نام "تكرور" (Tekrour- نواحي شمالي) كه قبل از قرن نهم توسط سلسله "ديائوگو" (Diaogo) كنترل مي شد، بود. در پايان قرن دهم، آخرين پادشاه اين سلسله توسط "وار ديابي" (War Diabi) كشته شد ، هنگامی وی به قدرت رسيد كه اين امر به تولد اسلام در كشورهاي ديگر نیز كمك كرد. او در يك روستاي مسلمان كه در كنار همسايگان غيرمسلمان قرار داشت متولد شد. منطقه تكرور(Tacror) منطقه اي مسلمان در سنگال واقع در مسير صحرا بود كه به خاطر وجود رودخانه سنگال قابل كشتيراني بود. اولين دولت مسلمان ايجاد شده در غرب و مركز آفريقاي سياه در اين منطقه و تحت سرپرستي "چرنو سليمان بال" (Thierno Souleyman BALL) که در زبان ولوف به معنی " معلم قرآن" است، در سال 1776 قرار داشت.

در خصوص ورود اسلام به سنگال نظريه هاي مختلفي وجود دارد.

الف) برخي معتقدند تاريخ ورود اسلام به سنگال به قرن يازدهم برمي گردد و اين مهم توسط رابطين به رهبري "عبدالله بن ياسين" از طريق شمال آفريقا وارد سنگال شده است.

ب) برخي نيز ورود اسلام به آفريقا را به سال 1052 ميلادي بواسطه ورود تجار و بازرگانان مسلمان به آفريقاي زير صحرا باز می گردانند.

ج) نظر سومي هم وجود دارد مبني بر اينكه اسلام در اوايل ظهور به اين سرزمين آمده است. برخي از مورخين مثل پروفسور ”عبدالله الطيف السوداني“ معتقدند اولين هجرت مسلمانان از مكه به رهبري جعفر بن ابي طالب (ع) به حبشه بوده است ( حبشه در آن عصر به بسياري از كشورهاي آفريقايي اطلاق مي شد) و مسلمانان در حاشيه نيل سكني گزيدند. پس از گذشت چند سال و روي آوردن تعداد زيادي از مردم بومي آفريقا به اسلام، برخي از مسلمانان به قصد سنگال از سودان هجرت كردند و در حاشيه رود تكرور سنگال مستقر شدند.

لازم به ذكر است در سنگال اغلب مردم سنی مذهب و پيرو فقه مالكي و تصوف هستند. البته بدليل حضور شيعيان در اين كشور گرايش مردم به مذهب اهل البيت (ع) و فقه جعفري تا حدودي شناخته شده است. در سرزمين سنگال قرن هاي متمادي، فرهنگ و سنت اسلامي استوارتر گرديد. اكثريت سنگالي ها وابستگي و تعلق خاطر به طرق صوفيگري داشته و احترام بالايي براي آن قائلند و مطابق وظيفه ديني و سنت معروف صوفي «كسي كه شيخ ندارد شيطان و اهريمن راهبر اوست» عمل مي نمايند.

- جنبش اهل البيت (ع)

ورود تفکر اولیه شيعه به سنگال به همت و تلاش "المرابطون" (Almorabitioune) كه از شيعه هاي فاطمي بودند انجام گرفت. بيش از هر چيز تاکنون تأثير ماندگار فاطمي ها در ضمير اجتماعي- فرهنگي سنگالي ها مورد توجه مي باشد.

ورود رسمی مذهب شيعه امامیه به اين كشور از زمان مهاجرت لبناني ها به سنگال در سال 1880ميلادي آغاز شده است. هم اكنون جمعيت لبناني هاي مقيم سنگال قريب به 25 هزار نفر است. اما حركت شيعه و معرفي تفكر جعفري در سنگال به ربع قرن گذشته باز مي گردد. در این مدت شيخ "عبد المنعم الزين" (Abdel Monem Alzein) لبناني فعاليت فكري را در بين مردم بومي سنگال آغاز نمود. اولين حركت وي, اعزام برخي از افراد مستعد سنگالي به لبنان، سوريه و جمهوري اسلامي ايران جهت فراگيري علوم حوزوي بوده است.

با آمدن لبناني هاي شيعه به سنگال در اواسط قرن نوزدهم، در علاقه سنگالي ها با عشقي كه همواره به خاندان پيامبر اسلام(ص) داشتند تغييرمحسوسی حاصل نشد جامعه لبناني در سنگال بطور مؤثر به انتشار افكار شيعه نپرداخت و فقط به تجارت و جاي گرفتن در جامعه سنگالي بسنده كرد.

دیدگاه دیگری مدعی است که تغيير نظر سنگالي ها نسبت به شيعه دوازده امامي پس از پیروزی انقلاب اسلامي در سال 1979 در ايران آغاز شد. هم اكنون ملاحظه مي گردد به علت تحرك و پويايي فعاليت هاي گروهی از شيعيان، جوش و خروشي از افكار شيعه در اقشار مختلف اجتماعي- فرهنگي این كشور پديد آمده است. به عنوان مثال مي توان از برنامه هاي راديوئي پرشنونده ترين راديو (راديو دنيا) در مورد شيعه از مارس تا ژوئن 1998 نام برد كه در آن مقابله مباحث شيعيان و وهابيون مطرح است. اين برنامه كه بسياري از مارابو هاي ( رهبران طریقه های مذهبی سنگال) مريديه، تيجانيه و قادريه آنرا جذاب ترين برنامه ارزيابي مي كردند با سليقه هاي مختلفي مواجه بود. به همين خاطر شيعيان از مدير راديو تقاضا كردند تا قسمت هايي خاص براي آنها در نظر گرفته شود و هفته اي دو ساعت برنامه داشته باشند كه هم اكنون به خاطر سرمايه گذاري گسترده وهابيت متوقف گردیده است.

در سنگال تشابهات قابل توجهی بين اعتقادات و آداب و رسوم شيعيان و مسلمانان این کشور وجود دارد. به عنوان مثال سمبل زنان سنگالي فاطمه زهرا (س) مي باشد كه او را به زبان محلي فاطيمتا، فاطومتو، فاطيما، فاطو، فاطي، فانتا، بينتو، بتر و ... مي گويند و تقريباً در اكثر خانواده هاي مسلمان اين اسامي و همچنين اسامي اهل بيت(ع) مثل محمد، علي، حسن، حسين، زینب، رقیه ( که به زبان محلی ممدو، علیو، حسنو، حسینو، زینبو ، رقیو و...گفته می شود) به چشم مي خورد، علي الخصوص وقتي مسلماني صاحب كودكان دوقلوي پسر مي شود آنها را حسن و حسين مي نامد که اين نشان دهنده علاقه شيعيان مردم اين كشور به اهل بیت است. همچنين آنها نماز خود را با بسم الله آغاز مي كنند، دستان خود را مانند شيعیان باز نگه مي دارند. روی قبور اموات سنگ مقبره قرار داده و در ایام خاصی به زیارت آنها می روند. توسل به اولیائ الله داشته و با ذکر و توسل بدنبال برآورده شدن حوائج خود هستند. به همین دلیل علی رغم سرمایه گذاری زیاد وهابیون در این کشور گرایش به این فرقه رشد زیادی نداشته است و متقابلا تشابهات فقهی آنها با تشیع زمینه همکاری آنها با ج.ا. ایران را مهیا می کند.

ميان طریقه های مذهبی سنگال و شيعه تشابهات دیگری وجود دارد . از جمله اينكه هر دو داراي يك ساختار و سازماندهي اجتماعي هستند بدین معنا که هر دو دارای ساختار یا سازمان سلسله مراتبی مشابه هستند. رهبران هر دو تقريباً در گروه هاي مربوطه داراي يك نقش مي باشند یعنی نقش رهبر یا مراد طریقه یا گروه مذهبی را به عهده دارند.

7-3 - ترکیب جمعیتی پیروان ادیان و مذاهب

ترکیب جمعیتی پیروان ادیان و مذاهب در این کشور متشکل از مسلمانان، مسیحیان و بت پرستان می شود. در منابع و سایت های مختلف مطرح شده اکثریت جمعیت این کشور مسلمان هستند که از 88 % و بعضا 92 و یا بعضا 94 و حتی 96 % جمعیت این کشور را مسلمان دانسته اند و بقیه را مسیحی و بت پرست یا ارواح پرست محاسبه کرده اند. مثلا مطابق آخرین آمار گیری سال 2012 جمعیت این کشور را حدود دوازده میلیون و نهصد شصت نه هزار نفر بر آورد کرده که % آن را مسلمان دانسته است. (Population Musulmane par Pays, 2012: 5) 3 % جمعیت را مسیحی که عمدتا کاتولیک هستند و 1 % باقی مانده را پیرو دیگر ادیان بومی دانسته اند.

در گزارش بانک جهانی در همین سال جمعیت این کشور را 77/12 میلیون دانسته که 94 % مسلمان و 4 % مسیحی و 2 % بقیه ادیان سنتی مطرح شده که به نظر می رسد آمار بانک جهانی در مورد ترکیب جمعیت این کشور معتبرتر باشد گر چه همانطور که اشاره شد منابع دیگر ترکیب جمعیت دیگری را مطرح کرده اند. با این حال جمعیت اکثریت مسلمان این کشور متشکل ازاهل سنت که عمدتا مالکی با گرایش های مختلف تصوف ، شیعه و لاین هستند. بدین صورت که رایج ترین فرقه تیجانیه ( 49 %)، مریدیه ( 30 %)، قادریه ( 6 %) بوده و بقیه را وهابیون، شیعه و افرادی که بدون فرقه می باشند، تشکیل می دهند. 4% جمعیت مسیحی مرکب است از عمدتا کاتولیک ها پس از آن پروتستان ها و شاخ ها ی ترکیبی مسیحی – ارواح پرست را شامل می شود. دو در صد باقی مانده شامل ادیان بومی – سنتی شامل بت پرست، ارواح پرست و اعتقاداتی که بعضا دین تعریف نمی شود، می باشد. کشور بر اساس مذهب و قومیت ترکیب جمعیتی شده است و از وحدت و یکپارچگی قابل توجهی برخودار است. بدین صورت که در شمال کشور عمدتا مسلمانان و در غرب وجنوب مسیحیان ساکن هستند. پیروان ادیان بومی – سنتی عمدتا در شرق و جنوب این کشور ساکن می باشند.

قابل ذكر است كه شباهت هاي زياد اعتقادي و رفتاري بين طرق مختلف صوفيگري وجود داشته و تفاوت آنها در مسائل سازماني مي باشد. روش سوگند يادكردن براي وفاداري به شيخ و برخي جنبه هاي فرعي روابطشان مثلاً با طبيعت، به يكديگر شبيه است. در اين زمينه، هر طريقه صوفيگري تحت تأثير محيطي كه در آن توسعه يافته، مي باشد. امروز بیشتر مشاهده مي گردد که طرفداران طریقه هاي پايه گذاري شده و گسترش يافته در شهرها بطور چشم گیری كاسته شده و از لحاظ تعليم و آموزش، تمارين ديني و روابط شان با افراد غيروابسته دچار مشكل مي باشند در حاليكه اين طریقه ها در روستاها توسط سختگيريشان نسبت به قواعد و مقررات طريقه و سازش ناپذيريشان، همبستگي و انسجام محكم بين هواداران، حمايت از شيخ و عقايدشان شناسايي و تفكيك مي گردند.

در كل طریقه ها در محيط هايي كه جهالت و ناآگاهي حكومت مي كند بطور سريعتري رونق يافته و در مكان هايي كه از سطح بالاي فرهنگ اسلامي برخوردار است ضعيف باقي مانده اند. اين بدان معناست كه طریقه ها از محبوبيت كمي در خارج از آفريقا برخوردار و تأثير چشمگير آن در اين قاره بیشتر می باشد. در حالیکه استقبال و تمايل آفريقائي ها به سمت طریقه هاي ديني بسیار زیاد مي باشد. بويژه سازگاري دستورات صوفي گري با محيط آ‏فريقايي، جذب تعداد زياد آداب و رسوم اجداد آفريقايي بعنوان مثال حكومت موروثي روحاني توسط نسل و تبار بنيانگذار، همگوني رهبران ديني با رؤساي سنتي، اقدام به اختيارنمودن چند همسر، ارزش دهي بسيار به زاد و ولد و .. از مصادیق این سازگاری است. 30-80) Rawane Mbaye, 1973:)

7 - 4 - آئین ها و مکاتب غیر دینی

هنگامی که از مذهب و جادو صحبت می شود، این اعتقاد به توحید عقاید، از نظر برخی نویسندگان، بازتابی از یک اعتقاد به توحید عقاید جادو – مذهب در خود آگاه انسان سیاه است. زیرا، ابهام و تناقض بر «تفکر آفریقایی» تسلط دارد. در آفریقا نمی توان مشخص کرد که آیا مذهب یک جادوی واقعی است و یا جادو شاخه ای از مذهب است. جادو و مذهب مبتنی هستند بر همان اصول اصلی خداوند خلاق و یکسان، ارواح اجداد و ارواح نیروهای فیزیکی، که همه ی آنها دارای شخصیت هستند، هر کدام از آنها دارای خرد و عقل هستند، احساس دارند و قادرند که بدخواه یا خیرخواه باشند. بنابراین، نفع انسان ها در این است که به طرق مختلفی که مجموعه آن آئین ها را می سازند، به الطاف خود دست پیدا کنند. (Sylla, 1980 : 123)

در سنگال آئین ها و مکاتب غیر دینی با جمعیت بسیار محدود و پراکنده در جنوب این کشورترکیب دو در صدی آن را تشکیل می دهد. مهمترین این مکاتب غیر دینی آئین سِرِر ((Sérère می باشد که در جنوب این کشور عمدتاً زندگی می کنند. این آئین به کلمه محلی "لات روگ" (Lat roog) یا "راه الهی" (La voie divin) نیز معروف است. پیروان این آئین که عمدتاً بین سنگال و گامبیا سکونت دارند اعمال و آموزش های دینی خود را در این حوزه جغرافیائی بر گزار می کنند. سررها معتقد به یک خدای جهانی برتر هستند که آنرا "روگ" (Roog) می نامند. بعضی از آنها این خدا را "کوه" ( Kooh) یا "کوکس" (Koox) یا "کاک" (Cac) و حتی "کوخ کاکس" (Kokh kox) نیز تلفظ می کنند.اعمال آئینی آنها بر اساس یک سری آواز و اشعار قدیمی آنها انجام می شود. آنها به تقدیس خدا و ارائه نذورات به خدایان، مردگان، سررهای مقدس حتی روحانی خود را به ارواح مردگان آباء و اجدادی (Pangool) هدیه می کنند. در میان سررها مجموعه ای از افراد مدعی ستاره شناسی، کیهان شناسی، آئین مذهب ابتکاری، معالجه های پزشگی با حرکات و اصوات وجود دارند که این برنامه ها را از گذشته تا امروز به اسم آئین دینی خود بکار می برند. خدا (Roog) در اعتقاد آنها همه جا هست در عین حال در هیج جا پیدا نمی شود. به همین دلیل است که در اعتقاد سررها خدا خانه ندارد. آنها خدا را یک واسطه یا شفاعت کننده می دانند به همین دلیل قربانی های نذری خود را مستقیم به او هدیه نمی کنند.

آنیمیست ها که از دیگر آئین های غیر دینی سنگال هستند به اعتقادات نیاکان ( پرستش اشیاء، موجودات و ارواح آنها) قویاً پایبند هستند، آئین مذهبی خود را بر اساس همین اعتقادات نیکان همراه سپاسگزاری و تقاضای بخشش با ریختن آب یا شیر به پای درخت و اغلب پای درخت بائوبا که مشهور به " خانه ارواح" است، می ریزند. (Temple, 1945 : 48)

7 - 5 - مفاخر و مشاهیر دینی

مفاخر و مشاهیر دینی در سنگال بدلیل اینکه اکثریت مسلمان آن در طریقه های تصوف هستند به تبع بنیان گزاران این طرق می باشند که از احترام و تقدس خاصی در افکار عمومی این کشور نیز برخوردارهستند. افراد مطرح آنها عبارتند از :1- شيخ عبدالقادر(1077- 1166) بنیان گذارطریقه قادريه2- شيخ "مختار الكونتي" ((Moukhtar Alkounti (1729-1811) مروج قادریه در شمال آفریقا 3- شيخ "محمد فديل" ((Mohammed Fadil (1797-1869) دیگر مروج قادریه در شمال آفریقا4 - شيخ "احمد بن محمد التيجاني" ((Ahmad Ibn Mohammed Altidjani ( 1735-1815) موسس تیجانیه 5- "عيني مهدي" (Aini Mahdi) مروج تيجانيه در سال 1835 6- "شيخ عمر تال" (Cheikh Omar Tall) (1864-1799) خلیفه تیجانیه در سنگال 7- شيخ "الحاج مالك سي" (Elhaj Malik Sy) (1855–1922) جانشین و از شاگردان و مريدان شيخ عمرتال 8 - شيخ "احمدو بامبا امباكه" ((Ahmadou Bamba Mbacke (1853–1927) ملقب به خادم الرسول مؤسس مریدیه و.... را می توان نام برد. Diagne, 1985 :10-15 ))

7- 6 - شخصیت های دینی معاصر متنفذ

شخصیت های دینی معاصر متنفذ در این کشور عمدتا رهبران فرقه های تصوف و مربوهای بزرگ می باشند که عمده ترین آنها به شرح ذیل است:1- رهبر فعلی قادریه در سنگال "سیدی حمزه القادری البوتشیشی" (Sidi Hamza al Qadiri al Boutchichi ) 2- رهبر فعلی تیجانیه در سنگال "شیخ احمد تیجان ابراهیما نیاس" (Cheikh Ahmad Tidjane Ibrahima Niasse) 3- رهبر فعلی مریدیه "سالیو امباکه" (Saliou Mbacké) 4- شيخ "عبد المنعم الزين" (Abdel Monem Alzein) لبناني الاصل که خود را خلیفه عام شیعه در سنگال می نامد 5- مَرَبو "الحاج مالک سی" El Hadj Malick Sy)) 6- مربو و نویسنده "شیخ موسی کامارا" Cheikh Moussa Camara) ) 7 – مربو و نویسنده "تیرنو عباس سوه" (Thierno Abass Soh) 8 – مربو "مابا دیاخو با" Maaba Diakhou Bâ)) و .. را می توان نام برد. (Les religions au Sénégal – Sénégalaisement, 2009 : 3-5)

7-7- موقعیت اسلام و مسلمانان در جامعه و ارتباط آنها با پیروان سایر ادیان

در سنگال یا بدلیل فرهنگ نوع دوستی آفریقائی یا به دلیل سابقه قوی وفرهنگی استعمار رابطه اکثریت مسلمان آن با سایر ادیان به صورت تساهل و تسامح بوده و همگی در کنار یکدیکر در کمال صلح و آرامش زندگی می کنند. مثلا در یک خانواده به کرات دیده شده یک عضو آن مسلمان و عضو دیگری مسیحی یا مسلمان غیر عامل به احکام وجود دارد که در کمال دوستی و آرامش و بدون تنش زندگی می کنند. این وضعیت بطور کل میان رهبران و پیروان ادیان و مذاهب اسلامی، مسیحی و مذاهب بومی این کشور حاکم است . سنگال کشوری است که تاکنون جنگ دینی – مذهبی در آن دیده نشده یا به ندرت و بسیار محدود بوده است. به طور کلی اكثريت مسلمانان طرفدار طریقه ها هستند که به منافع فوري و لحظه اي خود فكر مي كنند و تعداد كمي از آنها واقعاً جزهواداران واقعي با اعتقادات عمیق و ریشه ای مي باشند. اكثر مربوها و طریقه هاي صوفي سنگال، اسلام را به صورت لائيك با هماهنگي دولت تبليغ مي كنند، يعني آنرا محدود به حوزه فردي كرده و اسلام را در امور عمومي و جمعي وارد نمي كنند. به عنوان مثال نسبت به ترويج فساد و فحشاي عمومي مانند مراكز شرب خمر، بارها، رقاص خانه ها، فاحشه خانه ها، قمارخانه ها، رواج بي حجابي و ... هيچ عكس العمل منفي به دولت نشان نمي دهند و در اين زمينه هيچ اعتراض و انتقادي ندارند و همين باعث شده اسلام براي آنها غيرسياسي باشد. آنها از اسلام براي بسيج عمومي مردم جهت تحولات ريشه اي سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي استفاده نمي كنند و اسلام در حد محدود و عمدتاً سکولار را مطرح مي نمايند كه اين مورد اعتراض روشنفكران ديني سنگال بوده و آنها را عامل عقب ماندگي كشور مي دانند.

به نظر می رسد اصلاح گران دینی این کشور فعاليت خود را دنبال مي نمايند تا بتوانند اصلاحاتي مادي و معنوي در بطن طريقه ها ايجاد كنند، زيرا آنها معتقدند كه اصلاحات پایه ای ضروري و غيرقابل انكار مي باشد. چنانچه طريقه را به بدن انسان تشبيه نمائيم كه داراي بيماري خطرناك و سختي است بنابراین آنها معتقدند حتماً نياز به عمل جراحي دارد. موفقيت و كاميابي در اصلاحات باعث ادامه حيات اسلام سیاسی در سنگال بوده و بالابودن ظرفيت آن در توسعه امور این كشور امری لازم و اجتناب ناپذير مي باشد. (Les religions au Sénégal – Sénégalaisement, 2009 : 5)

7 - 8 - نهادها و مراکز دینی مسلمانان

نهادها و مراکز دینی مسلمانان شامل چند مرکز اسلامی و مساجد مهم و بعضا مدارس دینی می شود که عمده آنها عبارتند از:

1- مسجد بزرگ داکار یکی مهمترین مراکز برگزاری مراسم دینی که عمدتا با حضور مقامات رسمی کشور و میهمانان خارجی انجام می پذیرد مانند نماز جماعت، نماز جمعه و نماز های اعیاد بزرگ فطر ، قربان و.. این مسجد به سبک معماری مراکشی ساخته و در مرکز شهر داکار واقع شده است. مسجد بزرگ داکار که کلنگ افتتاح آن توسط «محمد دیا» مشاور رئیس جمهور در سال 1961 میلادی زده شد و سپس با حضور «حسن دوم» پادشاه مغرب بطور رسمی افتتاح گردید، دارای سبک معماری مغربی است که از معماری اندلسی نیز الهام گرفته است و این مسجد در مساحتی به وسعت پنج هزار مترمربع و با گنجایش ده هزار نفر نمازگزار، بصورت مجموعه بزرگی با چندین ساختمان از جمله: نمازخانه ها، شبستان، وضوخانه، نمازخانه بانوان، پانزده کلاس درس، سالن کنفرانس پانصد نفره، دو آزمایشگاه زبان، مرکز اسناد، بخش های سرپوشیده و دو راهرو منتهی به مناره مسجد است. مناره آن هشتاد متر است که یادآور مسجد «کتوبیا» در مراکش و یا مسجد«جیرالدا» در شهر سویل اسپانیا می باشد. مناره مذکور جدای از مجموعه مسجد است که توسط راهروی طاق دار بدان متصل می شود و یک بالابر امکان صعود به پشت بام مسجد را می دهد و از آنجا منظره شهر داکار بخوبی نمایان است. داخل مسجد و شبستان با گچبری های زیبایی به سبک معماری مغربی تزئین شده و منبر منبت کاری شده متحرکی برای ایراد خطبه و سخنرانی امام مسجد وجود دارد که امام جماعت بر روی آن به داخل سالن مسجد می آید.

2- مسجد بزرگ شهر طوبا که به شکل چهار ضلعی با مناره ای بلند به ارتفاع 87 متر بهمراه چهار مناره و چهار گنبد بصورت نمونه ای در منطقه غرب آفریقا برگرفته از معماری مسجد مدینه منوره است. در عوض گنبدهای بزرگ این مسجد از مدل بیزانس تأثیر پذیرفته است. در این مسجد نیز نماز جماعت، نمازجمعه و مراسم اعیاد مذهبی برگزار می گردد. شهر و مسجد بزرگ«طوبي»، از اماکن مقدس مريديه به حساب مي آيد. مسجد طوبی یکی از بزرگترین مساجد آفریقا می باشد.

3-مسجد بزرگ سنت لوئی( Saint-Louis) در شهر سن لوئی دومین شهر سنگال واقع شده است. ساختار معماری مسجد بزرگ «سن لویی» برگرفته از کلیسای شهر است که به عنوان الگوی بسیاری از مساجد نیز کاربرد داشته است. این مسجد در بخش جلویی خود راهرویی دارند که طاق هایی آن را دربرگرفته و علاوه بر آن برج های مربع شکل دوتایی که دوپهلوی نمای مثلثی ورودی بنا را شکل داده، یادآور معماری کلیسا می باشد.

4-مسجد شهر«تیووآن» ( (Tivaouaneمقررهبري طریقه تيجانيه سنگال درنيمه دوم قرن هيجدهم ميلادي، طریقه تيجانيه با تلاش هاي « شيخ عمر تال» و فرزند وي «سيد نورو تال» و نيز «شيخ ابراهيم نياس»در ميان قبيله ولوف در سنگال بتدريج رواج يافت و «الحاج مالک سي» از سال 1902 ميلادي شهر«تیووآن» را به عنوان مقر رهبري طریقه تيجانيه برگزيد و آن را مرکز اشاعه اين طریقه در سنگال قرار داد.

5-مسجد طریقه تیجانیه در شهر «کائولاک»( (kaolack) که توسط مرحوم «نجوگا کِبِه» (Ndiouga Kébé) در شهر «کائولاک» ساخته شده است. این مسجد، پنج مناره باریک و بلند دارد که شبیه به موشکی است به سمت فضا پرتاب می شود، یادآور سبک معماری عمارت تاج محل در هندوستان است.

6-مسجد ربوبیت (Divinité) مربوط به گروه «نبی ا..» - در حاشیه اقیانوس در منطقه وکام (Ouakam). این مسجد مرکز تجمع و انجام مراسم دینی فرقه لاین در سنگال می باشد.

7-مسجد الحاج عمرتال در داکار این مسجد در سال 2008 میلادی افتتاح گردید.

8-انستیتو اسلامی داکار این مؤسسه در کنار مسجد بزرگ داکار واقع شده که به همان سبک معماری مراکشی ساخته شده است. این مرکز در سال 1974 افتتاح شد. دارای سالن بزرگ کنفرانس، کلاس های متعدد آموزشی، غرفه های مسکونی برای میهمانان، کتابخانه بزرگ تخصصی علوم دینی می باشد. این موسسه مرکزی عمومی تحت اداره وزارت آموزش ملی سنگال است که عمده فعالیت آن در آموزش ها و تحقیقات اسلامی برای تمام اقشار این کشور می کند. کتابخانه این مرکز با حمایت عربستان سعودی در سال 2004 افتتاح شد.

9-مسجد و مرکز تحقیقات اسلامی رسول اکرم (ص) متعلق به شیعان سنگال است. این مسجد و مرکز در دهه 60 میلادی با حمایت امام موسی صدر برای شیعیان سنگالی خصوصا لبنانی های مقیم طراحی و ساخته شد . امام و مسئول این مرکز شیخ منعم الزین لبنانی است. نمازهای جمعه و جماعت و عمده مراسم دینی شیعیان داکار در این مسجد برگزار می شود. ( وزین،0 139: 2 - 5 )

7-9- وضعیت و ساختار آموزش مذهبی در جامعه

نظام آموزش رسمی این کشور بدلیل لائیک بودن اجازه آموزش مذهبی درمدارس و دانشگاه های دولتی این کشور را نمی دهد. ولی در این کشور مدارس و دانشگاه های خصوصی اسلامی و یا مسیحی وجود دارد که در کنار دروس رسمی کشور دروس دینی نیز آموزش می دهند. مهمترین نمود آموزش های دینی در مدارس قرآنی قدیمی این کشور است که توسط رؤسای طریقه ها یا شاگردان آنها اداره می شوند. بينانگذاران طریقه ها و مبلغان آنها از موعظه به عنوان آموزش و تدريس استفاده مي كنند. بدين منظور آنها مدارس قرآني تأسيس و در آنجا به آموزش قرآن و علوم اسلامي می پردازند. شيوخ خودشان تدريس دانش آموزان را بدست گرفته تا شاگردان آنها نيز بتوانند ارتقاء يافته و خود بتوانند مدارس خود را تأسيس كنند.

به اين ترتيب آموزش مذهبی تا آمدن استعمارگران فرانسوي ادامه يافت تا جائيكه آنها همچون رقيبي به مقابله با آموزش لائيك مي پرداختند. مدارس لائیک با روش ها و ابزارهای متفاوت با گسترش اسلام به مقابله مي پرداختند. با اين وجود بايد اذعان داشت كه آموزش انجام گرفته در مؤسسات توسط افراد اين طریقه ها ضعيف و اغلب به شكل سنتي تا استقلال كشور در سال 1960 باقي ماند. آموزش مدارس مذهبی شامل حفظ قرآن توسط كودكان پس از سن 7 سالگي و به مدت 4 تا 10 سال بود. پس از آن دانش آموز بايد "القدري"(Alqadri)، "رساله" و "خليل"(Khalil)، كتاب هاي فقه اسلامي را در سطوح مقدماتي، متوسط و عالي مي آموخت.

مزيت هاي اين شكل آموزشي، تسلط كامل دانش آموز بر مطالب آموزشی حتي با توجه به حجم بالاي مطالب آن بود. چرا كه او به كمك زبان مادريش مي توانست آسانتر بياموزد و وقت خود را صرف تنها يك و يا دو موضوع كند و سپس به موضوعات ديگر بپردازد.

حدود يك ربع قرن، تحولي در بطن طریقه ها بوجود آمد و حفظ اين شکل از انتقال معلومات مذهبي را ميسر نساخت. در واقع خليفه ها، وارثان و مبلغان فرقه ها با وظايف لاينفك براي خلافت كه با كاربرد آموزشي فاصله داشت، مواجه شدند. بنابراين آنها تدريس را به پيروان واجد شرايط، ذيصلاح و مطمئن خود واگذار نمودند و نيازهاي مادي آموزگاران را مرتفع مي كردند تا آنها بتوانند با آسودگي خاطر خود را وقف كارشان كنند. اما در عمل اين نوع آموزش كمك به معلمان به همت خود دانش آموزان انجام مي گرفت تا استاد خود را از دست ندهند. مساجد مكاني براي تدريس می باشد و دانش آموزان و استادان بعد از نماز ظهر كار خود را در آنجا شروع مي کنند. برخي از استادان كلاس هايي را براي بعضي دانش آموزان قبل از ظهر برگزار مي کنند. این مراکز آموزشی در کنار مراکز آموزشی دولتی همچنان در سنگال فعال می باشد و افراد یا بصورت تنها آموزش خود از آنها استفاده می کنند و یا هم زمان آموزش های این مراکز و مراکز دولتی را طی می نمایند. Rawane Mbaye, 1976: 10-30))

10-7- نهادها و مراکز دینی غیر مسلمانان

نهادها و مراکز دینی غیر مسلمانان این کشورعمدتا متعلق به مسیحیان است. وقتي در سنگال ازمسیحیت صحبت مي شود نمي توان از نقش اشغالگران و ميسيونرهاي آنها حرفي به ميان نياورد. استعمارگران با اطلاع از منابع كشاورزي آفريقا با ايجاد تأسيسات بزرگ و يا كشت اجباري فعاليت خود را شروع کردند. به عنوان مثال از زمين هاي سنگال براي كشت بادام زميني، مالي براي پنبه، ساحل عاج براي قهوه و كاكائو و غيره بهره برداري مي كردند. آنها همچنين معادن اين كشورها را اكتشاف نموده و تمامي کار های مشقت آور آن را با بكارگيري آفريقائيان با كمترين دستمزد و بيشترين تصاحب توسط اروپائيان كاتوليك يا پروتستان انجام می پذیرفت. ميسيونرهاي مسیحی براي دعوت مردم سنگال به مسيحيت همزمان به فعاليت پرداختند. آنها در سرزمين هاي اشغالي در شهرها يا روستاها مستقر شده و اقدام به ساخت كليساها می نمودند. با خانواده ها ملاقات و از حضرت مسيح (ع) صحبت نموده و به كمك آفريقائي هايي كه مسيحي مي شدند به تبليغ و رواج اين دين پرداختند.

ميسيونرها (مبلغان مذهبی) اقدام به ايجاد تعداد زيادي مدرسه كرده و خواندن و نوشتن و صحبت به زبان فرانسه را به دانش آموزان آفريقائي تعليم می دادند. آنها فكر مي كردند كه اين تكليف آنها براي توسعه تمدن اروپا ئی است و اميدوار بودند تا با مردم آفريقا پيوند خورده و فهم متقابلي را برای آنها ايجاد نمایند. دانش آموزان برتر این مدارس اغلب شانس ادامه تحصيلات و كسب كار اداري به مانند استعمارگران داشتند. در برخي از مناطق سنگال (زيگنشور، محور ژوآل- فديوت) مسيونرها بسيار مورد پذيرش قرار گرفتند و موفق به دعوت بسياري از افراد شدند. در ديگر مناطق آنها با مقاومت مردم كه اين دعوت را رد مي كردند و پذيراي بيگانگان و اعتقادات جديدشان و شيوه نوين زندگيشان نبودند، روبرو شدند.

جامعه میسحیت سنگال که حدود 4 درصد جمعیت این کشور را شامل می شود از دو گروه کاتولیک و پروتستان تشکیل شده است. ریشه مسیحیت در سنگال به هجوم استعمارگران ا روپائی به این کشور باز می گردد. این گروه استعماری که به صورت مشخص در محل های استقرار خود اقدام به تأسیس کلیساها و تبلیغات مسیحی نمودند.

هسته اولیه مسیحیت این کشور در سال 1444 در جزیره گوره شکل گرفت که در قرن های بعد رشد چندانی نداشت چون این جزیره بیشتر برای تجارت برده توسط اروپائیان مسیحی مدیریت می شد. با رشد جامعه مسیحیان اروپائی و اشتغال آنها در دیگر نقاط سنگال و تاسیس شهر سنت لوئی در سال 1779 یک کلیسا و شهرداری کاتولیک در این شهر تاسیس شد. بین سال های 1819 تا 1848 چهار گروه روحانیون مسیحی برای تبلیغ مسیحیت و رشد کلیسا وارد سنگال شدند. این چهار گروه متشکل از : 1 – خواهران روحانی "سنت ژوزف دو کلونی" ( Saint – Joseph de cluny) 2- برادران مبلغ مسیحیت "پل ارمال" ( Ploermal) 3- پدران روحانی "سنت اسپریت" ( Saint Espirit) و "قلب مقدس مریم" ( Saint Coeur de Marie) 4- خواهران روحانی – " راهبه کاستر" ( Castres) بودند.

اولین اسقف سنگال – گامبیا آقای" مکر آلوس کوبز" ( Mgr Aloys Kobes) بود که بین سال های 1848 -1872 یک سلسله کلیساهای محلی تاسیس کرد و اولین کشیش ها و برادران روحانی بومی را به عنوان اولین روحانیون مسیحی آفریقائی تربیت کرد. در طول نیم قرن علی رغم کمبود منابع انسانی و مالی اقدام به گسترش این کلیساها نمود. پس از جنگ جهانی دوم بطور مشخص شاگردان او با دارا بودن بنیان های کافی کلیسا ، شبکه جدید مسیحیان را تشکیل داده و تعداد دیگری از کلیساهای محلی را تأسیس کردند. در کنار آن نیز شبکه ای از مدارس مسیحی در کنار مدارس لائیک موجود راه اندازی گردید. امروز بزرگ ترین کلیسای سنگال کلیسای بزرگ" مکر هایسن تیاندوم" ( Mgr Hyacinthe Thiandoum) است که با همکاری شش کلیسای کوچکتر در داکار و شبکه ای از کلیساهای محلی بطور عمده در جنوب سنگال به مسیحیان خدمات دینی ارائه می دهد. بطور کلی در جنوب سنگال در کازامانس ( منطقه سررها) و در شهر های بزرگ سنگال مانند داکار، سنت لوئی و.. مراسم مذهبی کاتولیک ها بر گذار می شود. کلیسای اصلی ( کاتدرال) داکار در ابتدائ قرن 20 توسط پدر "دانیل بروتیر" ( Daniel Brottier) بنیان گذار موسسه حمایت از دانش آموزان یتیم تأسیس شد. امروز سنگال هفت قلمرو اسقف دارد. پروتستان ها با جمعیتی بسیار کمتر از کاتولیک ها با احترامی که از طرف کا تولیک ها بر خوردارند در تعامل با آنها در سنگال زندگی می کنند.

امروز علی رغم جمعیت اقلیت مسیحیان نسبت به مسلمانان ولی به دلیل سلطه استعماری فرانسه مسیحی و اولین رئیس جمهور مسیحی این کشور در دوره استقلال یعنی آقای سدار سنگور و حمایت مستمر غرب از جمعیت مذکور، نقش و جایگاه مسیحیان در مناصب سیاسی، اجتماعی و اقتصادی سنگال بسیار قوی و محکم است. تجلی این جایگاه را در مظاهر مختلفی در این کشور از جمله تعطیلی اعیاد مسیحی به عنوان تعطیلات رسمی و تعطیلی روزهای شنبه و یکشنبه به خوبی می توان دید. همچنین وجود علائم و سمبل های مسیحی در تمام شهرهای سنگال علی رغم اینکه اکثریت این کشور مسلمانند حکایت گر این جایگاه می باشد.

تبلیغ مسیحیت، تأسیس کلیساهای و مدارس مسیحی جدید در سنگال منع قانونی ندارد و همچنان مبلغین مسیحی حتی سفید پوست غربی در اکثر نقاط سنگال خصوصاً در پایتخت و شهر های جنوب این کشورمشغول تبلیغ می باشند. وجود دانشگاه ها، بیمارستان ها، درمانگاه ها، مدارس و مؤسسه های خیریه کاتولیک از دیگر تجلیات فعالیت های دینی – اجتماعی این اقلیت می باشد که باعث تبلیغ مسیحیت و تقویت جایگاه مسیحیان در این کشور می گردد. (Baginski, 1982 : 186)

11-7- تصوف

در این قسمت به وضعيت طريقه هاي تصوف رايج در سنگال به مدت بيش از يك قرن گذشته مي پردازيم. آنها عبارتند از قادريه، تيجانيه، مريديه و لاين.

- طریقه قادريه

قديمي ترين طريقه در سنگال طريقه قادريه مي باشد كه مادر طریقت ها به شمار مي آيد. پس از ظهور طريقه تيجانيه، از تعداد طريقه قادريه كاسته شد. هم اكنون تقريباً 10 درصد از مسلمانان سنگال از پيروان قادريه بشمار مي روند. مركز اين طريقه در شهر ”نياس“ و در روستاي ”انجاسن“ است. لازم به ذكر است برخي از نزديكان شيخ این طریقه به مذهب اهل البيت (ع) گرايش پيدا كرده اند.

اين طريقه به شيخ "عبدالقادر گيلاني" (Abdel Qader Gilani) (561-470 هجري) كه در يك روستاي كوچك و ساده در استان گيلان (ايران) متولد شد، متعلق مي باشد. وي پس از تحصيلات ابتدائي به زبان عربی در شهر تبريز، حقوق اسلامي (حنبلي، شافعي و حديث) را نزد تعدادي از اساتيد بزرگ و مشهور آنزمان آموخت. شيخ عبدالقادر در سال 561 هجري در بغداد وفات کرد و در همانجا به خاك سپرده شد. او آثار مشهوري همچون "قونيه" (Ghunya) را در علم حقوق و صوفيگري، "الفاتح" (Al Fateh) را در مورد عقايد، افکار و مضمون موعظه هاي شکل دهنده به صوفيگري براي آيندگان خود به جا گذاشت.

طریقه قادريه به ياري و تلاش دو فرزند شيخ عبدالقادر به شهر ”فاس“ (Fas) مغرب رسيد. در اين رابطه "ابراهيم" (Ibrahim) متوفي 1196 در عراق و "عبدالعزيز" (AbdelAziz) در اسپانيا مستقر گرديدند. فرزندان آنها اين كشور را قبل از سقوط دولت آندلس در سال 1492 جهت پناهنده شدن به كشور مغرب ترك كردند. با اين وجود به نظر مي رسد كه زندگي در كشور مغرب از اين دوره به بعد سبب ايجاد كانون فعاليت هاي تبليغي جهت اشاعه و گسترش طريقه در منطقه شمال آفريقا و صدور آن براي ساكنان غرب آفريقا گرديد. بخش "زاويه" (Zawia) در كشور مغرب به عنوان نقطه مهم در آفريقاي شمال صحرا، بخش "كونتا" (Kounta) در "تومبوكتو" (Tombouktou) كشور مالي و "زاويه قدر" (Zawia Qadre) موريتاني در غرب آفريقا محل های گسترش این فرقه بودند.

اشاعه و گسترش عمومي قادريه در سنگال بطور کلی در پايان قرن هيجدهم و اوايل قرن نوزدهم تحقق يافت و اين پديده مرهون تلاش خانواده شيخ "مختار الكونتي" (Moukhtar Alkounti-متوفي 1812) و شيخ "محمد فديل" (Mohammed Fadil-متوفي 1869) و پيروان آن بوده است. Diagne, 1985 : 20)) رهبر فعلی قادریه در سنگال سیدی حمزه القادری البوتشیشی (Sidi Hamza al Qadiri al Boutchichi ) می باشد.

- طریقه تيجانيه

اين طریقه در غرب آفريقا ( الجزاير و مغرب) در ربع آخر قرن هيجدهم توسط شيخ "احمد بن محمد التيجاني" (Ahmad Ibn Mohammed Altidjani) متولد 1727 در "عيني مهدي" (Aini Mahdi) در الجزاير تأسيس گرديد. بنا به گفته زندگي نامه نويسان وي، او در هفت سالگي حافظ قرآن بود و سپس كتاب هاي پايه مدرسه "مالكي" (Malekite) حقوق همچون "رساله ابوزيد" (Risala AbuZayd)، "مختصر خليل" و "مقدمه ابن رشد" (Muqaddima Ibn Rushd) را مطالعه كرد. سپس در تصوف به مطالعات پرداخت.

در سال 1762، شيخ در سن 36 سالگي اقدام به انجام مراسم حج در مكه نمود و سپس سفرهايي به قاهره و تونس، چندين بار سفر به قادريه و نصيريه و بعد به خلوتيه نمود پس از آن به شهر فاس برگشته و به اشاعه تفكراتي كه زيربناي آئين و مكتب اين طريقه شد، پرداخت.

در سال 1781 او دستور قطعي پيامبر را در حالت شب زنده داري جهت تربيت بدون محدوديت مردم دريافت كرد و به او وردي آموخته و فرمان داده شد كه به مردم منتقل كند. تفكر تيجانيه در سال 1835 و توسط شيخ عمر تال (1864-1799) در سنگال ترويج يافت. اصول اعتقادي طریقه تيجانيه، برگرفته از تعاليم مسلمانان اهل تسنن است. بر اساس برخي آمار منتشره، قريب به پنجاه ميليون از مسلمانان غرب آفريقا پيرو طريقه تيجانيه هستند. در سنگال بین ۴۰ تا ۴۵ % مسلمانان پیرو این طریقه هستند و علاقه زیادی به اهل بیت دارند. ( سنگال، 2020: 1-2)

يكي از ويژگي هاي اين مسلك، التزام و تقيد زايد الوصف مريدان آن به اذكار و ادعيه مي باشد. هريك از طرق تصوف در سنگال، داراي خليفه كل مي باشند كه مريدان آن طريقت از وي پيروي مي كنند. در صورت مرگ خليفه كل، پسر و يا برادر بزرگ او جانشين وي خواهد شد. پنجاه درصد از مردم سنگال از پيروان طريقه تيجانيه هستند. آنها هر سال در سالروز ميلاد پيامبر اسلام(ص) به شهر "تيواوان" (Tivaoune) مركز خلافت تيجانيه رفته و مراسم جشن کامو (Gamou) بر پا مي كنند. رهبر فعلی این طریقه در سنگال شیخ احمد تیجان ابراهیما نیاس (Cheikh Ahmad Tidjane Ibrahima Niasse) می باشد.

- طریقه مريديه

اين طریقه در پايان قرن نوزدهم توسط شيخ "احمدو بامبا امباكه" ((Ahmadou Bamba Mbacke خادم الرسول) نامي كه در مدت تبعيدش به كشور گابن به او داده شد) در سنگال بنيان نهاده شد. او در سال 1853 در روستاي "امباكه - بائول" (Mbacke-Baol) در منطقه جوربل( Diourbel) چشم به جهان گشود. شيخ امباكه از زمان كودكي نزد پدرش با ورد " قدر" آشنا بود. اما او نمي توانست هنگام حيات پدرش تمايلاتش را بطور كامل آشکار نمايد. با اين وجود شيخ ورد خودش را تا تقريباً 24 سال بعد از آغاز بكار تعليماتش تعيين نكرد. او پيش از آن از ورد " قدر"(Wird Qadr) كه از پدرش آموخته بود استفاده مي كرد و پس از آن از ورد "شدهيلي"(Wird Chadhili) كه از يك شيخ طريقه در موريتاني گرفته بود و سپس يك ورد " تيجاني" (Wird Tidjani) را تا زمان اعلام استقلال بكار مي گرفت.

در سال 1944 شيخ به شيوه شيخ " احمد تيجاني"در موريتاني اعلام كرد كه خود با پيامبر ملاقات كرده و ايشان به او وردي كه از خدا دريافت شده منتقل نموده است. مريدها مي بايست اين ورد را از حفظ خوانده و در صورت امكان در روز سي حزب از قرآن را بخوانند. با اين وجود شيخ اين ورد را به هيچ كس تحميل نكرده و برعكس مي گفت: اگر بين شما كسي هست كه صاحب ورد بوده و مي تواند اين دو را با هم تلفيق و بكار گيرد باعث شدت و افزايش روشنايي مي گردد و كسي كه نمي تواند اين كار را انجام دهد بايد اين ورد را بكارگيرد. علاوه بر اين ورد، مريدي ها همواره شعرهاي شيخ كه در آن به حضرت محمد (ص) اداي احترام مي كند را مي خوانند. " مواهب نافي" (Mavahibou Nafi)، "جذب القلوب" (Djazboul Qouloub) و" مقدمات الامداه". (Muqqadimatoul Amdah)

مركز اين طريقه شهر طوبي(Touba ) در فاصله 200 كيلومتري شرق داكار قرار دارد. گفتني است كه شهر طوبي تقريباً مركز حكومت ديني شيخ امباكه محسوب مي شود. وي احكام خاصي را براي اين شهر از قبيل حرمت شرب و بيع خمر، حرمت سيگار كشيدن، حرمت استماع موسيقي و برخي احكام ديگر وضع كرده است. آقاي عبداله واد، رئيس جمهور سابق سنگال از مريدان شيخ امباكه بود. گفته مي شود كه رئيس جمهور قبل از عزيمت به سفرهاي خارجي به طوبي رفته و از شيخ طلب دعا مي كرد.

حدود 30 درصد از مردم سنگال از مريديه تبعيت مي كنند. اين طريقه داراي نفوذي تعيين كننده در دولت مي باشد. مسجد اين طريقه يكي از مساجد بزرگ آفريقا محسوب مي شود. كتابخانه اين مسلك شايد بزرگترين كتابخانه اسلامي در غرب آفريقا است. آقاي هاشمي رفسنجاني در زمان رئيس جمهوری و تعدادي ديگر از شخصيت ها و مقامات ايراني از اين شهر بازديد كرده اند. رهبر فعلی مریدیه "سالیو امباکه" (Saliou Mbacké) است. در ضمن گروهی موسوم به " بای فال " منتسب به مریدیه که طبق فتوای رهبرشان اعتقاد به نماز و روزه ندارند ولی خود را صوفی مسلمان عنوان می کنند نیز وجود دارد.

- طریقه لاين (مهدويه)

لاین از لفظ عربي ”الهیين“ كه به معناي افراد خدائی يا خداگرايان مي باشد گرفته شده است. نام" لاين" (Laien) اين نامگذاري از يك آيه قرآني دعوت کننده به توحید و یگانه پرستی[2] آمده (و گفت خدا، نگیرید خدایانی دوگانه، جز این نیست که اوست خداوند یگانه، پس مرا بپرستید) كه شعار طریقه را تشكيل مي دهد. در سنگال لاين را پيروان "ليباس چاو" (Libasse Thiaw) مي دانند كه به نام "ليمامواله" (Limmamou lah) يعني امام برگزيده توسط خدا معروف است. آنها اصولاً در شبه جزيره داكار متمركز شده اند و مكان پارسايان آنها "يوف"(Yoff) و "كمبرن"(Camberene) مي باشد.

بنيانگذار طریقه در سال 1843 در روستاي يوف واقع در منطقه اي از داكار متولد گرديد. او از سال 1887 تا 1909 (سال فوتش) با موعظه، ايمان و اعتقاداتي كه طریقه اش را از بقيه طریقه ها منفك مي نمايد، شناخته مي شد. این طریقه مورد احترام اکثر ماهیگیران سنگالی بوده و اکثر افرادی که به نحوی با دریا سروکار دارند پیرو این طریقه‌اند. پیروان لاین معتقدند رهبرشان که همان مهدی(عج) است، سرانجام ظهور کرده و جهان را پر از عدل و داد می‌کند. اين طریقه به لحاظ فقهي, تابع مذهب مالكي هستند. ليكن برخي احكام خاص براي اتباع اين مكتب وضع شده است از قبيل: حرمت تدخين, موسيقي, تربيت سگ و خريد و فروش آن, عدم حرمت استفاده طلا براي مردان و غيره.

رفتار علماي سنگالي، رهبران مجامع مسلمان نسبت به ليمامو مبتني بر رد و عدم پذيرش او مي باشد. در واقع علماء اساس مأموريتش را رد مي كنند. چون قرآن بطور واضح و آشكار تأكيد مي كند كه حضرت محمد(ص) نشان آخرين پيامبري خدا را دارد و اين بدان معناست كه در اسلام هيچ پيامبر بعد از محمد (ص) نمي تواند آمده باشد و اين اتفاق نظري است كه به قرون اوليه اسلام تا به امروز برمي گردد.

هر طریقه در سنگال داراي يك سيستم دروني مي باشد كه بستگي به اعضاء و بويژه نقاط قوت و ضعف آنها دارد. چنانچه با هم منسجم باشند اتحاد محكم اجتماعي بوجود آمده و به اين سيستم شانس بهتر و بيشتر براي يك حيات طولاني تر مي یابند كه تأثير عميق و ماندگاري در امور مختلف كشور مي گذارد. اين سيستم به شكل يك هرم مي باشد كه شيخ به عنوان سرپرست اعظم آن است. در سنگال به او خليفه كل مي گويند. شيخ هاي آشنا به راه و رسوم در دومين رديف قرار دارند و شوراي مشورتي را تشكيل مي دهند و جهت اتخاذ تصميمات مهم از طرف خليفه، به او كمك مي كنند. آنها معمولاً از سطح فكري بالايي (روشنفكر) نسبت به بقيه برخوردار بوده و اصول اخلاقي بي عيب و نقصي داشته كه توسط اعضاي فرقه قابل پذيرش مي باشند. Lamine Gassama, 1948 : 50-75))

- دیگر فرقه های موجود و موثر در سنگال – وهابيت

همانطور که اشاره شد بدلیل اختلافات فاحش و عمیق مبانی طریقه های تصوف در سنگال با اندیشه و مبانی فکری وهابيت این فرقه نتوانسته علی رغم حضور گسترده و سرمایه گذاری زیاد جايگاه خاصي بين مردم سنگال پیدا نماید. سردمداران اين فرقه با استفاده از پول فراوان و جهالت مردم، تحت نام هاي ”حرکه الفلاح“ و ”جماعه عبادالرحمن“ وارد سنگال شده و فعاليت مي نمایند.

فعاليت آنها عبارت از ساخت مساجد، مدارس ديني، اعزام دانشجو به عربستان سعودی جهت ادامه تحصيل در علوم اسلامي، توزيع قرآن به روايت ورش و اعزام مبلغين از عربستان به سنگال می باشد. حركت وهابيت، مراكز زيادي را در سنگال دارد كه مهمترين آن "معهد الدراسات الاسلاميه" و "بيت الزكات" وابسته به " رابطه العالم الاسلامی" مي باشد كه مقر آن در داكار است و در تمام هفته ها و مناسبت ها جلسات مختلف در آن تشکیل شده و حمایت های مادی و معنوی از این مرکز به مبلغان و طرفداران این گروه از طرف عربستان سعودی اهداء می گردد . (Baginski, 1982 : 186)

نیز نگاه کنید به

پاورقی

[1] -کسی که به دنبال آشتی است. مذاهب و فلسفه های گوناگون را با هم تلفیق می کند.

- (وَقَالَ اللّهُ لاَ تَتَّخِذُواْ إِلـهَيْنِ اثْنَيْنِ إِنَّمَا هُوَ إِلهٌ وَاحِدٌ فَإيَّايَ فَارْهَبُونِ سوره نحل 51 )[2]

نیز نگاه کنید به

پاورقی

کتابشناسی