جغرافیای طبیعی اردن
نام رسمی این کشور اُردُن هاشمی است و نام فرامرزی آن اردن است.واژه اردن به معنای پالاینده و همچنین نام گونه‌ای ابریشم است. با وجود این ابهام معنی، از دیرباز واژه اردن رایج بوده و گاه نیز به صورت کنعان بکار رفته است. روزگاری آن را مملکت موآب، مملکت ادوم و مملکت جلعاد نیز می نامیدند. در دوران جنگ های صلیبی آن را به نام ولایت‌های مونترال، کرک و مملکت لاتینی اورشلیم نیز نامیده اند.
موقعیت؛ حدود و وسعت:
اردن کشوری است در خاورمیانه که از شمال با سوریه، از شمال شرقی با عراق، از شرق و جنوب با عربستان سعودی و از غرب با اسرائیل و کرانه باختری رود اردن همسایه است، که مجموع خطوط مرزی اردن با این کشورها به ۱۶۱۹ کیلومتر می‌رسد و مساحت این کشور 92300 کیلومتر است. حدود 88884 کیلومتر مربع آن را مناطق خشک و باقیمانده را مناطق آبی تشکیل می دهند. (1)
کشور اردن بین دو خط شرقی به طول 59 درجه تا 31 درجه واقع شده است و بین دو دایره شمالی به عرض 34.52 درجه تا 39.15 درجه قرار دارد.
اردن بین کشورهای مشرق عربی و جزیرة العرب واقع شده است. مرزهایش از شمال سوریه در حدود 375 کیلومتر و از شرق و جنوب عربستان در حدود 746 کیلومتر است و با عراق در قسمت شرق آن در حدود 181 کیلومتر مرز دارد و مرزهای آن از سوی غرب با کرانه غربی و سرزمین های فلسطینی در حدود 97 کیلومتر و با اسرائیل در حدود 238 کیلومتر است. طولانی ترین نوار مرزی با این کشور، متعلق به عربستان می باشد و از میان دولت های عرب طولانی ترین مرز را با اسرائیل دارد. طول قسمت ساحلی آن به 26 کیلومتر می رسد و آب های منطقه ای اش تا مساحت سه مایل دریایی امتداد یافته است. به رغم کوچکی اردن، وجود کوه ها و تپه های مختلف نشان دهنده تنوع آب و هوایی در این کشور است.
نمودار مساحت بر حسب مناطق استان در شکل نشان داده شده است (2)
ارتفاعات و ناهمواری ها، رودخانه ها:
مساحت کشور اردن به طور عمده از صحراهای خشک و بایر تشکیل شده‌است. اما در قسمت غربی دارای ارتفاعات است. در نوار مرز غربی اردن، رود اردن جاری است که این کشور را از اسرائیل جدا می‌کند. بلندترین نقطه اردن، قله جبل رم با ارتفاع ۱۷۳۴ متر و پست ترین نقطه آن بحر المیت است. سرزمین اردن کنونی را بخشی از گهواره تمدن بشریت دانسته‌اند. چنان که بیان شد بیشتر سطح کشور اردن به شکل عام از زمین مرتفع صحرایی در شرق و اراضی مرتفع در غرب این کشور تشکیل شده است و وادی بزرگ الاخدود بین دو کرانه شرقی و غربی رود اردن فاصله می اندازد. سطح اردن از سه اقلیم تشکیل می شود که عبارتند از: زمین پست اخدودی در وادی اردن (اخدود وادی اردن) و ارتفاعات کوهستانی و تپه های بادیه ای صحرایی.
ارتفاعات کوهستانی در اردن فاصله ای طبیعی بین وادی اردن و صحرای شرقی تشکیل داده است و از تپه ای تشکیل می شود که در آن رودها، قله ها و گنبد های کوهستانی از شمال و ما بین رود یرموک تا مرزهای اردن و عربستان در جنوب امتداد یافته است. میانگین ارتفاع این ارتفاعات در حدود 1200 متر بالاتر از سطح دریا است و با شیبی ملایم به سمت شرق به تپه صحرایی می رسد و بزرگ ترین بخش آن را تشکیل می دهد و با شیبی تند به سمت وادی اردن یعنی به سوی غرب سرازیر می شود. ارتفاعات کوهستانی در قسمت های منطقه ای از شمال تا جنوب شامل مناطق عجلون، البلقاء، الکرک، و معان می شود.
مشهورترین کوه ها عبارتند از: الشراة، کوه مبرک به ارتفاع 1734 متر کوه هارون به ارتفاع 1336 متر در جنوب غربی پترا. قله کوه رم به طول 1754 متر در تپه حسمی در منطقه معان ،کوه اُم الدامی به ارتفاع 1854 متر که بلندترین کوه در اردن و در وادی رم است که وادی القمر هم نامیده شده، به خاطر شباهت تپه ها و کوه های آن جا با تپه ها و کوه های ماه، و کوه نبو که ارتفاع آن 680 متر از سطح دریا است.
برخی بر این اعتقادند که شهر نبو بر روی کوه پیدا شده که ازعمان 41 کیلومتر و از غرب شهر مادبا10 کیلومتر دورتر است. منطقه کوه نبو بر بحر میت و وادی اردن مشرف است. (3)
رودخانه های مهم اردن:
رود اردن رودخانه ای است در جنوب غرب آسیا که به بحر میت می ریزد و طول آن 251 کیلومتر است.
اخیراً این رودخانه مرزهای مورد مناقشه اسرائیل و قلمرو فلسطین را در بر می گیرد. گروهی از پیروان دین های ابراهیمی این رودخانه را مقدس می دانند. در عقاید مسیحیت این رودخانه، همان رودخانه ای است که عیسی مسیح (ع) در آن توسط جان دِ بپتیست 1غسل تعمید داده شد. دولت هاشمیه اردن نام خود را از این رودخانه برگرفته است.
این رودخانه به سرعت 75 کیلومتری خود را تا دریاچه باتلاقی هولا2 که اندکی بالاتر از سطح دریاست می پیماید. با عبور از این دریاچه، رودخانه اردن 25 کیلومتر دیگر به طرف دریای گالیله3 پیش می رود. این رودخانه در آخرین مرحله حرکت خود مسیر پر پیچ و خم خود تا دریای مرده را طی می کند. در این مرحله دو شاخه اصلی یعنی رودهای یرموک و جبّارک به این رود می پیوندد. در سال 1964 اسرائیل با احداث سد آب دریای گالیله را که منبع اصلی تامین آب اردن است به سوی منبع ملی آب منحرف کرد. اردن نیز در سال 1964 کانالی احداث کرد که آب را از رودخانه یرموک که از شاخه های اصلی رود اردن است به سایر مناطق انتقال داد. آب این رودخانه مهم که نقش حیاتی برای سرزمین های خشک این نواحی دارد منشأ اختلاف بین لبنان، سوریه، اردن، اسرائیل و فلسطین است. میانجیگری آیزن هاور4 نیز در این خصوص به نتیجه نرسید زیرا دولت های عربی حاضر به قبول سهم 33% اسرائیل در حالی که تنها 23% آب از آن جا سرچشمه می گرفت، نبودند. بعد از احداث منبع ملی آب توسط اسرائیل، سوریه و اردن تصمیم گرفتند آب را از منابع منحرف کنند و این اقدام باعث حمله نیروی هوایی اسرائیل در آپریل 1967 به سوریه و آغاز جنگ 6 روزه در 2 ماه بعد شد.
رودخانه زرقاء: این رودخانه بزرگ ترین شاخه رود اردن بعد از رود یرموک است. این رود همچنین دومین رودخانه بزرگ منطقه است که آب پخشان آن بسیاری از مناطق پرجمعیت ناحیه شرقی رود اردن را در بر می گیرد. سر منشأ این رودخانه از چشمه های نزدیک امان است که در دره ای عمیق و وسیع (رود جبّارک) جاری می شوند. این رودخانه به شدت آلوده است و پاکسازی آن یکی از الویت های وزیر محیط زیست اردن است. بر اساس مستندات زمین شناسی، عمر رودخانه الزرقاء حدود 30 میلیون سال است. در ابتدای این رود شهر عین الغزه قرار دارد که مکان باستانی مهمی است و از عصر نوسنگی به جای مانده است. یافته های باستان شناسی حاکی از این موضوعند که حاشیه این رودخانه منبعی غنی از گیاهان و جانوران بوده است. رودخانه الزرقاء به واسطه ذخایر کهرباهای خود مشهور است.
رودخانه یرموک: این رودخانه بزرگ ترین سرشاخه رود اردن است که تمام فلات حوران را آبیاری می کند. این رودخانه مرز بین اسرائیل و اردن را در نزدیکی دره اردن و بین سوریه و اردن شکل می دهد. این رودخانه مرزهای جنوبی بلندی های جولان است. جنگ مهم یرموک بین مسلمانان عرب و امپراطوری بیزانسی ها در سال 636 میلادی در جنوب این رود به وقوع پیوست. (4)
مناطق بیابانی: این مناطق "صحرای شرقی"5 یا "فلات بیابان"6 نیز نامیده می شوند و عبارت است از تپه های ارتفاعات کوهستانی در اردن در امتداد شرقی و امتداد شمالی آن که به عربستان می رسد و نیز در امتداد جنوبی آن که به بیابان های شام می رسد. فلات در تعریف عام به منطقه ای گفته می شود که دارای زمین موّاج است که با این وجود خالی از رشته های کوهستانی نیست و بخش های جنوب غربی به ویژه جنوب معان را در برمی گیرد؛ در آن جا زمین های پست و دره های طولانی مانند: الجفر، دره الدّیسی و وادی سرحان وجود دارد. صحرای الحماد بخش وسیعی از این فلات را اشغال کرده که شنزارهای آن در فلات در جنوب حسمی پیشروی کرده است. شمال شرقی منطقه بیابانی اردن را سنگ های سوخته بازالتی پوشانده است. در کل مناطق صحرای شرقی یا بادیه اردن 75% از مساحت کلی اردن را دربر می گیرد.
دشت ها:
مهم ترین دشت در کشور اردن، دشت حَوْران7 نام دارد که در شمال اردن واقع است و دیگر دشت مهم این کشور الرمثا است که به جنوب سوریه یعنی شهر "دَرعا" می رسد. بسیاری از تمدن های کهن در این کشور از این سرزمین حاصلخیز بر پا شده است. ¬(5)
نمودار مساحت اردن بر اساس مناطق جغرافیایی در شکل نشان داده شده است :
آب و هوا:
از آنجا که قسمت اعظم اردن را صحرا تشکیل داده است، آب و هوای آن نیز خشک و بیابانی است. این در حالی است که قسمت باختری کشور در طول دوران بارندگی سالیانه، (از نوامبر تا آوریل) شاهد بارش نسبی است.
تابستان های این کشور خشک و گرم و زمستان ها خنک و مرطوب است. 80% کل مساحت اردن را بیابان و 5% آن را زمین های قابل کشت تشکیل می دهد.
آب و هوای اردن ترکیبی از آب و هوای دریای مدیترانه و صحرای قاحله است؛ آب و هوای مدیترانه ای در مناطق شمالی و غربی، آب و هوای صحرایی در اغلب مناطق کشور حاکم است . به طور کلی می توان گفت که کشور اردن دارای آب و هوای گرم و خشک در تابستان، و معتدل و مرطوب در زمستان است.
تنوع آب و هوایی در اردن را می توان به این شرح برشمرد: آب و هوای مداری خشک در وادی اردن، آب و هوای استپی و مدیترانه ای گرم در ارتفاعات کوهستانی، آب و هوای مدیترانه ای سرد در کوه های مرتفع مانند عجلون، آب و هوای استپی در دامنه های شرقی و آب و هوای صحرایی خشک در بیابان های شرقی.
درجه حرارت:
میانگین درجه حرارت سالیانه در کشور اردن مابین 12 تا 15 درجه سانتیگراد (54 تا 77 فارنهایت) در نوسان است و در فصل تابستان به بیشترین حد خود یعنی 40 درجه سانتیگراد (105 تا 115 فارنهایت) در مناطق صحرایی می رسد.
میانگین سالانه ریزش باران در این کشور از 50 میلی متر (1.97 اینچ) در صحرا آغاز و به 580 میلی متر (22.8 اینچ) در ارتفاعات شمالی می رسد. در کشور اردن ریزش برف در مدت زمان های کمی آن هم بیشتر در ارتفاعات کوهستانی در شمال و مرکز و جنوب کشور دیده می شود. با این وجود این ریزش ها فراوان و در برخی اوقات متراکم است.
درجه حرارت هوا در وادی الروم طی روز در حدود میانگین 32 درجه سیلسیوس و طی شب حدود 1- درجه سیلسیوس می باشد. ماه هایی که برای مسافرت و دیدار از وادی الروم مناسب می باشد عبارتند از مارس، آوریل، سپتامبر، اکتبر و نوامبر.
در ماه های زمستانی این منطقه آب مورد نیاز خود را از بارش های فصلی تامین می کند.
مناطق کوهی وادی الروم برف گیر است اما از طرفی برف در این مناطق به سرعت آب می شود.
ویژگی های طبیعی و گیاهان و جانوران:
در منطقه محافظت شده "ضانا" در کشور اردن بیش از 800 گونه گیاهی وجود دارد و رشد و نمو سه نوع از این گیاهان به جز منطقه "ضانا" در هیچ جای جهان ممکن نیست. دانشمندان در اردن نزدیک به 78 نوع پستاندار ثبت کرده اند که به 7 رتبه و 26 خانواده تقسیم می شوند. علاوه بر این می توان به درندگانی مانند کفتار راه راه (خط دار)، گرگ، شغال طلایی، روباه و گربه بیابانی و گیاه خوارانی مانند بز کوهی، آهوی عربی و انواع مختلفی از آهوان، جوندگان و خفاش ها اشاره کرد.
همچنین در اردن 5 نوع دوزیست و 97 نوع خزنده شناسایی شده است. بیش از نیمی از خزندگان را تیره مارمولک ها تشکیل می دهند و تعداد آن ها نزدیک به 55 نوع است، 37 نوع افعی در بین آن ها ثبت شده که 7 نوع آن ها سمی هستند.
گرچه خزندگان در اردن به شکل گسترده ای در معرض تهدید نیستند، با این حال 14 نوع آن ها کمیاب و نادر به شمار می روند و اعتقاد بر آن است که دو تا چهار نوع از آن ها هم اکنون در معرض انقراض می باشند.
کشور اردن از مهم ترین گذرگاه های پرندگان مهاجر است و سالیانه پرندگان، هزاران کیلومتر را در فصل های مهاجرت می پیمایند تا به اردن می رسند. تعداد پرندگان ثبت شده در اردن نزدیک به 425 نوع است و طبق تحقیقات موسسه "ایان اَند روز" به 58 خانواده تقسیم می شوند که بیش از 300 نوع آن ها مهاجر و 95 نوع محلی هستند.111 نوع از این پرندگان ثبت شده در فصل زمستان و 63 نوع ازآن ها در تابستان اردن دیده می شوند، 202 نوع در جریان مهاجرت از اردن عبور می کنند، 83 نوع از آن ها هم راه خود را گم کرده اند. در کشور اردن تعدادی از پرندگان مانند عویس و قناری سبز سوریه ای در معرض انقراض جهانی می باشند. همچنین تعدادی از انواع پرندگانِ در معرض انقراض در اردن به ثبت رسیده اند که در خلال فصول مهاجرت و فصل زمستان دیده می شوند که شامل ملکه عقاب ها، عقاب ها، پلنگ کوچک و مرغ باران است که 15 نوع آن ها در معرض انقراض و 21 نوع آن ها در لایحه توافق نامه بین المللی ممنوعیت تجارت و در معرض انقراض جای می گیرد.
کشور اردن از نظر تنوع گیاهی کشوری غنی به شمار می رود و دانشمندان در این کشور بیش از 2500 گونه گیاهی جهانی ثبت کرده اند که بر اساس معیار های جهانی در جایگاه خوبی قرار دارد. 349 گونه گیاهی کمیاب در این کشور وجود دارد که 76 گونه آن در معرض انقراض قرار دارند و 18 گونه آن طبق گزارش اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت ((IUCN در فهرست جهانی گونه های در معرض خطر قرار دارد. (6)
خلیج عقبه از بهترین مکان های حیات دریایی در خاورمیانه به شمار می رود که در آن توده های مرواریدی وجود دارد که همتایی مانند آن ها نیست. خلیج عقبه مجموعه بزرگی از حیات دریایی را در برمی گیرد؛ مانند قندیل دریایی، اسب دریایی، راب دریایی، خرچنگ دریایی، میگو، جوجه تیغی دریایی، و بسیاری از انواع ماهی ها و کرم هایی که خانه هایشان را در قعر دریای شنی حفر می کنند. مجموعه متنوعی از گیاهان دریایی در آب های کم عمق این خلیج وجود دارد و همچنین می توان توده های مرجانی رنگارنگ به ویژه در بخش جنوبی ساحل اردن را از عوامل جذب غواصان به این خلیج دانست. دانشمندان بیش از 100 نوع مرجان سنگی را در خلیج عقبه شناسایی کرده اند. اردن از قسمت جنوب با خلیج عقبه هم مرز است و بدین ترتیب حدود 26 کیلومتر مرز آبی دارد و در میان کشور های عربی دارای کمترین مرز آبی است.
وادی الروم یکی دیگر از مناطق محافظت شده در اردن است. مسافران و بازدیدکنندگان کنجکاو می توانند در این منطقه، گونه های کمیاب حیوانات، گیاهان کوچک و گیاهان ادویه ای و معطر را که در مناطق کوهستانی یافت می شوند، بیابند. بز کوهی، بز صحرایی و چند نوع حیوان دیگر در مناطق زیستی طبیعی در این مناطق به چشم می خورند.
وادی الروم همچنین از مناطق استحفاظی پرندگان به شمار می آید؛ کرکس، لاشخور سیاه، عقاب و پرستو از جمله پرندگانی هستند که در آسمان این منطقه یافت می شوند.
یکی از جانوران شگفت این منطقه عنکبوت شتر است که بادیه نشینان از توانایی این جانور جهت صدمه زدن به شتر هایشان می هراسند. این در حالیست که این عنکبوت کوچکترین خطری برای انسان ایجاد نمی کند.
از حیوانات جالب دیگری که در این منطقه یافت می شود، می توان از "گربه شنی عرب" نام برد. ظاهر این گربه شبیه گربه های معمولی است با این تفاوت که در مناطق بیابانی زندگی می کند.
جاذبه ها و دیدنی های طبیعی:
خلیج عقبه، نام خلیجی است بزرگ در دریای سرخ. خلیج عقبه در شرق صحرای سینا و غرب شبه جزیره عربستان، اسرائیل، سرزمین های فلسطینی، مصر و اردن قرار دارد.
منطقه حفاظت شده دانا:
اردن دارای جاذبه های طبیعی فراوانی است که سالانه گردشگران زیادی را به خود جذب می کنند. یکی از این مناطق جذاب منطقه طبیعی و حفاظت شده دانا8 است.
برآمدگی های زیبا و وارونگی های طبیعی دانا این منطقه طبیعی را مقصدی برای بازدیدکنندگان اردن قرار داده است. این منطقه که از کوه های سحراری با ارتفاع 1800 متر واقع در شرق تا تپه ماهور های وادی عرب با ارتفاع همسطح دریا گسترده شده است مناظر بسیار حیرت انگیزی را در دل خود جای داده است.
این منطقه که ششمین زیست گاه حفاظت شده در اردن است تمام حیوانات از جمله حیوانات در معرض انقراض را همچون مرال ها مورد حفاظت قرار داده است. در این منطقه حیواناتی همچون مرال، غزال کوهی، روباه، گورکن، جوجه تیغی، گرگ، خرگوش کوهی، کفتار راه راه، شغال و سایر گونه ها زندگی می کنند.
همچنین گونه های متعددی از پرندگان در دانا یافت می شوند. در نزدیکی این منطقه حفاظت شده روستای کوچک دانا قرار گرفته است که با توجه به یافته های دست ساز بشری از 6 هزار سال قدمت برخوردار است.
دریای مرده:
از دیگر مناطق جذاب و طبیعی اردن می توان به دریای مرده اشاره کرد. در انتهای شمالی بریدگی دره بزرگ، دره اردن که پایین ترین منطقه از سطح دریا در زمین است، قرار گرفته است. این منطقه دارای آب و هوایی مدیترانه ای و زمستان هایی ملایم و تابستان هایی گرم است. به علت ارتفاع کم، منطقه ایست سرسبز و غنی از مواد معدنی و آب هایی که از دره اطراف به آن جا سرازیر می شوند. در دوران باستان دره اردن یکی از حاصلخیزترین مناطق خاورمیانه به شمار می رفت که بعضی از قدیمی ترین تمدن های جهان را در خود پرورانده بود. برای کسانی که به دنبال مکانی راحت و آرامش بخش اند، دریای مرده مقصدی ایده آل است.
آب گرم ما عین:
آب گرم ما عین مکان جالب دیگریست با آبشار گرم و توقف گاه های کاملا مجهز که در 60 کیلومتری امان و در جنوب غربی مدابا قرار گرفته است.
از زمان رومی ها این مکان جهت حمام آب گرم و درمان بعضی بیماری ها مورد توجه مردم بوده است.
این منطقه که پست ترین منطقه حفاظت شده در جهان است، مناظر بدیع و دل انگیزی در نزدیکی ساحل شرقی دریای مرده دارد. این ناحیه در تنگه عمیق وادی مجیب قرار دارد که با ارتفاع 410 متر پایین تر از دریا به دریای مرده منتهی می شود. این منطقه از کوه های کراک و مدابا از شمال تا جنوب را در بر می گیرد که در بعضی از این نقاط، ارتفاع از سطح دریا به 900 متر می رسد. این تفاوت 1300 متری در ارتفاع بدان معناست ک وادی المجیب از تنوع بالایی برخوردار است. وجود بیش از 300 گونه از گیاهان، 10 گونه از گوشتخواران و گونه های بیشماری از پرندگان دایمی و مهاجر تا به امروز از این مکان گزارش شده است.
بعضی از کوه ها و دره های این نواحی به آسانی قابل دسترسی نیستند و بنابراین تنها حیواناتی همچون گونه های نادری از گربه ها، بزها، و سایر حیوانات کوهی در آن جا زندگی می کنند. (7)
این منطقه با وسعت 22 کیلومتر مربع شاهد دستاوری موفق در جهت احیای نسل غزال های بزرگ آفریقایی بوده است. این پروژه به علت احیای نسل غزال های بزرگ آفریقایی که تقریبا منقرض شده بودند، توجه های جهانی را به خود جلب کرد. گونه های متنوع حیات وحش این منطقه همچون شترمرغ، غزال، الاغ وحشی و سایر گونه ها این ناحیه را مکانی مناسب برای تحقیق در زمینه های آموزشی و پژوهشی است. (8)