مشاهیر ادبی در مالی
با توجّه به پیشینۀ عمیق فرهنگ و تمدن کشور مالی، در قرون اسلامی، مشهور‌‌‌‌ترین نویسندگان و شعرای این کشور، به دو گروه اصلی مشاهیر و چهره‌های ادبی قرون اولیّه و میانۀ اسلامی و مشاهیر ادبی چند دهۀ اخیر تقسیم می‌شوند:
1-4-8 مشاهیر ادبی قرون اولیّه و میانۀ اسلامی
مهم‌ترین و مشهور‌‌‌‌ترین نویسندگان و ادیبان مالی طي هزار سال گذشته را شخصیت‌های ارزشمندی تشکیل می‌دهند که اطلاعات اندکی در مورد آنان وجود دارد و به‌دلیل نابودی برخی از کتاب‌ها و مخطوطات قدیمی، حتی نام و نشانی از بسیاری چهره‌های ادبی مشهور این سرزمین در قرون میانۀ اسلامی برجا نمانده است. اکثر این ادبا و نویسندگان در دوره حيات علمي دانشگاه سانکوره در اين مركز بزرگ علمي فرهنگي تدریس می‌کردند.
شیخ احمد بابا التنبكتي :
استاد احمد بابا از علمای مشهور مالی، متخصص حكمت الهي و استاد برجستۀ دانشگاه سانکوره بود. وي در طول مدت زندگي خود 54 كتاب در موضوعات گوناگون شامل قانون، پزشكي، فلسفه، نجوم، رياضيات، و ... به‌رشتۀ تحرير درآورد كه برخي از اين كتاب‌ها در حال حاضر در كتابخانه‌هاي شهر تمبوكتو نگهداري مي‌شود. (تلخيص تاريخ تنبكت، معهد احمد بابا للدراسات العليا و البحوث الاسلاميه: 2006)
شيخ احمدبابا پس از مرگ در مسجد سانكوره دفن شد و مدفن او بعدها به زيارتگاه تبديل شد.[4] مهم‌ترين كتاب‌های وي كه هريك در زمان خود شاهكاري به‌شمار مي‌رفت عبارتند از:
| مرات‌التعريف
النكث‌المستجده المقصد الكفيل جواب عن‌القوانين خمائل‌الازهار نيل الامل النكث‌الوفيه بشرح‌الالفيه جلب‌النعمه شرح صغري السنوسی ابن مالك |
تحفه الفضلاء
المنهج‌المبين نيل الابتهاج ارشادالواقف غايه‌الامل الدرالنادر درر الوشاح اللالي السندسيه المطلب والمأرب درر السلوك |
غايه‌الاجاده
الابداء والاعاده وسيلتي شفيعي تنويرالقلوب درر السلوك التحديث و التانيس ترتيب جامع‌المعيار مراوح الرواه منور الحالك في شرح بيتي تنبيه‌الواقف |
يكي از مهم‌ترين كتاب‌های احمد بابا، تكميلات الديباج، در شرح حال رجال آن عهد است. استاد احمدبابا در اين كتاب ارزشمند، جنبش روشنفكري سودان غربي از قرن پانزده تا شانزده ميلادي از جمله مكاتب، اساتيد، كتابخانه‌ها، كاتبان و ... را تشريح نموده است (اصلاح محمدالبخاري حموده، 2004).
استاد عبدالرحمن السعدی شاگرد احمد بابا و از طايفۀ مور بود. مشهور‌‌‌‌ترین اثر او كتاب تاريخ السودان در مورد وقايع تمبوكتو، سرزمين سونگاي و همسايگان آن است.
دیگر مشاهیر آن دوره عبارتند از:
استاد محمدبن ابي بكر (نويسندۀ كتب خطّي متعدّد)
الفقيه محمد الكابري
استاد عمر بن محمد اقيت
استاد سيدي يحيي التادلسي
استاد احمد بن عمر بن محمد قتيت
قاضي عبدالرحمن بن ابوبكر بن حاج
استاد عبدالله بن عمر بن محمد
استاد محمود بن عمر بن محمد
استاد ابوحفص عمر القاضي
استاد ابوبكر بن احمد
استاد محمود كعت الكرمني التنبكتي
استاد محمد بن عبدالكريم المغيلي (نويسندۀ كتب متعدّد)
استاد بن علي بن صالح البلبابي
استاد الوانگاري التنبكتي[5]
استاد موديبو محمد اكبوري
استاد ابوالعباس احمد بوربوراين
استاد آق محمد بن عثمان
استاد ابوعبدالله
استاد آق محمد بن المختار
اگر چه آثاری از این علما برجا نمانده ولی هریک از آنان در شمار بهترين دانشمندان جهان اسلام بودند و برخي در دانشگاه‌های مصر و مراكش نيز سابقۀ تدريس داشتند (بابا الارواني، 2001).
2-4-8 مشاهیر ادبی معاصر
استاد یعقوب دکوری:
استاد یعقوب دکوری یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های علمی فرهنگی کشور مالی است که با تألیف ده‌ها کتاب در زمینۀ موضوعات مختلف اسلامی، سهم مهمّی در توسعۀ فرهنگ و معارف اسلامی این کشور داشته است. وی در حال حاضر امامت مسجد جامع شهر وابرما در منطقۀ سیکاسو را عهده‌دار است و علاوه‌بر آن، در چندین سازمان و جمعیّت اسلامی در سیکاسو عضویت دارد. (دكوري، 1384). برخی از کتب وی در مدارس دولتی مالی به عنوان کتاب درسی تدریس می شوند.[6]
موسی دیابی: [7]
موسی دیابی از نویسندگان و محققان مشهور کشور مالی است که آثار متعدّدی را به زبان‌های بامبارا و خاسونکه تألیف و چندین کتاب را از زبان فرانسه به بامبارا ترجمه کرده است. ترجمۀ قانون اساسی مالی، منشور احزاب، قانون انتخابات و ... ، برخی از ترجمه‌ها و اقدامات مهم ادبی وی به‌شمار می‌آید. موسی دیابی در زمینۀ اصلاح دستور زبان خاسونکه نقش‌آفرین بوده است و علاوه بر تألیف و ترجمۀ کتاب‌های متعدّد؛ هماهنگ‌کنندۀ پروژۀ فرهنگ لغت زبان‌های آفریقایی و یکی از اعضای مؤثر این پروژه- که کشورهای بوکینافاسو، ساحل عاج، گینه کوناکری، نیجر، مالی و سنگال در آن عضویت دارند- به‌شمار می‌آید ( www.alma.matrix.edu ).
دمبا ابوبکر پامانتا[8] :
دمبا ابوبکر پامانتا از متخصصان تدریس زبان فرانسه و فولانی است که تعداد بسیاری کتاب رمان و شعر به زبان فولانی چاپ و منتشر کرده است. وی در انجمن‌های ادبی متعدّدی عضویت دارد و در سال 1995 به‌دلیل نوشتن رمان کلو کدی[9] به زبان فولفولده، موفق به دریافت جایزۀ ادبیات غرب آفریقا یونسکو شد. ابوبکر پامانتا در مالی و دیگر کشورهای غرب آفریقا شهرت بسیاری دارد.
سلیمان دیابات[10] :
سلیمان دیابات از شخصیت‌های فرهنگی مالی و نویسندۀ کتاب کوتاکولولو است. وی که از مطالعات اسلامی عمیقی برخوردار است، در رادیو اسلامی باماکو نیز برنامه‌هایی اجرا می‌کند.
دکتر آدام با کناره[11]:
خانم دکتر آدام با کناره همسر آلفاعمر کناره رئیس‌جمهور سابق مالی و دانش آموختۀ مقطع دکترای تاریخ از دانشگاه ورشو لهستان است و از نویسندگان و مورّخان مشهور مالی به‌شمار می‌رود. وی علاوه بر داشتن پست‌های مدیریتی، تاکنون چند کتاب در ارتباط با شخصیت‌های تاریخی و ادبی این کشور، به رشتۀ تحریر درآورده است (www.african writers.com/mali ). مهم‌ترین کتاب‌های دکتر آدام با کناره عبارتند از:
- سنی علی بر (1977)
- سونجاتا بنیان‌گذار امپراطوری مالی(1983)
- تاريخهاي مهم مالي (با همكاري آلفا عمر كناره)"1983"
- حماسة سگو(1987)
- فرهنگ مشاهير زن مالي(1993)
- سخناني كه با شما در ميان ميگذارم: سخنراني بانوي نخست آفريقا(1998)
- استخوان كلام: كيهان شناسي قدرت(2000)
- رايحههاي مالي: در امتداد ووزولان (2001)
- وقتي سير تن به عود مي مالد(2006)
- رساله اي كوچك در باب تاريخ آفريقا براي استفاده ي رييس جمهور ساركوزي(2008) [12]
موسی کوناته[13]
موسی کوناته از نویسندگان مشهور کشور مالی است که نقش مهمّی در شکل‌گیری ادبیات این کشور داشته است . وی مدیریت نمایشگاه بین‌المللی کتاب باماکو را بر عهده داشته و بنیان‌گذار انتشارات پریکلی پیر[14] است. مشهور‌‌‌‌ترین داستان‌ها و رمان‌های ادبی موسی کوناته طیّ سه دهۀ اخیر عبارتند از:
- رد روباه(2006)
- ترور بانكوني، به همراه شرافت كيتا(2002)
- گورگي(1998)
- فصل ها(1990)
- فرزند آشوب(1986)
- سپيده دمي نامطمئن(1985)
- ارزش روح(1981)
- سيتان،كوچولوي بي احتياط(1997)
- بارو و زن باباي بدجنس(1997 )
- كفتار و فافاي زيرك(1997 )
- سه شكمو ( 1997 )
- صابون ساز(2003)
- سفالگر(2003)
- ريسنده(2003)
- مالي- ترور اميد(1985)
- وقايع نگاري يك روز سركوب(1998)
- پرونده ي قضايي
- خاسو[15](2004)
آمیناتا ترائوره[16]
دکتر آمیناتا دانش آموخته رشته روانشناسی اجتماعی از فرانسه است و در کشورهای ساحل عاج و مالی عهده دار پست های مدیریتی گوناگونی بوده است. وی طی سال های 1997 تا 2000 تصدی وزارت فرهنگ مالي و
گردشگری مالی را برعهده داشت و با برنامه توسعه سازمان ملل نیز از دیرباز همکاری دارد. (www.women writers and african literature.com/mali/2012 )
مهم‌ترین آثار این شخصیت برجستۀ فرهنگی مالی عبارت است از:
- هزار بافنده در جستجوي آينده(1999)
- آفريقا در جهاني بدون مرز(1999)
- تجاوز خيال(2002)
- نامه به رييس جمهور فرانسه درباره ي ساحل عاج و كل آفريقا (2005)
- آفريقاي تحقيير شده[17](2008)
اویاکیتا[18]
خانم اویاکیتا از چهره‌های سرشناس سیاسی و ادبی مالی است که در دهۀ 1950 و در فرآیند استقلال این کشور نقش به‌سزایی داشت و در دیگر کشورهای غرب آفریقا نیز به عنوان شخصیتی مبارز از شهرت زیادی برخوردار بود. وی در طول زندگی خود مدال‌های افتخار زیادی از دولت‌مردان مالی، اتیوپی، سنگال، لیبریا و بنین دریافت کرد. اویاکیتا در سال 1980 و در سن 68 سالگی درگذشت. مشهور‌‌‌‌ترین اثر ادبی وی عبارت است از: زن آفريقايي. زندگي آيويا كيتا به روايت خودش [19]
خانم فاطمه سیدیبه دانش‌آموختۀ دانشگاه سوربن فرانسه در رشتۀ ارتباطات و روزنامه‌نگاری و درحال حاضر خبرنگار مجلۀ امینه[20] در بروکسل است و با دیگر مجلات بلژیک نیز همکاری می‌کند(www.women writers and african literature.com).
تنها رمان ادبی که وی به رشتۀ تحریر درآوده کتاب فصلي آفريقايي است . [21]
خانم عایشه فوفانا دانش‌آموختۀ دانشگاه‌های مانهایم و سوربن و شغل اصلی وی ترجمۀ آثار ادبی مختلف از انگلیسی به فرانسه است. مهم‌ترین اثر ادبی او رمان" تصاويري از ازدواج" [22] است . این اثر ادبی پس از انتشار شهرتی جهانی یافت (www.Women writers and African literature.com).
خانم اومو دیارا از نویسندگان مشهور مالی است که به‌دلیل شغل پدر خود (سفیر مالی در یوگسلاوی و تونس)، بخش عمده‌ای از زندگی خود را در این کشورها سپری نموده است. وی دانش‌آموختۀ سینما، ارتباطات و ادبیات فرانسه است و درحال حاضر در نیویورک زندگی می‌کند. اومو نویسندگی را از اواخر دهۀ 1999 آغاز کرده و علی‌رغم زندگی در ایالات متحدۀ آمریکا، با کشور و مردم خود ارتباط نزدیکی دارد. www.Aflit.arts.uwa.edu/Oumou Diarra eng.html))
آثار خانم دیارا عبارتند از :
آفريقا، چالشي از ديدي زنانه(1999)
داستان هاي كوتاه مالي(2006)
سنت و مدرنيته در خون ماسك هاي سيدو باديان و در شرف قبيلة رشيد(2006)
سايه اسرارآميز نايوما[24]
دکتر قاسم کنی[25]
دکتر قاسم کنی از زبان‌شناسان و جامعه‌شناسان مشهور کشور مالی است که هم اکنون در دانشگاه نیویورک تدریس می‌کند. وی از متخصصان زبان بومی بامباراست و در تقویت ادبیات زبان‌های بومی کشور مالی و آفریقاشناسی دانشگاه‌های مختلف آمریکا سهم به‌سزایی دارد (www.alma.matrix.edu)
محمدکونتاه[26]
محمد کونتاه از شعرا و زبان‌شناسان کشور مالی به‌شمار می‌آید که در زمینۀ تقویت زبان‌های بومی خدمات شایان توجّهی داشته است. محمد کونتاه از بنیان‌گذاران انجمن زبان‌های ملی مالی بشمار می رود و مهم‌ترین کتاب او مجموعۀ اشعار انپالان[27] است که در سال 1995 به زبان بامبارایی منتشر شده است (www.aflit.arts.uwa.edu/).
سالیف سوگوبا[28]
آقای سالیف سوگوبا از مدیران یکی از سازمان های غیردولتی مالی است که در راستای توسعه و تقویت زبان های ملی مالی فعالیت می کند. انجمن مزبور که سی.ای.ال.ای.ان نام دارد تاکنون مجموعه ای از افسانه ها، قصه ها و ضرب المثل های این کشور را به زبان محلی بامبارا ترجمه و چاپ کرده است.(www.alma.matrix.edu).
دارامانی تاراوه‌ره از نویسندگان مشهور کشور مالی است و تاکنون نزدیک به صد عنوان کتاب به زبان بامبارا چاپ و منتشر کرده است. تاراوه‌ره (ترائوره) سردبیر نخستین مجلدات مجلۀ دو هفته نامۀ نافاریما[30] در ارتباط با توسعه و تاریخ مالی نیز بوده است. وی که اکنون 64 سال دارد (2012)، هم‌چنان به تألیف کتاب‌های مختلف اشتغال دارد و به سبب انبوه کتاب‌های خود، جوایز متعدّدی از جشنواره‌های مختلف داخلی و بین‌المللی دریافت کرده که مهم‌ترین آنها عبارتند از: دریافت جایزۀ ادبیات غرب آفریقا یونسکو در سال 1995 و کسب جایزه بین‌المللی کادیما آژانس فرانکفون سال 2001 www.alma.matrix.edu)).
لازم بذکر است نویسندگان معاصر کشور مالی به دو بخش تقسیم می‌شوند: گروهی از آنان بیشتر متوجّه دورۀ پیش از استعمار فرانسه بوده و آثار خود را معطوف به این دوره نموده‌اند و گروهی نیز با دیدگاهی انتقادی، تلاش می‌کنند مشکلات اجتماعی کنونی کشور را به تصویر کشند (www.every culture.com/Mali).
[1] عدم تسلّط بسياري از مسلمانان ماليایي به زبان فرانسه، از ضعف‌هاي جامعۀ اسلامي مالي است. بسياري از مسلماناني كه در مدارس اسلامي مالي تحصيل مي‌كنند، به‌دليل آنكه زبان اول اين مراكز آموزشي عربي است، به فرانسه زبان رسمي اين كشور، تسلّط نمي‌يابند. بنابراین، پس از پايان تحصيلات، در دست‌يابي به فرصت شغلي مناسب و استخدام در مراكز دولتي يا شركت‌هاي خصوصي، با مشكلات فراواني مواجه می‌شوند. زیرا اولين شرط استخدام در اين مراكز توانايي تكلم به زبان فرانسه است. اين موضوع به نوبۀ خود موجب ضعف جامعۀ اسلامي مالي و به حاشيه رانده شدن بسياري از افراد واجد صلاحيت از گردونۀ فعاليت‌هاي مختلف در عرصۀ اجتماعي می‌شود.
[2] - اكثر كتب خطي موجود در كتابخانه‌هاي تمبوكتو به سبك كوفي و حجازي متعلق به قرون سوم و چهارم هجري قمري نوشته شده‌اند با اين حال سبك سوداني نيز در برخي از اين مخطوطات بچشم مي‌خورند. اغلب كتب و نسخ خطي موجود به خط نسخ نوشته شده‌اند.
[3]. براساس مطالعات ميداني پژوهشگر دليل خودداري مردم تمبوكتو از واگذاري اين كتب و نسخه‌هاي خطي به دولت تجربه تلخ آنها از دوره حاكميت فرانسه بر اين شهر است. در زمان استعمار فرانسه كارگزاران فرانسوي با فريب مسلمانان تمبوكتو بسياري از اسناد و مخطوطات ارزشمند قديمي را جمع‌آوري كرده و به كتابخانه‌ها و موزه‌هاي فرانسه انتقال دادند. از اين روي برخي از مردم اين شهر كماكان از آن بيم دارند كه دولت مالي در صدد جمع‌آوري اين ميراث ارزشمند فرهنگي و فروش كتب و اسناد مزبور به كتابخانه‌هاي مشهور اروپا و آمريكا باشد لذا با وجود آن كه مقامات دولتي و مديران كتابخانه‌هاي خصوصي مبالغ قابل توجهي را براي خريد اين اسناد پرداخت مي‌كنند مردم كماكان از واگذاري كتاب‌ها و نسخه‌هاي خطي به ارث برده از اجدادشان به دولت و مسئولان طفره مي‌روند. اين در حالي است كه مسلمانان اين اسناد مهم را معمولاً در جعبه‌هاي چوبي نگهداري مي‌كنند بدون آنكه اهميتي براي شرايط نگهداري اين نسخه‌هاي خطي قائل باشند. البته طي چند سال گذشته ائمه جمعه و جماعات تمبوكتو موفق شده‌اند برخي از مردم را براي تحويل كتب و نسخ خطي خود به دولت و كتابخانه‌هاي خصوصي متقاعد سازند ولي اين افراد تنها بخش كوچكي از مردم شهر تمبوكتو و روستائيان را در برمي‌گيرند.
[4] - شیخ احمد بابا در جوانی به‌دلیل مخالفت با مغربی‌های حاکم بر تمبوکتو به مراكش تبعيد شد و چند سال در مسجد شورفس، برای علمايي كه از نواحي مختلف به اين كشور مي‌آمدند، تدريس مي‌کرد. وی پس از بخشوده شدن به تمبوکتو بازگشت و تا آخر عمر به تدريس علوم اسلامي در دانشگاه سانكوره پرداخت.
[5] وي درمسير سفر حج به افتخار دكتراي افتخاري از دانشگاه الازهر مصر نائل آمد.
[6] آثار مهم این عالم بزرگوار که تا کنون چاپ و منتشر شده عبارت است از:
- الاسم (الله) التعریف به و ببعض مافیه من العلوم و المعارف
- التضامن الاسلامی الفتاوی (اسئله و أجوبه متنوعه)
- اسئله و أجوبه اسلامیه معاصره لقدر و القضاء
- التوحید و دلیله من القرآن المجید المراسلات علی الاسماء و الصفات
- کیفیه الدعوه إلی الله الجنان و الشیاطين والاعتصام منهم
- الخمور و المخدرات فی الاسلام الادله العقلیه و النقلیه علی وجود الباری
- الجواب الصواب لانقاد العوام و الشباب بالعربیه و الفرنسیه الشباب فی الاسلام و اجباتهم و مشکلاتهم و علاجها
- ثلاث محاضرات: أ- معرفه الله و توحیده ب- صفاء تداعه فی الاسلم ج-المرأه فی‌الاسلام صفات الامم و مسئولیته فی الاسلام
- نظم ادوا التشریع الاسلامی‌مع کتاب (اقیموأ الدين و لا تفرقوا فیه) کتاب البائر
- شرح وصایا الرسول صلی الله علیه و سلم فی حجه الوداع لصیام أحکامه و حکمه
- الاجوبه علی الاسئله فی الإذاعه رسائل فی المتعه و اقوال العلماء فیه
- رسائل فی حكم العقد علی الحمل من الزّنا و أقوال العلماء فیه البیعه تعریفها و أمثله لها
- الرقی و النشر و العوذ و أقوال العلماء فیها أعداد إرشادیه و نصائح دینیه من القسم الأحادی الی القسم العشاری
- مناظرات مع منصرین آیات و احادیث مختاره
- الجواب الصریح علی نزول المسیح الاحتفال بالمولد النبوی و أقوال العلماء فیه
- زواج المسلم من الکتابیه و أقوال العلماء فیه الرّد علی المرتد المتجری علی الله و علی کتابه
- کتاب الحقوق جواب السؤال ماهو دلیل الاسدال
- النظافه فی الاسلام لاسراء و المعراج
- غزوه بدرالکبری الی منزله المقربین
- اهل الکهف و مسائل روحیه أشراط الساعه
- محمد علیه السلام منزله و أخلاقه خطب و مواعظ مهمه
- نصوص من التوراه و الانجیل نواقض الایمان
- تفسیر جزء عم باللغه المحلیه أم الکتاب منزلتها و فوائدها
- تفسیر آیه الکرسی تفسیر آیه النور
- تفسیر (هو الاول و الآخر و الظاهر و الباطن) تفسیر سوره الاخلاص
- الدّعا بأسماالله العظام (بالعربیه و الفرنسیه) مقدمات مهمه فی أذکار الصلاه و غیرها (بالعربیه و الفرنسیه)
- صلوات و أذکار و أدعیه مهمه (بالعربیه و الفرنسیه) الاهم من کتاب الذکر و الدعاء المهم من الکتاب و السنّه
- الذکر و الدعاء و آدابهما جغرافیه مالی للصف 6 الإبتدائی (مقرره فی مدارس مالی)
- الجغرافیه للصف (5) الابتدائی الجغرافیه للصف (4) الابتدائی
- البشاره (شرح آیات و احادیث فی العربیه الاسلامیه 3 أجزاء) کتاب الباب فی القراء و الکتابه
- البستان (أنا شید مدرسیه علمیه دینیه و وطنیه و غیرها البراوات للبدرب علی کتابه الرسائل
- المحادثه الواقعیه خلاصه کتاب الباب
- کتاب الفکاهات و النوادر رحله الی القاهره
- مؤجز تاریخ مالی التعلیم العربی و علوم العرب و حضاراتهم و اهمّیتها فی العالم الاسلامی
- طب الجنان فی القصائد الحسان التربیه الاسلامیه للأولاد و حق الوعد علی الوالد
- لدیوان الجلهاوی