تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی قزاقستان
تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبي
۲۶۸ تهیه تنظیم ایگریم ، ابان ماه ۱۳۹۳
297
بخش ادبیات و هنر آکادمی علوم قزاقستان معروف به آئیزوف Auezov برای حفظ و احیاء ادبیات قزاق ها در یک پروژه مطالعاتی و پژوهشی گسترده در قالب برنامه های فرهنگی دولت و پروژه های بنیادین با استفاده از منابع تاریخ ادبیات روسی اقدام به تدوین ادبیات قزاقی در ۱۰ جلد کرده است.
کتاب تاریخ ادبیات قزاقستان روند شکل گیری وتوسعه ادبیات قزاقی رادر سه بخش و مرحله اصلی در دست تدوین دارد: ۱) ادبیات دوره باستان و قرون وسطی، ۲) ادبیات دوران آبای «عصر جدید»، ۳) ادبیات دوران مدرن.
که این سه مرحله اصلی به شاخه های زیر تقسیم و مورد بررسی قرار گرفته است: ۱، دوره - تاریخ فرهنگ عامه قزاقستان ۲ دوره تاریخ ادبیات باستان
۳ دوره - تاریخ ادبیات قزاق از قرون وسطی و دوره خانات قزاق تاریخ ادبیات قزاق در نیمه اول قرن نوزدهم . تاریخ ادبیات قزاقستان در نیمه دوم قرن نوزدهم تاریخ ادبیات قزاقستان از اوایل قرن بیستم
۷ تاریخ ادبیات قزاقستان در دهه دوم و سوم قرن بیستم تاریخ ادبیات قزاقستان در دهه چهل تا شصت قرن بیستم ۹ تاریخ ادبیات قزاقستاندر دهه شصت تا هشتاد از قرن بیستم ۱۰، تاریخ ادبیات قزاق در دوره استقلال.
ادبیات ملی همچنان برای غلبه بر بحران ایدئولوژیک است که در کتاب ادبیات قزاق از دوران باستان - تا به امروز نگاشه شده است.
جلد اول "تاریخ ادبیات قزاق" که توسط دانشمندان موسسه ادبیات و هنرآئیزوف نگارش یافته به فرهنگ عامه اختصاص داده شده است این بخش تلاش دارد تا فرهنگ عامه جنبه تاریخی و تاریخ شفاهی آن دوران را تبیین نماید. در فرهنگ عامه مطالعه آداب و رسوم، آداب و اعتقادات نیاکان قزاق و قوم قزاق، پیدایش و
298
تکامل ژانرهای فرهنگ عامه، در شکل و فرم اولیه تا تکامل هنری ادبیات از طریق نقوش بجای مانده از آن دوران مورد توجه قرار گرفته است.
با توجه به اهداف مطالعه فرهنگ عامه، فرایندهای فرهنگی در حال توسعه در همه ادوار تاریخ از ابتدا تا به امروز در نظر گرفته شده است.
همچنین به مراسم شکار باستان، حیوانات اهلی و کشاورزی و آداب و رسوم و فرهنگ عامه، جشن ها و مراسم خانوادگی و قومی شامل تعطیلات سال نو، جشنواره بهاری، جوک ها و آهنگ ها که قدمت آن به فرهنگ عامه پیش از اسلام بر می گردد اشاره شده است خانواده فرهنگ عامه آیین و مراسم عروسی و آهنگ های مراسم تشییع جنازه و آهنگ های خاص کودکان است
در فرهنگ عامه دوران باستان بنا بر اعتقادات و باورهای دینی و مذهبی یا اندیشه های عرفانی مانند شمنیسم و تنگریسم، به ادبیات سحر و جادو پرداخته شده است.
در فرهنگ عامه قرون وسطی، یک دوره طولانی، تشکیل دولت های فئودال را شامل می شود. با توجه به این واقعیت که در آن زمان متون فرهنگ عامه واقعی ضبط شده در دسترس نیست، بلکه منبع اصلی مستندات تاریخی این دوران به عنوان منبع اصلی نقوش حک شده بر روی سنگ ها و کتیبه هاي آثار باقیمانده امکان اطلاع از وضعیت ادبیات این دوران را بدست می دهد.
از نقوش‌سنگواره ها و کتیبه ها آداب و رسوم، گاهی اوقات ژانرهای ادبی، افسانه های اجداد قزاق ها، قهرمانان حماسه ساز، شخصیت های داستان پری، شخصیت های تاریخی ترک های باستان، اسطوره های کهن با محوریت زمین و آسمان، معرفی اجداد ترکان، روح و انگیزه های حماسه قهرمانانه، "اوغوز نام" و بیان تعدادی از ضرب المثل ها و چیستان ها برداشت شده است که در فرهنگ عامه مورد بررسی قرار گرفته است.
در بخش دیگری از مجموعه تاریخ ادبیات قزاقستان وضعیت فرهنگ عامه در دوران مدرن و معاصر و چگونگی اصلاح ژانرهای سنتی را نشان می دهد و اشکال سبک جدید، ناشی از حوادث تاریخی، فرهنگی و اجتماعی-سیاسی که در قرن هجدهم، نوزدهم و بیستم بررسی کند. در طی این مدت، ژانرهای قدیمی به صورت ژانرهای جدید، تم ها و نقوش تازه توسعه یافته است: بنابراین در قرن هیجدهم و نوزدهم تا نیمه اول قرن بیستم، فرهنگ عامه کلاسیک و میراث گرانبهای قزاقها را به طور خاص، در قالب داستان رمان، طنز، ، تاریخی و تغزلی حماسی (تصنیف) و آهنگ اشاره می‌کنند
299
در توسعه و روند تحول ادبیات در قرون اخیر از سبک قدیم به سبک جدید به مبارزه با استعمارگران روسیه در قالب اشعار حماسی خود نمایی می‌کند.
در قرن بیستم، شورش های آزادیبخش خلق قزاقستان در سال ۱۹۱۶ آهنگ های جدید، چیستان ها، ضرب المثل جدیدی بوجود آمد اما آنها به طور فعال تا نیمه اول قرن بیستم پایدار مانده است، و تنها چند نمونه کوچک از سبک آموزشی در زندگی روزمره مردم مدرن باقیمانده است: امروزه ژانرهای قدیمی و دوران کهن به ژانرهای مدرن شهر نشینی و تمدن جدید تغییر یافته است. لذا فرهنگ ادبی جدید و مدرن امروزی بخشی از میراث کلاسیک بشمار می‌رود.
در ادبیات باستان قزاقی گنجینه عظیمی از تاریخ باستان و قرون وسطی وجود دارد، این بخش شامل فرهنگ معنوی و علمی است که منابع مورد استفاده برای ادبیات باستان قزاقی نه تنها از زبان های ترکی، بلکه از زباهای روسی، عربی، فارسی، چینی، ترکی، مغولی، زبان های اروپای غربی، مربوط به ادبیات باستان و قرون وسطی قزاقستان و فرهنگ گرفته شده است.
بخش بزرگی از مطالعه نقوش ادبی مطالعات ترکی در منابع کهن چینی، ترکی به بنیانهای معنوی و تاریخی فرهنگی مشترک تمدن تورانی و نمونه ادبی وحدت ترک های مغول اختصاص داده شده است.
در این بخش به تشریح آثار ادبی نمایندگان برجسته ای از ادبیات قرون وسطی مانند بلاساغون، محمود کاشغری، احمدلاسائوئی، خوارزمی، قطب، سیف سارای، و آثار برجسته شاعران ناشناخته ای مانند حسام کاتب و کول گالیو آثار فارابی متفکر بزرگ شرق پرداخته شده است.
تاریخ ادبیات قزاق در قرون وسطی و دوره خانات قزاق لایه عظیمی از تاریخ ادبیات سیستماتیک در قرن هیجدهم را در بر می‌گیرد. نمونه هایی از اشعار و ادبیات کتبی گروه ترکان و مغولان و اشعار دوران خانات قزاق در دوران حکومت طلایی دشت قپچاق ها در این بخش از تاریخ ادبیات قزاق ها مورد بررسی قرار گرفته است و داستان هایی که به شرح زندگی و ماجراهای پیامبران قبل از محمد، بیوگرافی محمد (ص) و خلفای مسلمان اختصاص داده است
در عصر اردوی طلایی، ادبیات توسعه یافت و مهم ترین آثار شاهکارهای ادبی کلاسیک از دوره های علمی- آموزشی و شرح زندگی و ماجراهای پیامبران قبل از محمد(ص) و بیوگرافی حضرت محمد (ص) و خلفای مسلمان اختصاص داده است
سیستم دولت و خانات قزاق در این دوران بر سبک ادبی قزاق ها تأثیر بسزایی گذاشته است. اشعار و آثار ادبی در این دوران به اخلاق، عزت و شرف، تشریح افکار در مورد زندگی و مرگ، و تنوع و ناپایداری جهان 300
اختصاص داشته است.بزرگترین نمایندگان شعرا در این دوران ژورائو در قرن پانزدهم تا هجدهم. آسان در قرن پانزدهم، سوپیرا ژورائوقرن پانزدهم، ژیمبیت ژورائو در قرن هفدهم، بوده اند.
در عصر خانات قزاق نیز ادبیات به طور عمده در قالب آثار تاریخی نمود یافته است. و تاریخچه بسیاری از این آثار، نه تنها به عنوان وقایع و یا منابع روایی بلکه به عنوان آثار تاریخی مردم بشمار می‌رود. کتابهایی که در این دوران نوشته شده است را می توان از کتاب خاطرات "بابر زهیر الدین ، کتاب "جیم قدیرگالی، کتاب بهادرخان ابوالقاضیف نوشته شده در سنت نثر تاریخی مقاله شرق قرون وسطی، تاریخ رشیدی "و شعر" جهان نمای "محمد حیدر دولتی نامبرد.
در نیمه دوم قرن نوزدهم شیوه های واقعگرایانه و واقعیت های هنری از ویژگی های این دوران است. آخرین دوره ادبیات قزاقستان یکی از غنی ترین، پربارترین و پیچیده ترین دوران است که بلوغ مدنی و ملی نویسندگان و شاعران در این دوران اتفاق افتاد. افق های جدید از تاریخ ادبیات قزاقستان، بطور گسترده در نیمه اول قرن نوزدهم ایجاد شد و استعداد افرادی مانند تیتان دولت، مخمدبیت و شوتانبای و پس از آن آبای در آستانه قرن بیستم شکوفا شد و نوعی خودآگاهی جدیدی در ادبیات قزاقستان ایجاد شد. در ادبیات قرن نوزدهم نوعی بیداری جدید در بین قزاق ها بوجود آمد و حیات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، اخلاقی و مدنیت آن ها را تحت تأثیر خود قرار داد.
ادبیات در قرن نوزدهم نقطه عطفی جدیدی را در تاریخ طولانی مردم قزاق با توجه عمیق بر هویت ملی، شهروندی، آزاد اندیشی و احیای آگاهی ملی در بین توده های مردم آغاز کرد.
ادبیات در نیمه دوم قرن نوزدهم، به عنوان جانشین بهترین سنت های ادبیات کلاسیک قزاقستان با سبک های تازه و خلاقیتی جسورانه ایفای نقش کرد.
اولین تأثیر آثار ادبی در این دوران اصلاحات در زندگی سیاسی استپ نشینان قزاقستان است که تحولی در آگاهی ملت پس از استقرار سیاست استعماری سلطنت روسیه بشمار می رود. در دورانی که حکومت تزاری روسیه بجای خانات قزاق مستقر شد و حکومت خانات قزاق رو به افول نهاد.
در نیمه دوم قرن نوزدهم آثار ادبی قزاق ها بیشتر معطوف به مبارزه با استعمار روسیه و جنبشهای مدنی قزاق ها گردید. با ظهور شاعران و نویسندگان بزرگی مانند قونانبااولی آبای و شاکریم ... تحول دیگری در ادبیات قزاق ها بوجود آمد و بیش از هر زمان دیگر هویت مردم قزاق را آشکار ساخت، در این دوران مبارزات ضد استعماری قزاق ها با کمک ادبیات جدید وارد مرحله جدیدی شد و شاعرانی مانند شاکریم زندگی و حیات 301
خود را درسرودن اشعار انقلابی فدا کرد. خلاصه اینکه نیمه دوم قرن نوزدهم عصر طلایی ادبیات قزاق بشمار می‌رود.
ادبیات قزاقستان در اوایل قرن بیستم نیز نسبت دوره های قبل روند تکاملی یافت. در این دوره به پدیده های هنری و توسعه ملی در آثار افرادی مانند آاوزوف، موکانوا، ژومالی یوا توجه بیشتری شده است. و تاریخ ادبیات بوسیله آاوزوف ( ۱۹۲۷ ) و ادبیات قزاق بوسیله سیفولین ( ۱۹۳۲)، ادبیات قزاق در قرن بیستم (۱۹۳۲) توسط موکانوا نگاشته شده است، اما بسیاری از وقایع این زمان بدلایل مختلف در تاریخ ادبیات قرن بیستم ذکر نشده است که شاید بتوان آن را تا حدی به سلطه نظام کمونیستی در جوامع آسیای مرکزی و قزاقستان
موبوط دانست.
بخشی از ادبیات قرن بیستم به ارائه یک نمای کلی از کتابشناختی و تعداد زیادی از شاعران و نویسندگان، پرتره های تک نگاشت اختصاص داده شده است که در پیش گفتار و مقدمه "ادبیات قزاقستان از اوایل قرن بیستم" نوشته دکتر علوم زبانشناسی، استاد و رئیس پروژه تحقیقاتی، اگیوبایو به آنها اشاره شده است. ادبیات قزاقستان در سال های ۲۰-۳۰ قرن بیستم توجه ویژه ای به استقلال قزاقستان داشته است: و در سال های۲۰-۳۰، در قالب "شعر"، "نثر"، "درام،" نقد ادبی "و پرتره ادبی شاعران و نویسندگان بزرگی چون جوسیپ بیک، آیماتوا، جومبایوا، ساکن، سیفولین،" ایلیاس ژانسولوروا، بیمبیت مولیین، ژامبیل، و.. خودنمایی کرد.
ادبیات قزاق تقریبا از قرن پانزدهم به زبان قزاقی بوجود آمد و حماسه های قدیمی قزاق ها به زبان ترکی در قالب "قورقیت آتا" و "اوغیز نامه" سروده شده است.
در دوره رواج اسلام در مناطق قزاقستان زبان ادبی نا همگونی وجود داشت و ادبیات کتبی اساسا در شهر ها رشد می‌کرد و در زندگی فرهنگی اهالی شهری آثار شاعران و نویسندگان درویشی نقش بزرگی داشتند یکی از معروفترین آنها واعظ اسلام خواجه احمد یسوی بود وی مولف "دیوان حکمت" که حاوی موضوعات مذهبی و تصوف می باشد است یسوی در اثر خویش ریاضت کشیدن و اطاعت را موعظه می کرد یسوی اطمینان داشت که راه حقیقت راه رسیدن به پروردگار است.
در قزاقستان از قدیم برگزاری مسابقه شاعران بدیهه گو مناظره متداول بوده است و ادبیات کتبی قزاقی در شکل معاصرش فقط در نیمه دوم قرن نوزدهم تحت تاثیر تماس ها و گفنگو ها با فرهنگ روسی شکل گرفت
302
آثارآبای قونانبای اولی (۱۸۴۵-۱۹۰۴) بنیان گذار ادبیات واقع بینی و نوین قزاق، شاعر، اندیشمند بزرگ در آواخر قرن نوزدهم واوایل قرن بیستم نهضت فرهنگی و روشنگری را بنیان نهاد که در ترقی زبان ادبی قزاق تأثیر جدی داشت.
آبای فارسی را فرا گرفت و با ادبیات کلاسیک ایران از قبیل آثار فردوسی، سعدی، نظامی و حافظ آشنا شد و در بیست و هشت سالگی از اداره قبایل خود داری و کاملا به آموزش می‌پردازد، آثار ادبی آبای حاوی دیوان شعر، منظومه، ترجمه ها واندیشه های عبرت آمیز هستند اندیشه عمیق فلسفی و آهنگ مدنی خاص آشعار وی می باشد در اندیشه های عبرت آمیزی موضوعات تاریخی، آموزشی و حقوقی را به میان می آورد، مردم را به راه مترقی، زحمت شدید و درست کاری دعوت می نماید.
شاعر و نویسنده میرژاقیپ دولات اولی (۱۸۸۵-۱۹۲۵) مولف چند دیوان و اولین رمان قزاق "جمال بدبخت" که چند بار چاپ شد و توجه منتقدین روس و جامعه قزاق را جلب کرد. وی همچنین آثار پوشکین، لرمونتوف، کریلوف را به زبان قزاقی بر گرداند.
شاکریم قودایبردی (۱۸۳۸-۱۹۳۱) شاعر، فیلسوف و اندیشمند نیز علاوه بر اشعار متعدد مولف رساله "شرایط اسلام" هم می باشد. شاکریم شاعران بر جسته جهان همچون بایرون، پوشکین، لرمونتوف، حافظ، نوایی، کانت وشاپنگاور را استادان خلاقیت های ادبی خویش شمرده است.
در دوره شوروی آثار ژامبیل ژابایف(۱۸۴۶-۱۹۴۵) شاعر ملی قزاق شهرت یافت. بعد از انقلاب اکتبر در آثار ژانبیل موضوعات نو از جمله سرود اکتبر، وطن من، در آرامگاه لنین، لنین و استالین. اشعار ژامیبل به تمام زبان های ملل اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی ترجمه شد ومقبولیت عام یافت.
در سال ۱۹۳۴ اتحاد نویسندگان قزاقستان تشکیل شد و در سال ۱۹۵۴ مختار آویزوف رمان تریلوژی "راه آبای" را به پایان رساند.
در نیمه دوم قرن بیستم کتاب شاعر و نویسنده قزاق اولژاس سلیمنوف "آزیا" مورد توجه خوانندگان قرار گرفت در حال حاضر ادبیات قزاق در قرینه تمدن جهانی رشد می کند و امکانات و منافع خویش را در نظر گرفته گرایش جدید فرهنگی را ترقی می‌دهد.
از جمله افرادی که در ادبیات ، خصوصا ادبیات دو قرن اخیر نقش آفرین بوده اند. بیمبیت مایلین (۱۸۹۴- ۱۹۳۸) یکی از بنیانگذاران ادبیات قزاق و سبیت مقاناف (۱۹۰۰-۱۹۷۳) که از سال ۱۹۲۲ نخستین اشعار،
303
منظومه ها، مقالات و داستان های وی چاپ شد. مقاناف که حدود ۲۰۰ مقاله انتقاد ادبی نگاشته است می‌توان نامبرد.
دکتر "بولاتیک باتیرخان" استادیار دانشکده شرق شناسی دانشگاه فارابی قراقستان ادبیات فارسی را بر ادبیات شفاهی قزاقی تاثیرگذار دانست. به گزارش خبرگزاری مهر، دکتر " بولاتیک باتیرخان" استادیار دانشکده شرق شناسی دانشگاه فارابی قراقستان در سخنانی در دومین روز از ششمین مجمع بین المللی استادان زبان و ادبیات فارسی که در تالار علامه امینی دانشگاه تهران برگزار می‌شود، ادبیات فارسی را بر ادبیات شفاهی قزاقی تاثیرگذار دانست.
باتیرخان زبان و ادبیات فارسی را بر داستانهای حماسی و اشعار منظوم بسیارمشهود دانست و اظهار داشت: ارتباط داستان های حماسی و پهلوانی قزاقی با شاهنامه و برترین پهلوان حماسی در ادبیات قزاقی (آلپاسیس) دارای شباهت‌هایی است که از نظر نظم و روانی کلام از شاهنامه فردوسی تاثیر پذیرفته است؛ داستانهای مانند رستم دستان-اسکندرذوالقرنین، بهرام، جمشید وانوشیروان از سالهای پیش در میان مردم قزاق سینه به سینه و نسل و به نسل حکایت شده است.
استادیار دانشکده شرق شناسی دانشگاه فارابی قزاقستان گفت: بین داستانهای قزاقی و شاهنامه فردوسی شباهت‌های بسیار زیادی وجود دارد؛ در شاهنامه فردوسی و آلپامیس همه قهرمانان اسطوره‌ای ظلم ستیز بوده که برای حفظ استقلال و یکپارچی سرزمین شان به مبارزه و جنگ برخواسته‌اند.۲۶۹