اردن در یک نگاه

کشور اردن در جنوب شرقی آسیا واقع شده است،شمال غربی عربستان سعودی. اردن یکی از 15 کشوری است که از آن‌ها به عنوان “مهد بشریت” یاد می‌شود.اردن کنونی وسعتی در حدود 96188 کیلومتر مربع دارد که شامل دریای مرده نیز می‌شود، این کشور تقریباً هم اندازه کشور اتریش یا پرتغال است. به طور خلاصه بخش اعظم اردن بادیه (۷۸/۴ درصد كل مساحت) تشكیل می‌دهد. همچنین ۱۱/۲ درصد به دشت‌ها و ۹/۲ درصد به دره‌ها و ۰/۶ درصد به كوه‌ها اختصاص دارد و همین درصد از سرزمین اردن را آب پوشانده است. 

ارتفاعات و ناهمواری‌ها، رودخانه‌ها، دریاچه‌ها

پست ترین نقطه اردن دریای مرده است (Dead Sea) با ارتفاع 408متر پایین تر از سطح دریا و مرتفع‌ترین نقطه آن، قله کوه ام الدمی (Umm Al-Dami) به ارتفاع 1854 متر می باشد. رود اردن، رودی در جنوب شرقی آسیاست که در دره بزرگ جریان داشته به دریای مرده می‌ریزد. رود اردن مسیر 75 کیلومتری را تا دریاچه باتلاقی هولا (Hula) که اندکی بالاتر از سطح دریاست و پس از آن مسیری حدود 25 کیلومتر تا دریای گالیله را می‌پیماید، قسمت آخر شیب کمتری داشته و رود قبل از رسیدن به دریای مرده که هیچ خروجی ندارد، شروع به پیچ و خم می‌نماید. بخشی از رود در شمال دریای گالیله (یا جلیله) مرزهای مورد مناقشه اسرائیل با سوریه را تشکیل می‌دهد.

آب و هوا

اردن غربی اقلیمی‌ مدیترانه‌ای است که تابستان‌های گرم و خشک، زمستان‌های مرطوب و سرد و دو فصل کوتاه انتقالی دارد. اردن را می‌توان به سه منطقه متفاوت جغرافیایی تقسیم کرد: دره اردن (Jordan Valley)، ارتفاعات کوهستانی و بیابان‌های شرقی یا منطقه بادیه (Badia).

پوشش گیاهی

كشور اردن از نظر تنوع گیاهی كشوری غنی به شمار می‌رود و دانشمندان در این كشور بیش از 2500 گونه گیاهی جهانی ثبت كرده اند كه بر اساس معیارهای جهانی در جایگاه خوبی قرار دارد. 349 گونه گیاهی كمیاب در این كشور وجود دارد كه 76 گونه آن در معرض انقراض است و 18 گونه آن طبق گزارش اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت در فهرست جهانی گونه‌های در معرض خطر قرار دارد. اردن مملو از شگفتی‌های طبیعی و مکان‌های تاریخی است. پلی بین دریا و صحرا، شرق و غرب. همچنین پلی بین دنیای باستان و مدرن. سرتاسر این کشور موزه‌های فضای آزاد است. اردن کشوری برای تمام فصول است.

جمعیت

جمعیت اردن درحال حاضر یعنی در پایان سال 2022 معادل 11.302.000 نفر است که به شکل روز آمدی در سایت اداره آمار اردن قابل دستیابی است. تراكم جمعیت در 2022، ۱۲۷/۳ نفر به ازاء هر كیلومتر مربع است. جمعیت اردن را از نظر نوع معیشت و تفاوت‌های طبقاتی میتوان به سه عنصر فلسطینی، اردنی و بدویان (بادیه‌نشینان) تقسیم كرد.

مهاجرت و تراکم و پراکندگی جمعیت

مهاجرت و جابه‌جایی جمعیت در كشور اردن نسبتاً زیاد انجام شده است، زیرا در زمان تشكیل آن، شمار بسیاری از ساكنان ساحل غربی رود اردن به ساحل شرقی مهاجرت كردند و بار دیگر پس از جنگ 1967 و اشغال بخشی از ساحل غربی به ‌وسیله رژیم اشغالگر قدس، 200 هزار نفر به ساحل شرقی كوچ كردند. به جز این عوامل تاریخی، عوامل دیگری كه مهاجرت‌ها را باعث شده است، توسعه شهرنشینی و نزدیک بودن به مركز صنایع مخصوصاً در امان و زرقا و رونق بازار كار در این دو شهر بوده است. همچنین بی‌ثباتی و اغتشاشات لبنان در دهه 1970‌ باعث شد كه بسیاری از طبقات ثروتمند و متمكن آن كشور به اردن‌ مهاجرت كنند.

وضعیت شهرنشینی و روستا نشینی

بر اساس آخرین آمار اداره آمار اردن در پایان سال 2022، ۹۰/۳ درصد جمعیت قریب 10 میلیونی اردن در شهرها سکونت داشته‌اند، این درحالی است که درصد جمعیت شهرنشین  به كل جمعیت در سال 2011 ، ۸۲/۶ درصد و نرخ شهرنشینی این کشور طبق آمارهای سال 2010 معادل ۰/۷۹ درصد با رشد سالانه ۱/۶ درصد بوده است. در سال 2005 نیز به تقریب همان 79 درصد از جمعیت ۵/۷ میلیونی اردن در جوامع شهری از جمله امان، القاعده، زرقاء، اربد، السلط( Al-salt )، کرک و قسمت جنوبی شهر عقبه زندگی می‌کردند.

ساختار جمعیت

نسبت جنسیتی جمعیت در اردن (تعداد پسران در ازای هر 100 دختر) به طور منسجم با اسلوب جهانی، ادامه یافته و جریانات سیاسی و جنگ ها و نوسانات اقتصادی و اجتماعی که در اردن در طی سه دهه اخیر رخ داد، بر ترکیب جنسیتی جمعیت اثر گذار نبوده است. این نسبت جنسیتی 109 پسر در ازای 100 دختر در سال 1979 برآورد شده است.

تاریخ دوران باستان (پیش از میلاد مسیح)

در طول دوره پارینه سنگی 17000 - 500000 ق.م ساکنان اردن حیوانات وحشی را شکار کرده و از گیاهان وحشی استفاده می کردند، احتمالا آن‌ها حرکت حیوانات را که در جست‌وجوی مرتع و زندگی در کنار آب بوده‌اند را دنبال می‌کردند. امپراتوری‌ ایران در سال 333 ق.م توسط اسکندر فتح شد، وی قادر به متحد کردن تمام مدیترانه شرقی، از یونان تا مصر و از شرق تا رود سند بود. در دوران اسکندر فرهنگ یونانی در مناطق تحت سلطه او گسترس یافت. اسکندر در سال 323 ق.م در بابل درگذشت و امپراتوری وی خُرد و در میان سردارانش تقسیم شد. میان سرداران درگیری بالا گرفت و در نهایت سوریه تحت سلطه سلوکیان قرار گرفت و مصر به همراه فلسطین و اردن تحت فرمانروایی بطلمیوس به مهم‌ترین مناطق تبدیل شد و دو کشور اخیر تحت فشار رقبای بزرگ خود قرار گرفتند. در حالی که تمدن نبطیان که پیش از غلبه اسکندر سر برآورده بود به طور کامل در جنوب اردن مستقر بود، در شمال‌این کشور حدود 50 هزار سرباز یونانی در دکا پلیس سکنی گزیدند.‌ این اتفاق در سال 301 ق.م در دوران سلوکوس اول نیکاتور (Seleucus I Nicator) با هدف یونانی گرایی منطقه رخ داد. برخی از شهرهای دکا پلیس مکان‌هایی باستانی بودند - مانند ربوث آمون - که به فیلادلفیا تغییر نام داد و برخی توسط سربازهای یونانی بنا نهاده شد از جمله آبیلا (Abila) و جرش (Jarash) و هم چنین ام قیس.

تاریخ دوره میانه

ارگ امان بازتاب 7000 سال تاریخ اردن(1403)، برگرفته از سایت ویکی پدیا، قابل بازیابی از https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Jordan

ظهور مسیح در زمانی رخ می‌دهد که انباط همچنان به پادشاهی آرتاس چهارم بر اردن حاکم اند و حکومت آنان تا سال 324 م ادامه می‌یابد. به‌این ترتیب که در سال 106 میلادی امپراطور روم، تراژان (Trajan)، پادشاهی نبطیان را به عنوان استان عربی تحت کنترل روم، در شهر پترا ضمیمه قلمرو خود اعلام می‌کند.‌این دوران اوج قدرت و ثروت انباط به شمار می‌رود.

آثار باستانی و تاریخی

قصر حلابات

قصر حلابات (Qasr al - Hallabat)در 30 کیلومتری شرق جاده اصلی به سمت ازرق واقع شده است.‌ این قصر در دوران کاراکالا (Caracalla) 217 - 198 میلادی ساخته شده و در طول قرن هفتم تبدیل به صومعه شده و امویان آن را با نقاشی دیواری و حجاری مزین کرده‌اند. دو کیلومتر بعد از قصر، خرابه‌های مجموعه حمام‌هایی به نام حمام صرح (Hammam al - sarah) به چشم می‌خورد.

جدایی از کرانه باختری

پیش از سال 1989، دو ماه قبل از‌این که اسرائیل کرانه باختری را اشغال کند؛ آخرین انتخابات پارلمانی اردن در آوریل 1967 برگزار شد از زمان اتحاد دو کرانه در سال 1950، شرق و غرب در پارلمان حضور برابر داشتند؛ هرکدام سی نماینده در مجلس نمایندگان داشتند. در سال 1967 اسرائیل کرانه باختری را اشغال کرد، همچنین قطعنامه نشست سران عرب در رباط در سال 1974 که ساف (PLO: Palestine Liberation Organization) (سازمان آزادی بخش فلسطین) را به عنوان «نماینده انحصاری مشروع» از مردم فلسطین تعیین کرده بود، موانع قانونی و عملی برای برگزاری انتخابات عمومی ‌را نشان داد. در 1988 اردن تمام روابط اداری و حقوقی خود را با کرانه باختری قطع می‌کند و به دنبال موج شورش در برخی از مناطق که سایت ملک حسین آن را ناشی از مشکلات اقتصادی می داند، نخستین انتخابات پس از 1966 در کرانه شرقی انجام می‌پذیرد.

ملکه نور

ملکه نور، در طول دهه 80 میلادی، نقش بسیار مؤثری در زمینه ترویج آموزش، فرهنگ، رفاه اجتماعی و پروژه‌های برنامه ریزی شهری در اردن داشت. وی آخرین همسر شاه حسین و ملکه اردن در خلال سال‌های 1978 تا 1999 بود و تا هنگام مرگ همسر خود در سال 1999 در‌این مقام باقی ماند. ملکه نور که متولد‌ ایالات متحده آمریکا بود و اصلیتی سوری، انگلیسی و سوئدی داشت، در هنگام ازدواج تابعیت اردنی اختیار کرد. وی هم اکنون رئیس جنبش دهکده واحد جهانی و مدافع و طرفدار منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای است.

منبع اصلی

لایقی، غلامرضا (1402). جامعه و فرهنگ اردن. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی(در دست انتشار).

نویسنده مقاله

غلامرضا لایقی