روابط علمی و دانشگاهی میان ایران و عربستان
روابط علمی و دانشگاهی میان ایران و عربستان
علم و دانش همواره زبانی مشترک و فراتر از مرزهای جغرافیایی و نوسانات سیاسی بوده است. در طول تاریخ تمدن اسلامی، شکوفایی علمی زمانی به اوج خود رسید که دانشمندان فارغ از تبار و ملیت، در مراکز بزرگ علمی گرد هم میآمدند و به تبادل اندیشه میپرداختند.
ایران و عربستان سعودی، به عنوان دو قطب اثرگذار در جهان اسلام و منطقه خاورمیانه، نه تنها دارای پیشینهای غنی از میراث فرهنگی مشترک هستند، بلکه هر دو در دهههای اخیر گامهای بلندی در مسیر توسعه زیرساختهای دانشگاهی و پژوهشی برداشتهاند. با این حال، با وجود ظرفیتهای عظیم موجود در دانشگاههای تهران، ریاض، جده و سایر شهرهای علمی دو کشور، سطح تعاملات نخبگانی و دانشگاهی همپایِ اهمیت راهبردی این دو همسایه نبوده است[[1]].
روابط میان جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی عربستان سعودی، به عنوان دو قدرت هژمونیک در منطقه غرب آسیا و جهان اسلام، همواره تابعی از متغیرهای سیاسی، امنیتی و ایدئولوژیک بوده است. با این حال، تحولات استراتژیک سالهای اخیر، بهویژه توافق احیای روابط در مارس ۲۰۲۳ با میانجیگری چین، فصل نوینی را در مناسبات دوجانبه گشوده است که فراتر از بازگشایی سفارتخانهها، بر لایههای عمیقتر تعاملات انسانی و فنی تمرکز دارد. در واقع با احیای روابط بین ایران و عربستان در دوره اخیر بهبود روابط فرهنگی بین طرفین از جمله همکاریها و تعاملات علمی و دانشگاهی نیز اهمیت یافته است. به خصوص اینکه در جهان معاصر که قدرت نرم و مرجعیت علمی از مؤلفههای اصلی اقتدار ملی محسوب میشوند، دیپلماسی علمی به عنوان ابزاری کارآمد برای مدیریت تنشها، ایجاد اعتماد متقابل و حل چالشهای مشترک فرامرزی، اهمیت دوچندانی یافته است.
اساتید و دانشجویان عربستان در مراکز علمی-دانشگاهی ایران
حضور اتباع عربستان سعودی در نظام آموزش عالی ایران، متأثر از فضای سیاسی دهههای گذشته، جریانی محدود اما دارای پتانسیل رشد بوده است. به عبارتی وجود تنشهای سیاسی در روابط و تفاوتهای فرهنگی و زبانی مانع از آن شده است که دانشجویان عرب از تمایل لازم برای حضور در دانشگاههای ایران برخوردار باشند. به خصوص اینکه در طول دهه های گذشته دانشجویان سعودی عمدتا در کشورهای غربی به تحصیل پرداخته و کسب مدارک علمی از دانشگاههای مطرح و درجه یک در امریکا و اروپا را هدفگذاری کردهاند.
در دسامبر ۲۰۰۴، مذاکرات راهبردی میان مقامات ارشد وزارت علوم ایران و رهبران سیاسی و آموزشی عربستان سعودی برگزار شد که نقطه عطفی در تاریخچه همکاریهای آکادمیک محسوب میشود. در جریان این نشستهای دیپلماتیک، طرفین بر لزوم پایهگذاری یک رابطه نظاممند علمی توافق کردند و بسترهای اولیه برای تبادلات دانشگاهی را مورد بررسی قرار دادند. در این مقطع تاریخی، توافق شد که دولت ایران به دانشجویان عربستانی که مایل به ادامه تحصیلات عالی در ایران هستند، بورسیه تحصیلی اعطا کند. در این توافق، اولویت با دانشجویانی بود که در طرحهای مشترک آموزشی شرکت کرده و دورههای «زبان فارسی» را میگذراندند[[2]].
یکی از کانونهای اصلی حضور دانشجویان و طلاب سعودی در ایران، «جامعةالمصطفی العالمیه» است؛ نهادی بینالمللی که وظیفه آموزش و جذب داوطلبان غیرایرانی را بر عهده دارد. طبق گزارشها، این مرکز دانشگاهی-حوزوی که بودجه و حمایتهای قابلتوجهی دریافت میکند، میزبان هزاران دانشجو از ملیتهای مختلف بوده است تا با قرائت جمهوری اسلامی از اسلام آشنا شوند. در میان فارغالتحصیلان شاخص این مرکز از کشور عربستان سعودی، نام «شیخ نمر باقر النمر» به چشم میخورد[[3]].
بررسی تازهترین دادههای آماری مربوط به نظام آموزش عالی ایران در اکتبر ۲۰۲۵، بیانگر رشدی ملموس و جهشی قابلتوجه در دیپلماسی علمی کشور است. بر اساس گزارشهای موجود، جمعیت دانشجویان بینالمللی شاغل به تحصیل در دانشگاههای ایران از ۳۵ هزار نفر در سال تحصیلی گذشته، به مرز ۶۰ هزار نفر در سال جاری (2025) رسیده است که نشاندهنده افزایشی تقریباً دو برابری است. این دانشجویان که از ۱۰۱ ملیت مختلف گردهم آمدهاند، عمدتاً اتباع کشورهای همسایه و منطقه نظیر افغانستان، هند، عراق و پاکستان هستند که بدنه اصلی جامعه دانشجویان غیرایرانی را تشکیل میدهند[[4]].
با وجود این تنوع ملیتی و گستردگی جغرافیایی، نکته قابل تأمل اینجاست که نام «عربستان سعودی» در میان کشورهای اصلی فرستنده دانشجو به ایران به چشم نمیخورد. در واقع، علیرغم نزدیکی جغرافیایی و اشتراکات دینی، سهم شهروندان سعودی در این آمار ۶۰ هزار نفری تقریباً نامشهود است.
اساتید و دانشجویان ایرانی در مراکز علمی-دانشگاهی عربستان
اختلافات و تنشهای سیاسی بین ایران و عربستان و محدودیتهای و مشکلات در تعاملات و همکاریهای اقتصادی و فرهنگی – اجتماعی بین طرفین در طول دهه های گذشته ملموس بوده است. چنین فضایی تبعات مستقیم و سلبی بر توسعه روابط و تعاملات بین مردم دو کشور و از جمله نهادهای علمی و اساتید و دانشجویان شده است. این وضعیت باعث شده تا اساتید و دانشجویان ایرانی شاهد بسترها و فضای مناسبی برای حضور در دانشگاهها و مراکز علمی عربستان نباشند و به جستجوی فرصتهای علمی در سایر کشورها بپردازند. به خصوص اینکه علاوه بر تنشها و مشکلات سیاسی، نگرش منفی به ایران در برخی از اقشار و نهادهای عربستان متاثر از تفاوتهای ملی و ایدوئولوژی و تفکرات وهابی و همچنین تفاوتهای زبانی مانع از این شده که دانشجویان و اساتید ایرانی از انگیزه و اراده لازم در این خصوص برخوردار باشند. لذا ح تنها میتوان به حضور محدود برخی از ایرانیان در دانشگاهها و مراکز علمی در برخی مقاطع اشاره کرد.
از جمله دانشگاه علم و صنعت «ملک عبدالله»[1] در جده، به دلیل ماهیت بینالمللی و تمرکز بر پژوهش، میزبان محققان ایرانی بوده است. اسنادی وجود دارد که نشان میدهد نخبگان ایرانی فارغالتحصیل از دانشگاههای برتر ایران (مانند دانشگاه صنعتی شریف) در این دانشگاه مشغول به فعالیتهای سطح بالا هستند. به عنوان نمونه، دکتر حسین فریبرزی، که کارشناسی خود را از دانشگاه شریف دریافت کرده، هماکنون به عنوان استاد مهندسی برق و کامپیوتر و محقق اصلی گروه مدارهای مجتمع (ICS) در دانشگاه ملک عبدالله فعالیت میکند[[5]].
همکاری ها و مبادلات علمی و دانشگاهی میان ایران و عربستان
با احیای روابط ایران و عربستان از سال 2023 و به رغم کندی توسعه همکاریها در بخشهای فرهنگی- اجتماعی و اقتصادی، تلاشهایی برای شکل دادن به برخی همکاریهای علمی و دانشگاهی در جریان است. در این راستا برخی رایزنیهایی دیپلماتیک برای امکانسنجی همکاریهای دانشگاهی بین دو کشور انجام شده است. در جریان دیدارهای دیپلماتیک اخیر، تمرکز اصلی بر معرفی حوزههای مشترک و فنی بوده است؛ بهطوری که زمینههایی همچون «صنایع نفت، گاز و انرژی» که از مزیتهای نسبی هر دو کشور محسوب میشوند، به عنوان بستری مناسب برای همکاریهای آتی پیشنهاد شدهاند. علاوه بر این، در این رایزنیها به وجود زیرساختهای آزمایشگاهی و فعالیتهای استارتاپی در دانشگاه تهران اشاره و عنوان شده است که در صورت فراهم شدن شرایط، امکان همکاری در این بخشهای تخصصی نیز وجود دارد[[6]].
در راستای رایزنیهای دوره اخیر بین دو کشور، سفیر عربستان در ایران تحرکات و اظهارات مهمی را از جمله در خصوص توسعه همکاریهای علمی و دانشگاهی بروز داده است. در جریان بازدید عبدالله بن سعود العنزی، سفیر عربستان از آی هیت در نشستی مشترک با امیرحسین میرآبادی، رئیس مرکز تعاملات بینالمللی علم و فناوری بر افزایش سطح همکاریهای دو کشور و تنوعبخشی به زمینه های همکاری به ویژه در حوزه های علمی و فناوری تاکید ویژهای شد. همچنین، مقرر شد تا حوزه های اولویت دار برای مشارکت دو کشور تعیین و متناسب با این اولویت ها در بخش های توسعه فناوری و پروژه های اقتصادی دانش بنیان، برنامه های مشترک تعریف شود. از دیگر موضوعاتی که در این دیدار مورد تاکید قرار گرفت، معرفی نهاد متناظر معاونت علمی در عربستان برای کلید زدن تعاملات بود تا اولویت ها و حوزه های علاقه مندی مشترک مشخص شده و برمبنای آن حوزه ها تعاملات صورت بگیرد.[7]
در گفتگوهای بین مقامات ایرانی و سعودی برای توسعه همکاریهای علمی، مسائل مختلفی از جمله تبادل هیاتهای بلند پایه در حوزه علم و فناوری، محدود نکردن روابط به تعاملات سیاسی، بسنده نکردن به تفاهمات و توافقات در پیشبرد برنامه ها و حضور در رویدادهای فناورانه دو کشور مورد تاکید قرار گرفته است. در توسعه همکاریهای علمی و دانشگاهی بین دو کشور یکی از درخواستهای مقامات سعودی این است که برنامه چشمانداز 2030 عربستان به عنوان چهارچوبی برای همکاریها مورد توجه قرار گیرد. به خصوص اینکه چشمنداز 2030، افقها و اهداف عربستان در توسعه علمی را مشخص کرده است. [8]
فراتر از رایزنیهای ذکر شده، بسترسازی برای دیپلماسی فناوری نیز در دستور کار قرار گرفته است. در این راستا، تطبیق اولویتهای همکاری با سند چشمانداز ۲۰۳۰ عربستان و تمرکز بر پروژههای اقتصاد دانشبنیان به عنوان نقشه راه تعاملات دوجانبه شناخته میشود. همچنین به منظور پر کردن شکاف شناختی نسبت به زیستبوم نوآوری طرفین، بهرهگیری از ظرفیت متخصصان جوان و ایجاد کانالهای ارتباطی میان نهادهای متولی علم و فناوری، راهکاری بنیادین برای پایداری و تنوعبخشی به مناسبات فیمابین تلقی میگردد[[9]].
در راستای توسعه همکاریهای علمی و دانشگاهی بین دو کشور، کمیته علمی و دانشگاهی انجمن دوستی ایران و عربستان اقدامات و تحرکاتی را انجام داده است که از جمله شامل تعریف چشمانداز، ماموریت و اهدافی در این حوزه است. چشمانداز ترسیم شده در این خصوص ایجاد شبکهای پویا از همکاریهای علمی، دانشگاهی و پژوهشی میان نخبگان ایران و عربستان در راستای ارتقای دیپلماسی علمی منطقه است و ماموریت اصلی نیز عبارت است از: تسهیل تعاملات بیندانشگاهی، تولید مشترک دانش، و ترویج گفتوگوی علمی میان دو کشور به عنوان زیربنایی برای روابط پایدار. [10]
کمیته علمی و دانشگاهی انجمن دوستی ایران و عربستان مأموریت دارد پیوندهای مؤثری میان دانشگاهها، مراکز پژوهشی و نخبگان علمی ایران و عربستان برقرار کند. این کمیته با رویکردی آیندهنگر، دیپلماسی علمی را بهعنوان ابزاری مؤثر در توسعه روابط مردمی و نخبگانی تعریف میکند. از مهمترین برنامههای این کمیته میتوان به برگزاری کنفرانسهای بینالمللی، تألیف آثار مشترک علمی، تبادل استاد و دانشجو، و راهاندازی دورههای عربستانشناسی در ایران و ایرانشناسی در عربستان اشاره کرد. همچنین پروژههایی مانند تألیف مشترک کتاب درباره شخصیت محمد بن سلمان و برگزاری نشست ایران و عربستان در افق بخشی از چشمانداز علمی این کمیته است. [11]
در مجموع ، به رغم تلاشهای در حال انجام، این موارد فعلاً در سطح طرح موضوع و ایجاد زمینههای اولیه همکاری قابل ارزیابی است و تا اجرایی شدن کامل فاصله دارد.
دانشگاه و مراکز علمی همکار در ایران و عربستان
در میان مراکز علمی همکار در عربستان، «دانشگاه ملک سعود»[2] در ریاض جایگاهی کانونی دارد. این دانشگاه با دارا بودن دپارتمان تخصصی «زبان و ادبیات فارسی»، یکی از پایگاههای اصلی آموزش این زبان در شبهجزیره عربستان محسوب میشود. تخصیص کد رشته مستقل و تداوم فعالیت این کرسی آموزشی، بازتابدهنده اهمیت راهبردی زبان فارسی در منظومه فکری و سیاستگذاری عربستان است[[12]].
در سمت ایران، مسئولان «دانشگاه تهران» نیز آمادگی خود را برای مشارکت در این تعاملات احتمالی ابراز کردهاند. در این چارچوب، مذاکراتی صورت گرفته که طی آن، پیشنهاد «خواهرخواندگی» میان دانشگاه تهران و دانشگاه ملک سعود به عنوان یک طرح اولیه مطرح گردیده است. همچنین در داخل کشور، مقدماتی برای راهاندازی رشته «مطالعات عربستان» در دانشگاه تهران فراهم شده و مسئولین دانشگاهی از امکان دعوت اساتید سعودی برای تدریس در این رشته سخن گفتهاند. [13]
در مجموع میتوان گفت روابط علمی و دانشگاهی ایران و عربستان امروز در نقطهای ایستاده که نه از گستردگی و عمق لازم برخوردار است و نه میتوان ظرفیتهای بالفعل و بالقوه آن را نادیده گرفت. اکنون، بیش از هر زمان دیگری، شرایط سیاسی و فضای جدید پس از احیای روابط، فرصتی واقعی برای عبور از تعاملات محدود و مقطعی و حرکت به سوی همکاریهای پایدار فراهم کرده است.
اگر دانشگاهها، اساتید و نهادهای علمی دو طرف با برنامه جلو بروند و ارتباطات رسمی و منظم شکل بگیرد، همکاریهای علمی میتواند به یکی از پایدارترین و کمهزینهترین راههای نزدیک شدن دو کشور تبدیل شود. این نوع روابط معمولاً تحتتأثیر تنشهای سیاسی قرار نمیگیرد و میتواند به شکلگیری درک بهتر، کاهش سوءتفاهمها و تقویت ارتباط میان نخبگان دو جامعه کمک کند. در نهایت، گسترش همکاری علمی میان ایران و عربستان میتواند هم به توسعه علمی دو کشور کمک کند و هم زمینهساز آرامش و همگرایی بیشتر در جهان اسلام باشد.
زینب سبزی
کتابشناسی
[1] KAUST
[2] King Saud University
[1] Cafiero G (2024). A year ago, Beijing brokered an Iran-Saudi deal. How does détente look today?. Available for https://www.atlanticcouncil.org/blogs/iransource/iran-saudi-arabia-china-deal-one-year/
[2] Khan, M. G. A. (2004). Iran, Kingdom to Expand Cooperation in Science. Available for https://www.arabnews.com/node/259066
[3] Ebrahimpour, A. A. (2020). Iran's International Propaganda Machine: Al Mustafa International University. Available for https://iranwire.com/en/features/68338/
[4] Tehran Times (2025). Foreign students studying in Iranian universities almost doubled. Available for https://www.tehrantimes.com/news/518720/Foreign-students-studying-in-Iranian-universities-almost-doubled
[5] KAUST (2025). Hossein Fariborzi. Available for https://cemse.kaust.edu.sa/profiles/hossein-fariborzi
[6] ANA (2025). There is a ground for cooperation with Saudi Arabian universities. Available for https://ana.ir/fa/news/944626
[7] سازمان توسعه همکاریهای علمی و فناورانه بینالمللی( 4 بهمن 1402)، افزایش همکاریهای علمی و فناوری میان ایران و عربستان، قابل دسترسی در:
https://cistc.ir/13897/ir-arab-ihit-coop-03-11-02/
[8] همان.
[9] CISTC (2024). Increase in scientific and technological cooperation between Iran and Saudi Arabia. Available for https://cistc.ir/13897/ir-arab-ihit-coop-03-11-02/
[10] انجمن دوستی ایران و عربستان (2025)، کمیته علمی و دانشگاهی انجمن دوستی ایران و عربستان، قابل دسترسی در:
https://iransaudi.org/%DA%A9%D9%85%DB%8C%D8%AA%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C-%D9%88-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A7%D9%86%D8%AC%D9%85%D9%86-%D8%AF%D9%88%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7/
[11] همان.
[12] King Saud University (2024). Persian Language Specialization Details. Available for https://vrea.ksu.edu.sa/en/node/5619
[13] Ibid.