زبان‌های رایج‌ در افغانستان

از دانشنامه ملل

زبان‌های رایج در افغانستان عبارت‌اند از:

۱- فارسی؛ ۲- پشتو: ۳- بلوچی (در قسمت‌هایی از نیمروز) ؛ 4- ازبکی (در ولایات شمالی) ؛ ۵- ترکمنی (در شمال و شمال غرب)؛ ۶- پراچی (در یکی از دره‌های نجراب) ؛ ۷- منجی (در منجان بدخشان)؛ ۸- واخی (در واخان)؛ ۹- سریکلی یا سریگلی (در حاشیه شمال واخان)؛ ۱۰- سنگلیچی (در شرق منجان و جنوب زیباک بدخشان)؛ ۱۱- زیباکی (در زیباک بدخشان)؛ 12- اشکاشمی (در اشکاشم بدخشان)؛ ۱۳ - شغنی (در اشکاشم و شغنان)؛ ۱۴- روشانی و ارشری (در حاشیه غربی بدخشان در جوار رود پنج)؛ ۱۵ - که ته (در نورستان شرقی، مرکزی و غربی)؛ 16 - وایگلی (در نورستان مرکزی)؛ ۱۷- اشکویی (در نورستان مرکزی و غربی)؛ ۱۸- پارونی (در نورستان مرکزی)؛ ۱۹- پشه‌ای (در جنوب نورستان مرکزی و غربی در حوالی لغمان و دره‌های تگاب، نجراب، کوهستان، کاپیسا و پغمان)؛ ۲۰ - گوربتی (در حاشیه شرقی نورستان شرقی)؛ ۲۱- تیراهی (در غرب خیبر و دکه)؛ ۲۲- جتی (در میان چادرنشینان)؛ ۲۳- سندی (در میان هندوها)؛ ۲۴- لهندا (در میان هندوها)؛ ۲۵ - پنجابی (در میان سیک‌ها)؛ ۲۶- مغولی (در میان تعدادی از قریه‌های هرات و فاریاب)؛ ۲۷ - قزاقی (در بعضی از تیره‌های شمال کشور و قلعه نو)؛ ۲۸- قرقیزی (در پامیر خرد)؛ ۲۹ - اورموری (درلوگر) 30- آذری (نوعی ترکی آذربایجانی‌که قبلا در اطراف کابل تکلم می‌شده و از بین رفته است)؛ ۳۱- عربی (در بلخ، مزار شریف و... که از بین رفته یا در حال ازبین‌رفتن است)؛ ۳۲- براهویی (در چخانسور و اطراف شورابک)[۱] و ۳۳- یازغلامی (در دره یازغلام پامیر) که از گویش‌های زبان اشکاشمی هم به شمار می‌رود.

براهویی زبان قوم براهویی در نیمروز و سیستان است و «نماینده زبان دراویدی در افغانستان است».[۲]

دایره‌المعارف بریتانیا راجع‌به براهویی‌ها نوشته است:

«در پاکستان ۱۵۰/۰۰۰ نفر به زبان براهویی تکلم می‌کنند و به‌صورت ایلی زندگی می‌کنند و از گردنه بلان (در مرزهای افغان) تا دریا عرب جای دارند.زبان آنها با زبان دراویدی از یک خانواده است. بقیه دراویدی‌ها در شبه‌جزیره هندوستان مستقر شده‌اند. از حیث قیافه به بلوچ‌ها و پتان‌ها شباهت دارند. همه آنها سنی مذهب‌اند».[۳]

بلوچ‌ها از اقوام هندواروپایی‌اند و زبان بلوچی از خانواده زبان‌های ایرانی است.

«نیای زبان بلوچی نه زبان پارتی است و نه پارسی میانه، بلکه زبانی است فراموش‌شده که مشترکاتی با هر دوی این زبان‌ها داشته است... بلوچ‌ها گویش خود را رخشانی می‌خوانند، در امتداد رود هیرمند در پلالک، لندی، دهمرده، رودبار، قلعه پادشاه، قلعه مادر پادشاه، چاربرجک، قلعه افضل، بندر کمال‌خان و میرآباد، در سمت شمال در قلعه فتح، سبزگزی، خوابگاه، کنگ، دین مهد، زرنج، زیارت امیران صاحب، دوست‌محمد، کرکی، چخانسور و به طرف شمال، درکدو، خاس، ولوخی و...»[۴]

رواج دارد. برخی از زبان‌های هندی در افغانستان بومی‌اند؛ مانند نورستانی و دردی و برخی وارداتی‌اند؛ مانند زبان‌های هندی جدید. ورود زبان‌های هندی جدید، به علت ورود هندوها به افغانستان از زمان سلسله غزنویان بود، معابد هندوها و سیک‌ها بیشتر در شهرهای شرقی افغانستان یافته می‌شود. هندی‌های افغانستان به زبان‌های پنجایی، سندی و انکو (لهندا) صحبت می‌کردند. عده‌ای دامدار گجر در کنر به زبان گجری تکلم می‌کنند.

«در ادوار پیش از اسلام، پشه‌ای زبان تمدن هندی بسیار پیشرفته‌ای بود و شاید به‌سوی شمال غربی گسترش یافته و به منطقه پراچی تجاوز کرده و آن را احاطه کرده باشد».[۵]

زبان‌های پراچی و اورموری از زبان‌های زنده و از زمره زبان‌های ایرانی در شرق افغانستان است و هر دو از یک خانواده‌اند. زبان پراچی در شمال شرق کابل در دره شتل، از دره‌های مجاور پنجشیر، شمال گلبهار تکلم می‌شود. واژه‌های پراچی قرابت زیادی با لغات زبان اورموری دارد. زبان پشه‌ای نیز تأثیر زیادی بر زبان پراچی داشته؛ زیرا در همسایگی آن بوده است.

زبان‌های ازبکی، ترکمنی، قرقیزی، قزاقی و مغولی مربوط به اقوام ترک‌تبار است، زبان ازبکی، در نواحی شمالی در میمنه، شیبرغان، مزار شریف، سمنگان، قندوز، سرپل، تخار و... رواج دارد. در افغانستان آثار زبان ازبکی کم است. ازبک‌ها فارسی را به‌خوبی می‌دانند و اغلب بدان تکمل می‌کنند و آثار آنان بیشتر به زبان فارسی نوشته می‌شود.

زبان مغولی از زبان‌های پسمانده در افغانستان است و تعدادی از افراد بازمانده از قوم مغول در بعضی مناطق اطراف هرات به آن تکلم می‌کنند. مغولان افغانستان زبان قومی و طایفه‌ای خود را اغلب کنار نهاده و به فارسی و گاهی پشتو تکلم می‌کنند؛ ولی اصل‌ونسب خویش را فراموش نکرده‌اند.

عرب‌ها در چند روستای افغانستان در غرب مزار شریف زندگی می‌کنند. آنها به زبان عربی سخن می‌گفته‌اند؛ ولی به‌تدریج زبان عربی را رها کرده، به زبان‌های فارسی، ازبکی، ترکمنی وگاهی پشتو (بسته به اقوامی‌که در کنار آنها ساکن‌اند) سخن می‌گویند.

زبان‌های لهندا (زبانی هندی است)، پراچی، اورموری، پشه‌ای، مغولی، عربی، پامیری و... جزء زبان‌های کم‌شمارند. برخی از آنها مانند اورموری، پراچی، مغولی، عربی و همچنین زبان‌هایی مانند تیراهی و اویغوری در معرض فنا و نابودی‌اند. زبان‌هایی مانند پامیری، نورستانی، براهویی، زبان گروه‌های سیار و دوره‌گرد مانند جت، زبان زرگری و امثال آن در معرض فنا و انقراض نیستند؛ ولی در حال توسعه و رشد نیز نیستند.

طبق قانون اساسی افغانستان زبان‌های رسمی کشور، زبان‌های فارسی (دری) و پشتوست. در مناطقی که اکثریت مردم به یکی از زبان‌های محلی برای مثال، زبکی، ترکمنی، پشه‌ای، نورستانی، پامیری و... تکلم می‌کنند، آن زبان، زبان رسمی سوم (بعد از فارسی و پشتو) شد و برنامه رسانه‌ها و نشریات محلی به آن زبان‌ها می‌تواند منتشر شود، در سال ۱۹۸۰/۱۳۵۹، زبان‌های بلوچی، ازبکی، ترکمنی، پشه‌ای، نورستانی (درواقع گویش‌کتی یا که ته) و... به مقام زبان‌های ملی ارتقا یافته بودند.

تقسیم‌بندی زبان به نسبت جمعیت به این شرح برآورد شده است: فارسی‌زبان بیش از ۵۰ درصد، پشتوزبان حدود ۳۵ درصد، ترکی (شامل ترک‌تبارها مانند ازبکی، ترکمنی، قرقیزی و...) حدود 11 درصد و گروه‌های زبانی کوچک‌تر ۴ درصد.

عوامل طبیعی مانند کوهستانی‌بودن افغانستان، محدودیت راه‌ها و وسایل ارتباطی، عدم توسعه رسانه‌های گروهی، فاصله‌های زندگی شهری و روستایی، پایین‌بودن سطح آموزش و عواملی دیگر سبب شده است که تاکنون لهجه و زبان استاندارد شکل نگیرد؛ ولی با توجه به تحولات در حال وقوع در افغانستان، امید می‌رود که شرایط زبان در آینده تفاوت کند.[۶]

نیز نگاه کنید به

زبان افغانستان

کتابشناسی

  1. شورماچ نورستانی، محمداکبر (1350). جغرافیای عمومی افغانستان. انتشارات زوری-کابل، ص ۲۹۰ - ۲۹۲.
  2. گروهی از پژوهشگران (1376). افغانستان (مجموعه مقالات). ترجمه سعید ارباب شیرانی و هوشنگ اعلم. تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی، ص ۱۰۹.
  3. افشار یزدی، محمود (1380). افغان‌نامه. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، جلد سوم، ص ۴۰۶.
  4. گروهی از پژوهشگران (1376). افغانستان (مجموعه مقالات). ترجمه سعید ارباب شیرانی و هوشنگ اعلم. تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی، ص 92.
  5. گروهی از پژوهشگران (1376). افغانستان (مجموعه مقالات). ترجمه سعید ارباب شیرانی و هوشنگ اعلم. تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی، ص 156-157.
  6. علی آبادی، علیرضا (1395). جامعه و فرهنگ افغانستان. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص 117-121.