عوامل موثر بر ادبیات سودان

در طول تاریخ ، به‌ویژه در دوران معاصر، ادبیات سودان، اعم از شعر و نثر، تحت تأثیر فرهنگ‌ها و تمدّن‌های گوناگون و عوامل متعدّدی قرار گرفته است که برخی از آنها عبارت‌اند از:

• فرهنگ و تمدّن اسلامی

در حقیقت با ورود اسلام به سودان، مردم‌ این سرزمین، با آغوش باز، ‌ این دین مبین را پذیرفته‌‌اند و برهمین اساس، ‌اندیشه‌ها و بسیاری از ارزش‌های والای اسلامی، مورد توجّه ادیبان، نویسندگان و شاعران سودانی قرار گرفته و در آثار ‌آنها بازتاب‌هایی داشته است. بیشتر مسلمانان ‌ این سرزمین، به اهل بیت علیهم السّلام علاقه خاصّی دارند و‌ این علاقه‌مندی در آثار آنها و به‌ویژه شعر، آشکار است.

• اندیشه‌های صوفیانه

همان‌گونه که پیش از‌ این اشاره شد تصوّف در سودان، به حدّی گسترش یافته که امروزه، بیشتر مسلمانان ‌ این کشور، به یکی از طریقت‌های صوفیه، وابستگی دارند. بنابر این طبیعی است که ‌اندیشه‌های صوفیانه نیز، بروز و ظهوری گسترده در ادبیات سودان داشته باشند.

• فرهنگ عربی

زبان رسمی‌سودان عربی است و تقریباً همه ساکنان‌ این کشور، به زبان عربی تسلّط دارند. علاوه‌بر ‌ این، روابط دیرینه و مستحکم سودان با کشورهای مختلف عربی، موجب شده تا فرهنگ و تمدّن عربی نیز در ادبیات سودان، نقشی آشکار بیابد.

• فرهنگ بومی‌آفریقایی

ارزش‌ها و باورهای بومیان نوبه‌ای و نژادهای مختلف آفریقایی، در بخش‌هایی از ادبیات سودان، مشاهده می‌شود.

به هرحال، از آنجایی که سودان در قارّه آفریقا قرار دارد و اغلبِ ساکنان آن مسلمان هستند و زبان آنان نیز، عربی است، آمیختگی هویت‌های اسلامی، عربی و آفریقایی، یکی از ویژگی‌های اصلی و اساسی ادبیات ‌ این کشور، به‌ویژه شعر سودانی، به‌شمار می‌رود.

• مبارزات ضدّ استعماری

نظر به ‌ اینکه استعمارگران بر سودانیان نیز، همانند دیگر آفریقائیان، بیدادگری‌هایی را درطول تاریخ روا داشته‌اند، کشور هم، مبارزانی به پاخاسته و علیه استعمار تاخته‌‌اند. از‌ این‌رو پایداری، ‌ایستادگی و مبارزات آفریقائیان به‌طور عام و سودانیان به‌طور خاص، مورد توجّه ادیبان، نویسندگان و شاعران سودان، بوده است.

عبد الرحمن کرم الدین، در پژوهشی با عنوان «محیط ادبی سودان و رویکرد اسلامی‌آن» (البیئه الأدبیه فی السّودان وموقع الاتّجاه الإسلامی فیها) زمینه، چنین نوشته است:

«در دوره مبارزات ضد استعماری و حکومت محمّد احمد المهدی (مهدی سودانی) در سال‌های 89ـ1881م. (68ـ1260هـ.ش)، شعر سودانی نقش و جایگاه والاتری یافت. چون بسیاری از شاعران نام آشنای سودانی، مانند محمّد عمر البنا، مبارزات ضد استعماری مردم را، انقلابی دینی می‌دانستند و با سروده‌های خود، به‌ این حرکت مردمی‌ یاری می‌رساندند.

در زمان حکومت دوگانه مصری، انگلیسی بر سودان ـ از سال 1889 تا 1956م. (سال 1260 تا 1335هـ.ش) ـ توجّه شاعران سودان، بیش از پیش به اسلام و میراث معنوی آن، معطوف شد. یکی از شاعران نام آشنای ‌ این دوره، حسن طه است که در قصیده‌ای عدم پایبند نبودن جامعه ملل متّحد به قراردادها و موافقتنامه‌های بین‌المللی را به شدّت مورد نکوهش قرار داده است».

عبدالمنعم عجب الفیّا، یکی از منتقدان ادبی سودان، در کتابی باعنوان «ادبیات معاصر سودان» (الأدب السّودانی الحدیث)، که در 418 صفحه منتشر کرده، به بررسی انواع متون ادبی ‌ این کشور در دوران معاصر، اعم از شعر، داستان کوتاه، داستان بلند (رُمان)، مقالات، پژوهش‌ها و نقدهای ادبی پرداخته است.

کتاب، حمزه الملک طمبل (1960ـ1893م. 1339ـ 1272هـ.ش) ادیب و شاعر سودانی، بنیانگذار ادبیات نوین سودان، قلمداد شده و مقاله‌ای باعنوان «طمبل و بنیانگذاری ادبیات نوین سودان» (طمبل والتأسیس للأدب السّودانی الحدیث) به همین موضوع اختصاص یافته است.

برخی از پژوهشگران سودانی، معتقدند سرآغاز ادبیات نوین سودان را، باید از زمان ورود صنعت چاپ، انتشار مطبوعات، آغاز تحوّل در صنعت نشر کشور و شروع فعالیت مدارس جدید در نظر گرفت. تحوّلاتی که با آغاز اشغال سودان توسط انگلیس ـ سال 1898م. (1267هـ.ش) ـ تقریباً همزمان بوده است. برای مثال، «حضاره السّودان»، نخستین روزنامه ملّی‌ این کشور، در سال 1919م. (1298هـ.ش) به سردبیری حسین شریف، انتشار یافته و کتاب «شاعران سودان» (شعراء السّودان)، تألیف میخائیل نعیمه، نخستین کتاب ادبی است که در سال 1923م. (1302هـ.ش) با بهره‌گیری از دستگاه‌های جدید، چاپ و منتشر شده است. ‌ این کتاب دربردارنده، زندگینامه‌ها و نمونه‌هایی از سروده‌های سی و هفت شاعر سودانی است.

براساس نوشته‌های عبدالمنعم عجب الفیّا، در کتاب «ادبیات معاصر سودان»، در سال 1927م. (1306هـ.ش) دو کتاب، با سبک ادبی نوین منتشر شده ‌اند: «أعراس ومآتم»، تألیف أمین علی مدنی و «الأدب السّودانی وما یجب أن یکون علیه»، نوشته حمزه الملک طمبل و در سال 1931م. (1310هـ.ش)، مجموعه اشعار حمزه الملک طمبل باعنوان «دیوان الطّبیعه» انتشار یافته است.

عبدالمنعم معتقد است یکی دیگر از کسانی که در تحوّلات ادبی سودان در دوران معاصر، نقش مهمی‌ایفا کرده، معاویه محمّد النّور است. وی، سی و ‌اندی سال بیشتر نزیسته؛ امّا در زمینه نگارش نقد ادبی در سودان، تحوّلی شگرف پدید آورده است. او با بهره‌گیری از دانش روان شناسی، «جریان خودآگاهی» را در مباحث ادبی، مطرح کرده است. معاویه محمّد النّور، به آنان‌که شعرش را، بدون احساس و عاطفه می‌دانستند، ‌ این‌گونه پاسخ داده است:

«آنان نمی‌دانندکه مهم‌ترین هدف شاعر آن است که احساس و عاطفه را با واژگانی که از ‌اندیشه و منطق سرچشمه می‌گیرند، بیان کند. چون عاطفه با عاطفه قابل بیان نیست، بلکه با کلام بیان می‌شود و کلام نیز ابزار ‌اندیشه است؛ نه ابزار عاطفه.»

ادیب بزرگ، عبّاس محمود العقّاد، درباره معاویه محمّد النّور، چنین گفته است:

«اگر معاویه، عمری طولانی‌تر داشت، در آسمان ‌اندیشه عربی، ستاره بی نظیری می‌شد.»

التّجانی یوسف بشیر، عبدالله الطّیّب، محمّد محمّد علی و جمال محمّد احمد در زمره افرادی هستند که در تحوّلات ادبی سودان در دوران معاصر، مؤثر بوده ‌اند.

با آغاز استعمار، ادبیات سودان به مبارزه با آن پرداخته و هیمنه امپریالیسم و مرکزیت فرهنگی غرب را، غیر قابل قبول دانسته است. بر‌ این اساس، بسیاری از ادیبان‌ این دوران، مردم را برای رسیدن به آزادی ملّی و استقلال سیاسی و فرهنگی، تشویق کرده ‌اند. شاعران معاصر سودان، به جنبه‌های زیباشناختی سروده‌ها نیز، توجّهی خاص دارند[vi].

نیز نگاه کنید به

زبان و ادبیات سودان؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی سودان؛ انواع ادبیات در سودان

پاورقی

[vi] برای کسب اطلاعات بیشتر درباره شعر و ادبیات سودان، مراجعه کنید به:

1ـ أعراس ومآتم، نوشته أمین علی مدنی

2ـ الشّعر الحدیث فی السّودان، نوشته محمّد إبراهیم الشوش

3ـ الشعر القومی فی السّودان، نوشته عز الدین إسماعیل

4ـ أجمل ما قیل فی الشّعر السّودانی

5ـ شعراء السّودان نوشته میخائیل نعیمه

6ـ مختارات من الشّعر السّودانی

7ـ وصف الطّبیعه فی الشّعر السّودانی الحدیث، نوشته بابکر الأمین دردیری

8ـ النّیل فی الشّعر السّودانی، نوشته فتح الرّحمن حسن

9ـ روائع من الشّعر السّودانی

10ـ الشّعر السّودانی الفصیح

11ـ سحر الشّعر السّودانی الحدیث

12ـ الصّوره فی الاتّجاه الواقعی فی الشّعر السّودانی الحدیث، نوشته أحمد بابکر أحمد (عبد الرحمن کرم الدین، 2013)