پوشش گیاهی سوریه

سوریه اصطلاحاً در منطقه «هلال حاصلخیز» (الهلال الخصيب)[56] در غرب آسیا واقع شده است که مهد رویش گیاهان و محصولات کشاورزی تمدن­سازی است؛ مانند گندم، جو، عدس، نخود، نخود و کتان؛ علاوه بر این، درختان مثمری مانند بادام، زیتون، انجیر نیز برای اولین بار در این منطقه پرورش یافته­اند؛ بدین ترتیب، به اعتقاد «جورج ادوارد پُست» (George Edward Post) (1839-1909)[57] که سال­ها عمر خود را صرف مطالعه تاریخ طبیعی سوریه نمود، «اهمیت گیاهان منطقه شام با هیچ نقطه­ای از روی زمین برابری نمی‌کند.»[58]

موقعیت و تراکم پوشش گیاهی در هر نقطه جغرافیایی؛ به‌طور منطقی، تطابق تامی با نقشه طیف بارندگی آن منطقه دارد که در سوریه در مناطق ساحلی و کوهستانی متمرکز است. بااین حال، وضعیت پوشش گیاهی را به چندین منطقه می­توان تقسیم نمود:

منطقه زیست­اقلیمی مرطوب

در قسمت­های پیشین درباره این منطقه سبز که در غرب سوریه و حاشیه دریای مدیترانه در استان­های غربی قرار گرفته است، به طور مبسوط توضیح داده شد. نوع و گستره پوشش گیاهی این منطقه را می­توان به سه بخش عمده تقسیم کرد:

الف - گروه درختان ارتفاع زیست

در این گروه جنگل­های درختان مخروطی در ارتفاع 1800-2500 متری از سطح دریا قرار دارند؛ با درختانی مانند «الشوح السوري»[59] و «الأرز اللبناني»[60] که به آب و هوای سرد نیاز دارند. پایین دست­تر از اینها نیز درختان متنوع زیادی وجود دارند؛ مانند:

-       انواع صنوبر؛ مثل «صنوبر حلبي» [61]و صنوبر بروتي (brutia)[62]

-       انواع «السِندیان» (بلوط)؛ مثل بلوط قرمز، اشعر یا پرمو (ترک/ اتریشی)، سبز، لبناني، برانتي (brantii) سِدری، رنگی یا حلبی (دار مازو)

-       انواع «الشَّرد» (راش)؛ مثل راش مشرقي[63]، طبراني و رومي

-       انواع «القَیقَب» (افرا)؛ مثل افرای همیشه سبز، جبل­الشيخ، پهن برگ (عريض الأوراق یا سوري) و مونبلييه(Montpellier)[64]

-       انواع سِدر؛ مثل السدر المسهل ، المُضاض، عريض الأوراق

-       انواع بید؛ مانند «حَوْر فراتي»[65]، بید مجنون (الصفصاف الباكي) و بید سفید (الصفصاف الأبيض)

-       چنار از نوع چنارهای تهران (الدُّلب المشرقي)

-       توسکای شرقی (النَّغت المشرقي)[66]

-       القطنية الدرهمية (شیرخشت)[67]

-      «غُبَيرای مُمَغّصة» (بارانک)[68]

-       22 نوع سرخس

بوته زارها و مراتع برفی و اصطلاحاً آلپی

این منطقه پوشش گیاهی فقیری دارد و حاوی گونه­هایی است که نوعاً در چنین ارتفاعات و شرایط آب و هوایی امکان رشد دارند؛ مثل:

-       انواع «العِصْفَلْدِين» (Asphodeline)[69]

-       انواع سیر

-       انواع «القَضقاض الجبلي» (میخک کوهی)

-       انواع الحوذان  (آلاله): الدمس، أليف الثلج (برف دوست) و ذنب الفأر (دُم موشی)

-       خشخاش اللبناني

-       انواع  الدرابا (شب­بو)

-     الدريهمة: گیاهی با گلهای پولکی و ریشه هویجی خوراکی

-       انواع نخود : البازلاء الصيغية (نخود فرنگی چینی)، الحمص العدسي اللبنانی (نخود عدسی ­لبنانی) و...

-       العَنْبَرِيس الأقرن (اسپرس کوهی): بوته خاردار به صورت بالشتک دایره­ای

-       أنواع القتاد (گَوَن)

-       انواع گلهای خانواده كتان (Linum) ؛ مانند الکتان اللحمي (گوشتی)

-       الفربيون الأرومي (شیرشیرک) شیره شیری رنگ و بسیار سمی دارد.

-       البنفسج اللبناني (بنفشه لبنانی)

-       زهرة الحواشي الحريرية (سیزاب/ بوبوک)

-       انواع زعفران وحشی؛ مثل زعفران الحرموني و زعفران كوتشي

علفزارها یا چمن­زارهای زیر آلپی

اینمنطقه گیاهی پراکنده در سوریه نوعاً دارای بوته­های بالشی شکل هستند؛ مثل  دو نوع گَوَن (قتاد بيت لحم  والقتاد الحرموني) و خار «الصر النقطي» (ارّه نقطه­ای) والغملول اللبناني(نوعی تره)  وأنواع شَبْرَق (لوبیای شیطان) و انواع العنبريس (اسپرس کوهی پیش­گفته)؛ مانند عنبریس البندوسي(؟)، الجبلي (کوهی)، طويل الأشواك (دراز شاخک)، المخملي و مدري الأوراق (دندانه برگ)

مناطق حفاظت شده متعددی برای حفظ گیاهان وحشی در این سه منطقه ایجاد شده است؛ مانند حفاظت­گاه «الشوح و الأرز» (سرو و صنوبر) در «صلِنفه» که شهرک گردشگری مدرن و منطقه طبیعت­گردی مخصوص شهر لاذقیه است و نیز حفاظت­گاه «الفرنلق» که منطقه جنگلی فوق­العاده زیبای لاذقیه است.

منطقه زیست­اقلیمی نیمه مرطوب

این اقلیم در نواحی کوه­های ساحلی با ارتفاع متوسط ​​(بالای 800 متر از سطح دریا) و کوه­های داخلی در ارتفاع بیش از 900 متر از سطح دریا دیده می­شود و در شرق و جنوب منطقه اول قرار دارد و شامل بیشتر کوه­های مرکزی سوریه، کوه حلب (عفرین)، جبل الزاویه.

آب و هوای این کوه‌ها نسبت به قله‌های کوه‌های مرتفع ساحلی مرطوب‌تر است و گیاهان معرف حوضه مدیترانه در آن‌ها پراکنده شده‌اند، هرچند به دلیل کمبود رطوبت، تراکم کمتری نسبت به کوه‌های ساحلی دارند.نوع پوشش گیاهی جنگل­های مدیترانه­ای این منطقه با درختان و درختچه­های همیشه سبز تمایز یافته­است که با تابستان خشک سازگار هستند. کاج برونتی بخش اعظم منطقه جنگلی این مناطق را تشکیل می­دهد؛ علاوه بر این گونه، گونه­های مخروطی شکل دیگری مانند صنوبر حلبی، سرو مدیترانه­ای (Cupressus sempervirens) و تعدادی از انواع درخت عرعر[70]؛ مثل عرعر اللذاب، الشربینی، سوری، المُنَتّن نیز در این منطقه زیست دارند.از گونه­های پهن­برگ می­توان به این موارد اشاره کرد:

-       خرنوب[71]

-       انواع بُطم (پسته­سان­ها)[72]؛ مثل بُطم فلسطینی، اطلسی، آدامسی و عدسی

-       بلوط القلبريني (هسته­ای) یا فلسطینی

-       المران الرمادی (زبان گنجشک خاکستری)

-       زیتون وحشی

-       انواع الزعرور (زالزالک)

-       الإجاص السوري (گلابی سوری)

-       السوید فلسطینی (سِدر/ کُنار)

-       انواع اللوز (بادام) وحشی؛ مثل بادام شرقی، بادام عربی، و بادام کورشینسکی (korshinskyi)، بادام معمولی و بادام مُحَلَّب (شیری)

-       الآس  (درخت مورْد)

-       انواع القَطلَب (توت وحشی)

-       انواع خوخ (آلوچه)

-       افرای جبل الشيخ

-       القطنية الدرهمية (شیرخشت)

-       الزرود عريض الأوراق (شِبه زیتون)

-       القطلب العثكولي (آربیوتس) محلی­ها آن را قاتل أبیه (قاتل پدرش) می­نامند و  میوه­اش را حنای  احمر یا عصیرالدب (شیره خرس)

در قسمت­های مرتفع این منطقه درختان کهنسالی پیدا می­شوند؛ مانند انواعی از  العنبريس پیش­گفته.

در این کوهستان­ها، انواع متعددی از بوته­های یکساله و چندساله نیز وجود دارند؛ از گونه­های باقلادارها، گندمیان، کاسنی­ها، آلاله­ها، خشخاشي­ها، سوسن­ها. از مهم­ترین آنها می­توان به این موارد اشاره کرده:

-       النفل/ شبدر (بیش از 60 گونه)

-       القتاد/ گَوَن (45 گونه)

-       الفصة/ یونجه (40 گونه)

-       البيقية/ ماشک/ باقلا (40 گونه)

-       العنبريس (حدود 20 گونه)

-       سوسن (بیش از 30 گونه)

-       الحوذان/آ لاله(30 گونه)

-       اللحلاح/ لاله (18 گونه)

-       الشقّار / شقایق

مساحت جنگل­های سوریه بیش از نیم میلیون هکتار، معادل 3 درصد از مساحت این کشور است و یک سوم آن، جنگل‌های مدیترانه­ای است که در استان لاذقیه واقع است. به طور کلی، نسبت پوشش گیاهی جنگل در سوریه به تفکیک استان­ها عبارت است از:

لاذقية	ادلب	حما	دمشق	طرطوس	حمص	حلب	الحسکه	السویدا
31%	18%	18%	9%	7.3%	7%	5%	1.88%	1.45%

در این منطقه باغ­های زراعی بسیاری احداث شده­است؛ مثل باغ­های زیتون ، انواع بادام، انگور و انجیر.

حفاظت­گاه «اللذاب» یکی از حفاظت­گاه­های طبیعی این منطقه است.

دشت­ها و تپه­های ساحلی با آب و هوای مدیترانه­ای

پوشش گیاهی این مناطق در بسیاری از گیاهان با منطقه نیمه مرطوب اشتراک دارد؛ زیرا در تپه ماهورها، جنگل­های مدیترانه­ای پراکنده­ای مشاهده می­شود که از یک یا هر دو نوع صنوبر و انواع دیگر؛ مانند خرنوب تشکیل شده است. در این منطقه تراکم بوته­ها، گیاهان چند ساله و یکساله افزایش می­یابد. از گونه­های علفی مهم این منطقه، می­توان به الترمس (باقلا مصری) والقتاد (گَوَن) والبيقية (باقلا/ ماشک) اشاره کرد.

مناطق استپی با آب و هوای مدیترانه­ای تا نیمه خشک

این مناطق تماماً در به اصطلاح «هلال خضیب» قرار دارد که از شمال عراق و جزیره علیای سوریه تا دشت حلب و حماه، دشت حوران امتداد دارد.

در لبه‌های شمالی (جزیره علیا و دامنه­های سلسله جبال توروس) و لبه­های غربی (دامنه‌های شرقی سلسه جبال غربی) این مناطق، جنگل‌های استپی تخریب‌شده متشکل از  البطم الأطلسي و انواع الزعرور[73] و انواع اللوز البري[74] (جنس آلو) و بوته­های باقلادار وجود دارد.

در دشت های جزیره علیا، گیاهانی متناسب با ویژگی­های اقلیم نیمه بیابانی؛ مانند درختچه­های اقاقیا و گز و گیاهان علفی چند ساله؛ مانند  الشيح والقبأ والروثا و القتاد(گَوَن) وجود دارند؛ در واقع، پوشش گیاهی این منطقه «تُنُک­بیشه­ها» (Garrigue) یا «خاربیشه­ها» هستند که در عربی «مَعیص» (Ma'is) نامیده می­شود[75]؛ یعنی زمین­های مرکب از چمن و درختچه­های چندساله که به راحتی قطع می­شوند و دوباره رشد می­کنند.

در این مناطق، کشت غلات به صورت دیم رایج است و به شکل آبیاری در مناطقی که آب­های زیرزمینی یا کانال­های آبیاری باشند؛ مانند دشت فرات و شرق حلب، رواج دارد.

حاشیه رودخانه ها و آبراه­های داخلی

در سواحل رود فرات، رودخانه خابور و دشت حوران در حاشیه نهرهای منتهی به رود اردن و در جزایر رودخانه­ای، مواردی از جنگل­های رطوبت دوست وجود دارند؛ متشکل از حَوْ فراتی (صنوبر فرات)، الصفصاف الابیض (بید سفید) و اَثل (گز) وجود دارد.

در قسمت تحتانی رود اردن نیز به دلیل شوری آب رودخانه و اراضی اطراف در این بخش،  پوشش گیاهان شور شبیه به مناطق باتلاقی غالب است که مهمترین آنها الأثل كبير الثمار (گز میوه درشت)[76] است.

مناطق باتلاقی و دریاچه­ای

این مناطق  که در سوریه چندان متعدد و گسترده نیستند، در داخل باتلاق­ها و نهرهای آب شور و دریاچه­های آب شیرین قرار دارند. زندگی گیاهی در هر یک از این قسمت­ها ویژگی خاص خود را دارد؛ خصوصاً آن دسته که محصور مناطق خشک­اند

یکی از مهم­ترین مناطق این بخش از پوشش گیاهی سوریه، تالاب الجبول[77] در شرق حلب است که آبش را از باران­های سیل­آسای زمستانی و اخیراً از عملیات زهکشی کشاورزی دشت­های السفیره که در تابستان آبیاری می­شود، تأمین می کند.

الجبول بیشترین تعداد گونه­های گیاهی را در میان تالاب­ها و حواشی دریاچه­های سوریه دارد. بیش از 50 گونه از گیاهان شور، در کناره­ها و جزایر آن رشد می­کنند. بیشتر این گونه­ها، علفی و تعداد کمی درختچه هستند و منبع غذایی مناسبی برای پرندگان مهاجر منطقه­اند.

از دیگر مناطق این نوع پوشش گیاهی می­توان به این موارد اشاره کرد:

-       الخاتونية (Al-Khatounia)؛در شمال شرق استان حسکه که با 6 کیلومتر مربع مساحت

-       زَرزَر (Zarzar)؛ در حدود 50 کیلومتری شمال غرب شهر دمشق

-       قَطينة (Qatina)؛  در جنوب غربی  حمص  ؛ با مساحت 50 کیلومترمربع

-       مُزِيْريب (Muzeireeb)؛ در منطقه گردشگری  کوهستانی استان درعا  با مساحت 1 کیلومترمربع

مناطق کوهستانی با آب و هوای نیمه خشک

مناطقی مانند جبل عبدالعزیز، جبل ابورُجمَین[78]، فلات الحص[79] با قله شُبَیْث که بر فراز آن قرار دارد و کوه­های پالمیرا تعداد گیاهان این منطقه به دلیل عدم بارندگی و تخریب خاک، کمتر از نواحی ساحلی است. در جبل عبدالعزیز 407 گونه گیاهی متعلق به 47 تیره و 210 جنس ثبت شده­است. در حاشیه صحرای حلب در جبل الحص شبیث نیز 235 گونه متعلق به 41 خانواده و 132 جنس وجود دارد.

منطقه بادیه الشام و واحه­ها

در این مناطق، گیاهان علفی یکساله یا چند ساله و بوته­های کوچک مقاوم به خشکی وجود دارد؛ زیرا میزان بارندگی سالانه این منطقه بیش از 200 میلی متر نیست. گونه­های مهم و قابل تأمل این بوم­زیست، عبارتند از:

انواعی از القيصوم (بومادران)، الأربيان (بابونه)، القتاد (گَوَن)، الحِذا(گلسنگ)، الحَنظل (خربزه تلخ)، المليح (Aizoon)، علندى (Ephedra)، الشُوَيْعَرة (جارو علفی) و الكُماش (Andrachne) (گل ناز بیابانی) و از خاربُن­ها العاقول (خارشتر)، الزعيتمان (خیارک)، الرُّغل (علف شور)، الحَمادَة (میخک صحرایی)، الرمث (تاغ)[80]، الشنان (شِپِشو)، الشيح (دّرَمنه)، الصر (خار ارهّ­ای)، الحَرمَل (اسپند) و الأرطاة (خار اسکنبیل) (Calligonum)

چند نمونه دیگر که از  قلم افتاده و از اشجار بومی سوری محسوب می­شوند؛ به عنوان تکمله:

1.    «بلخنون سنبلي»؛ درختچه­ای است از رسته سرخس­ها گونه «بسپایک‌سانان» (Polypodiales)

2.     «قَرانيا» یا ذغال اخته؛ از دو نوع «اروپایی» و «دموية» (خونی/ سرخ) (Cornus sanguinea)؛ درختچه برگ‌ریز چندساله است که در آب‌وهوای معتدل سرد رشد می­کند و معمولاً در اروپا و غرب آسیا در جنگل‌های پهن‌برگ  به‌صورت درختچه‌ای زیرطبقه یا در حاشیه‌های درختچه‌های دیگر، وجود دارد. این گیاه، زینتی است و میوه‌های سیاه مایل به ارغوانی آن، حاوی دانه‌های غنی از چربی است که از آن برای تهیه صابون و روغن چراغ استفاده می‌شود.

3.    «لانْتِسِك/ مصطکی» (Pistacia lentiscus) در فارسی به آن «پسته مَصطکی» یا «ماستیک» می­گویند. درختچه یا درخت کوچک همیشه سبز است و ارتفاعش بین یک تا هفت متر متغیر است. بوی صمغ آن از تمامی اندام‌های گیاه استشمام می‌شود. گل‌های آن دوپایه بوده و در ابتدا سبز ولی به تدریج قرمز رنگ می‌شوند. میوه این گیاه کروی شکل، قرمز رنگ، کوچک و یک میوه از نوع میوه‌های شَفت بوده و پس از رسیدن سیاه رنگ می‌شود. بومی‌ها از میوه این درخت، روغنی خوراکی می‌گیرند و به جای روغن زیتون در خوراک مصرف می‌کنند؛ اما محصول عمده این درختان، صمغی است که از تنه و ساقه‌های این درخت در اثر شکافی که وارد می‌کنند، گرفته می‌شود و به ماستیک معروف است. از صمغ این گیاه استفاده‌های مختلفی می‌شود. این ماده به عنوان نوعی ادویه و طعم دهنده در آشپزی و تهیه شیرینی و دسرها نیز استفاده می‌شود؛ همچنین، به عنوان نوعی آدامس طبیعی (سقز) و در طب سنتی برای درمان برخی بیماری‌های گوارشی کاربرد دارد. در صنعت و برای ساخت برخی ترکیبات نیز از این ماده استفاده می‌شود.

4.    «اآكاسيا/ اقاقیای بیدی» (Acacia cyanophylla) درخت بومی استرالیاست که در جنوب ایران نیز کشت شده است. به صورت درختی کوچک، انبوه و پهن با تنه کوتاه و مانند بسیاری از گونه­های اقاقیا، گیسو فروهشته رشد می کند. ارتفاع آن به هشت متر می­رسد؛ با ساقه­هایی (فیلودس) به جای برگ­های واقعی که گاهی تا 25 سانتی­متر طول دارد و در پایه هر یک، غده شهدی وجود دارد که مایعی قندی ترشح می­کند و باعث جلب مورچه­ها می­شود. گل‌های زرد آن در اواخر زمستان و اوایل بهار در گروه‌هایی تا ده سَر گل کروی، ظاهر می‌شوند. میوه آن، دانه­ی مستطیلی شکلی به رنگ تیره تا سیاه است.

5.    «القَفّور» یا «رميميم» (Fontanesia)؛ درخت برگ­ریزی است که ارتفاعش گاه به  8 متر می­رسد.  برگ­هایش، نیزه­ای و به طول 3-12 سانتی متر است. گلهایش سفید چهار لوبی است؛ در خوشه هایی به طول 2-6 سانتی متر.

6.    «سِنط ابیض» (Faidherbia) یا اقاقیای سفید یا درخت گل ابریشم سفید و یا گوشت کوب ، با 2 - 5 متر ارتفاع و شاخه های سفید، شلخته و کمی خاردار. برگ های آن دو پر است، ممکن است 15 سانتی متر طول داشته­باشند.  گلهای آن سوزنی برگ ، سفید ، منفرد یا ترکیبی، کوتاهتر از برگها است. میوه ضخیمی به شکل نامنظم و به صورت جانبی فشرده دارد. گلدهی آن بهار است . خاستگاه آن حومه شهرهای ساحلی است.

7.    «سِنط السِيال» (Acacia seyal) نوع دیگری از اقاقیا است که از آن «صمغ عربی» می­گیرند؛ نام دیگرش«شیتا» (Shittah)[81]است. درختی خاردار است به ارتفاع 6 تا 10 متر با پوست سبز کم رنگ یا قرمز. در قاعده برگ‌های 3 تا 10 سانتی‌متری، دو خار مستقیم و خاکستری روشن به طول 7 تا 20 سانتی‌متر دارد. شکوفه ها در خوشه های گِرد و زرد روشن به قطر حدود 1.5 سانتی قرار دارند.