پوشش گیاهی سوریه

از دانشنامه ملل

سوریه اصطلاحاً در منطقه «هلال حاصل‌خیز» (الهلال الخصيب)[lxi] در غرب آسیا واقع شده است که مهد رویش گیاهان و محصولات کشاورزی تمدن­سازی است؛ مانند گندم، جو، عدس، نخود، نخود و کتان؛ علاوه بر این، درختان مثمری مانند بادام، زیتون، انجیر نیز برای اولین بار در این منطقه پرورش یافته‌اند؛ بدین ترتیب، به اعتقاد «جورج ادوارد پُست» (George Edward Post) (1839-1909)[lxii] که سال‌ها عمر خود را صرف مطالعه تاریخ طبیعی سوریه نمود، «اهمیت گیاهان منطقه شام با هیچ نقطه‌ای از روی زمین برابری نمی‌کند.»[lxiii]

موقعیت و تراکم پوشش گیاهی در هر نقطه جغرافیایی؛ به‌طور منطقی، تطابق تامی با نقشه طیف بارندگی آن منطقه دارد که در سوریه در مناطق ساحلی و کوهستانی متمرکز است. بااین حال، وضعیت پوشش گیاهی را به چندین منطقه می‌توان تقسیم نمود:

منطقه زیست‌اقلیمیمرطوب

در قسمت‌های پیشین درباره این منطقه سبز که در غرب سوریه و حاشیه دریای مدیترانه در استان‌های غربی قرار گرفته است، به طور مبسوط توضیح داده شد. نوع و گستره پوشش گیاهی این منطقه را می‌توان به سه بخش عمده تقسیم کرد:

الف - گروه درختان ارتفاع زیست

در این گروه جنگل‌های درختان مخروطی در ارتفاع 1800-2500 متری از سطح دریا قرار دارند؛ با درختانی مانند «الشوح السوري»[lix] و «الأرز اللبناني»[lx] که به آب و هوای سرد نیاز دارند. پایین دست­تر از اینها نیز درختان متنوع زیادی وجود دارند؛ مانند:

  • انواع صنوبر؛ مثل «صنوبر حلبي» [lxi]و صنوبر بروتي (brutia)[lxii]
  • انواع «السِندیان» (بلوط)؛ مثل بلوط قرمز، اشعر یا پرمو (ترک/ اتریشی)، سبز، لبناني، برانتي (brantii) سِدری، رنگی یا حلبی (دار مازو)
  • انواع «الشَّرد» (راش)؛ مثل راش مشرقي[lxiii]، طبراني و رومي
  • انواع «القَیقَب» (افرا)؛ مثل افرای همیشه سبز، جبل­الشيخ، پهن برگ (عريض الأوراق یا سوري) و مونبلييه(Montpellier)[lxiv]
  • انواع سِدر؛ مثل السدر المسهل ، المُضاض، عريض الأوراق
  • انواع بید؛ مانند «حَوْر فراتي»[lxv]، بید مجنون (الصفصاف الباكي) و بید سفید (الصفصاف الأبيض)
  • چنار از نوع چنارهای تهران (الدُّلب المشرقي)
  • توسکای شرقی (النَّغت المشرقي)[lxvi]
  • القطنية الدرهمية (شیرخشت)[lxvii]
  • «غُبَيرای مُمَغّصة» (بارانک)[lxviii]
  • 22 نوع سرخس
  • بوته زارها و مراتع برفی و اصطلاحاً آلپی
  • این منطقه پوشش گیاهی فقیری دارد و حاوی گونه‌هایی است که نوعاً در چنین ارتفاعات و شرایط آب و هوایی امکان رشد دارند؛ مثل:
  • انواع «العِصْفَلْدِين» (Asphodeline)[lxix]
  • انواع سیر
  • انواع «القَضقاض الجبلي» (میخک کوهی)
  • انواع الحوذان  (آلاله): الدمس، أليف الثلج (برف دوست) و ذنب الفأر (دُم موشی)
  • خشخاش اللبناني
  • انواع  الدرابا (شب­بو)
  • -     الدريهمة: گیاهی با گل‌های پولکی و ریشه هویجی خوراکی
  • انواع نخود : البازلاء الصيغية (نخود فرنگی چینی)، الحمص العدسي اللبنانی (نخود عدسی ­لبنانی) و...
  • العَنْبَرِيس الأقرن (اسپرس کوهی): بوته خاردار به صورت بالشتک دایره­ای
  • أنواع القتاد (گَوَن)
  • انواع گل‌های خانواده كتان (Linum) ؛ مانند الکتان اللحمي (گوشتی)
  • الفربيون الأرومي (شیرشیرک) شیره شیری رنگ و بسیار سمی دارد.
  • البنفسج اللبناني (بنفشه لبنانی)
  • زهرة الحواشي الحريرية (سیزاب/ بوبوک)
  • انواع زعفران وحشی؛ مثل زعفران الحرموني و زعفران كوتشي

علفزارها یا چمن­زارهای زیر آلپی

این منطقه گیاهی پراکنده در سوریه نوعاً دارای بوته‌های بالشی شکل هستند؛ مثل  دو نوع گَوَن (قتاد بيت لحم  والقتاد الحرموني) و خار «الصر النقطي» (ارّه نقطه‌ای) والغملول اللبناني(نوعی تره)  وأنواع شَبْرَق (لوبیای شیطان) و انواع العنبريس (اسپرس کوهی پیش­گفته)؛ مانند عنبریس البندوسي(؟)، الجبلي (کوهی)، طويل الأشواك (دراز شاخک)، المخملي و مدري الأوراق (دندانه برگ)

مناطق حفاظت شده متعددی برای حفظ گیاهان وحشی در این سه منطقه ایجاد شده است؛ مانند حفاظت­گاه «الشوح و الأرز» (سرو و صنوبر) در «صلِنفه» که شهرک گردشگری مدرن و منطقه طبيعت‌گردی مخصوص شهر لاذقیه است و نیز حفاظت­گاه «الفرنلق» که منطقه جنگلی فوق‌العاده زیبای لاذقیه است.

منطقه زیست‌اقلیمی نیمه مرطوب

این اقلیم در نواحی کوه‌های ساحلی با ارتفاع متوسط ​​(بالای 800 متر از سطح دریا) و کوه‌های داخلی در ارتفاع بیش از 900 متر از سطح دریا دیده می‌شود و در شرق و جنوب منطقه اول قرار دارد و شامل بیشتر کوه‌های مرکزی سوریه، کوه حلب (عفرین)، جبل الزاویه.

آب و هوای این کوه‌هانسبت به قله‌های کوه‌های مرتفع ساحلی مرطوب‌تر است و گیاهان معرف حوضه مدیترانه در آن‌ها پراکنده شده‌اند، هرچند به دلیل کمبود رطوبت، تراکم کمتری نسبت به کوه‌های ساحلی دارند.نوع پوشش گیاهی جنگل‌های مدیترانه‌ای این منطقه با درختان و درختچه‌های همیشه سبز تمایز یافته‌­است که با تابستان خشک سازگار هستند. کاج برونتی بخش اعظم منطقه جنگلی این مناطق را تشکیل می‌دهد؛ علاوه بر این گونه، گونه‌های مخروطی شکل دیگری مانند صنوبر حلبی، سرو مدیترانه‌ای (Cupressus sempervirens) و تعدادی از انواع درخت عرعر[lxx]؛ مثل عرعر اللذاب، الشربینی، سوری، المُنَتّن نیز در این منطقه زیست دارند.از گونه‌های پهن­‌برگ می‌توان به این موارد اشاره کرد:

خرنوب[lxxi]

انواع بُطم (پسته­‍‌‌سان­‌ها)[lxxii]؛ مثل بُطم فلسطینی، اطلسی، آدامسی و عدسی

بلوط القلبريني (هسته‌­ای) یا فلسطینی

المران الرمادی (زبان گنجشک خاکستری)

زیتون وحشی

انواع الزعرور (زالزالک)

الإجاص السوري (گلابی سوری)

السوید فلسطینی (سِدر/ کُنار)

انواع اللوز (بادام) وحشی؛ مثل بادام شرقی، بادام عربی، و بادام کورشینسکی (korshinskyi)، بادام معمولی و بادام مُحَلَّب (شیری)

الآس  (درخت مورْد)

انواع القَطلَب (توت وحشی)

انواع خوخ (آلوچه)

افرای جبل الشيخ

القطنية الدرهمية (شیرخشت)

الزرود عريض الأوراق (شِبه زیتون)

القطلب العثكولي (آربیوتس) محلیها آن را قاتل أبیه (قاتل پدرش) مینامند و  میوه­اش را حنای  احمر یا عصیرالدب (شیره خرس)

در قسمت‌های مرتفع این منطقه درختان کهنسالی پیدا می‌شوند؛ مانند انواعی از  العنبريس پیش­گفته.

در این کوهستان‌ها، انواع متعددی از بوته‌های یکساله و چندساله نیز وجود دارند؛ از گونه‌های باقلادارها، گندمیان، کاسنی‌ها، آلاله­ ها، خشخاشي­‌ها، سوسن­‌ها. از مهم‌ترین آنها می‌توان به این موارد اشاره کرده:

النفل/ شبدر (بیش از 60 گونه)

القتاد/ گَوَن (45 گونه)

الفصة/ یونجه (40 گونه)

البيقية/ ماشک/ باقلا (40 گونه)

العنبريس (حدود 20 گونه)

سوسن (بیش از 30 گونه)

الحوذان/آ لاله(30 گونه)

اللحلاح/ لاله (18 گونه)

الشقّار / شقایق

مساحت جنگل‌های سوریه بیش از نیم میلیون هکتار، معادل 3 درصد از مساحت این کشور است و یک سوم آن، جنگل‌های مدیترانه‌ای است که در استان لاذقیه واقع است. به طور کلی، نسبت پوشش گیاهی جنگل در سوریه به تفکیک استان‌ها عبارت است از:

لاذقية ادلب حما دمشق طرطوس حمص حلب الحسکه السویدا
31% 18% 18% 9% 7.3% 7% 5% 1.88% 1.45%

در این منطقه باغ­ های زراعی بسیاری احداث شده‌است؛ مثل باغ ­های زیتون ، انواع بادام، انگور و انجیر.

حفاظت­گاه «اللذاب» یکی از حفاظت­گاه­‌های طبیعی این منطقه است.

دشت‌ها و تپه‌های ساحلی با آب و هوای مدیترانه‌ای

پوشش گیاهی این مناطق در بسیاری از گیاهان با منطقه نیمه مرطوب اشتراک دارد؛ زیرا در تپه ماهورها، جنگل‌های مدیترانه‌ای پراکنده­ای مشاهده می‌شود که از یک یا هر دو نوع صنوبر و انواع دیگر؛ مانند خرنوب تشکیل شده است. در این منطقه تراکم بوته‌ها، گیاهان چند ساله و یکساله افزایش میابد. از گونه‌های علفی مهم این منطقه، می‌توان به الترمس (باقلا مصری) والقتاد (گَوَن) والبيقية (باقلا/ ماشک) اشاره کرد.

مناطق استپی با آب و هوای مدیترانه‌ای تا نیمه خشک

این مناطق تماماً در به اصطلاح «هلال خضیب» قرار دارد که از شمال عراق و جزیره علیای سوریه تا دشت حلب و حماه، دشت حوران امتداد دارد.

در لبه‌های شمالی (جزیره علیا و دامنه‌های سلسله جبال توروس) و لبه‌­های غربی (دامنه‌های شرقی سلسه جبال غربی) این مناطق، جنگل‌های استپی تخریب‌شده متشکل از  البطم الأطلسي و انواع الزعرور[lxxiii] و انواع اللوز البري[lxxiiii](جنس آلو) و بوته‌های باقلادار وجود دارد.

در دشت های جزیره علیا، گیاهانی متناسب با ویژگی‌های اقلیم نیمه بیابانی؛ مانند درختچه‌های اقاقیا و گز و گیاهان علفی چند ساله؛ مانند  الشيح والقبأ والروثا و القتاد(گَوَن) وجود دارند؛ در واقع، پوشش گیاهی این منطقه «تُنُک­بیشه­ ها» (Garrigue) یا «خاربیشه ­ها» هستند که در عربی «مَعیص» (Ma'is) نامیده می‌شود[lxxv]؛ یعنی زمین‌های مرکب از چمن و درختچه‌های چندساله که به راحتی قطع می‌شوند و دوباره رشد می‌کنند.

در این مناطق، کشت غلات به صورت دیم رایج است و به شکل آبیاری در مناطقی که آب‌های زیرزمینی یا کانال‌­های آبیاری باشند؛ مانند دشت فرات و شرق حلب، رواج دارد.

حاشیه رودخانه ها و آبراه‌های داخلی

در سواحل رود فرات، رودخانه خابور و دشت حوران در حاشیه نهرهای منتهی به رود اردن و در جزایر رودخانه‌ای، مواردی از جنگل‌های رطوبت دوست وجود دارند؛ متشکل از حَوْ فراتی (صنوبر فرات)، الصفصاف الابیض (بید سفید) و اَثل (گز) وجود دارد.

در قسمت تحتانی رود اردن نیز به دلیل شوری آب رودخانه و اراضی اطراف در این بخش،  پوشش گیاهان شور شبیه به مناطق باتلاقی غالب است که مهم‌ترین آنها الأثل كبير الثمار (گز میوه درشت)[lxxvi] است.

مناطق باتلاقی و دریاچه‌ای

این مناطق که در سوریه چندان متعدد و گسترده نیستند، در داخل باتلاق‌هاو نهرهای آب شور و دریاچه‌های آب شیرین قرار دارند. زندگی گیاهی در هر یک از این قسمت­‌ها ویژگی خاص خود را دارد؛ خصوصاً آن دسته که محصور مناطق خشک­ند.

یکی از مهم‌ترین مناطق این بخش از پوشش گیاهی سوریه، تالاب الجبول[lxxvii] در شرق حلب است که آبش را از باران‌های سیل‌­آسای زمستانی و اخیراً از عملیات زه‌کشی کشاورزی دشت‌های السفیره که در تابستان آبیاری می‌شود، تأمین می کند.

الجبول بیشترین تعداد گونه‌های گیاهی را در میان تالاب­ ها و حواشی دریاچه‌های سوریه دارد. بیش از 50 گونه از گیاهان شور، در کناره‌ها و جزایر آن رشد می‌کنند. بیشتر این گونه­‌ها، علفی و تعداد کمی درختچه هستند و منبع غذایی مناسبی برای پرندگان مهاجر منطقه‌­اند.

از دیگر مناطق این نوع پوشش گیاهی می‌توان به این موارد اشاره کرد:

الخاتونية (Al-Khatounia)؛در شمال شرق استان حسکه که با 6 کیلومتر مربع مساحت

زَرزَر (Zarzar در حدود 50 کیلومتری شمال غرب شهر دمشق

قَطينة (Qatina  در جنوب غربی  حمص  ؛ با مساحت 50 کیلومترمربع

مُزِيْريب (Muzeireeb)؛ در منطقه گردشگری  کوهستانی استان درعا  با مساحت 1 کیلومترمربع

مناطق کوهستانی با آب و هوای نیمه خشک

مناطقی مانند جبل عبدالعزیز، جبل ابورُجمَین[lxxviii]، فلات الحص[lxxix] با قله شُبَیْث که بر فراز آن قرار دارد و کوه‌های پالمیرا تعداد گیاهان این منطقه به دلیل عدم بارندگی و تخریب خاک، کمتر از نواحی ساحلی است. در جبل عبدالعزیز 407 گونه گیاهی متعلق به 47 تیره و 210 جنس ثبت شده‌است. در حاشیه صحرای حلب در جبل الحص شبیث نیز 235 گونه متعلق به 41 خانواده و 132 جنس وجود دارد.

منطقه بادیه الشام و واحه‌ها

در این مناطق، گیاهان علفی یکساله یا چند ساله و بوته‌های کوچک مقاوم به خشکی وجود دارد؛ زیرا میزان بارندگی سالانه این منطقه بیش از 200 میلی متر نیست. گونه‌های مهم و قابل تأمل این بوم­زیست، عبارتند از:

انواعی از القيصوم (بومادران)، الأربيان (بابونه)، القتاد (گَوَن)، الحِذا(گلسنگ)، الحَنظل (خربزه تلخ)، المليح (Aizoon)، علندى (Ephedra)، الشُوَيْعَرة (جارو علفی) و الكُماش (Andrachne) (گل ناز بیابانی) و از خاربُن­ها العاقول (خارشتر)، الزعيتمان (خیارک)، الرُّغل (علف شور)، الحَمادَة (میخک صحرایی)، الرمث (تاغ)[lxxx]، الشنان (شِپِشو)، الشيح (دّرَمنه)، الصر (خار ارهّ­ای)، الحَرمَل (اسپند) و الأرطاة (خار اسکنبیل) (Calligonum)

چند نمونه دیگر که از  قلم افتاده و از اشجار بومی سوری محسوب می‌شوند؛ به عنوان تکمله:

1.    «بلخنون سنبلي»؛ درختچه­ای است از رسته سرخس­ها گونه «بسپایک‌سانان» (Polypodiales)

2.     «قَرانيا» یا ذغال اخته؛ از دو نوع «اروپایی» و «دموية» (خونی/ سرخ) (Cornus sanguinea)؛ درختچه برگ‌ریز چندساله است که در آب‌وهوای معتدل سرد رشد می‌کند و معمولاً در اروپا و غرب آسیا در جنگل‌های پهن‌برگ  به‌صورت درختچه‌ای زیرطبقه یا در حاشیه‌های درختچه‌های دیگر، وجود دارد. این گیاه، زینتی است و میوه‌های سیاه مایل به ارغوانی آن، حاوی دانه‌های غنی از چربی است که از آن برای تهیه صابون و روغن چراغ استفاده می‌شود.

3.    «لانْتِسِك/ مصطکی» (Pistacia lentiscus) در فارسی به آن «پسته مَصطکی» یا «ماستیک» می‌گویند. درختچه یا درخت کوچک همیشه سبز است و ارتفاعش بین یک تا هفت متر متغیر است. بوی صمغ آن از تمامی اندام‌های گیاه استشمام می‌شود. گل‌های آن دوپایه بوده و در ابتدا سبز ولی به تدریج قرمز رنگ می‌شوند میوه این گیاه کروی شکل، قرمز رنگ، کوچک و یک میوه از نوع میوه‌های شَفت بوده و پس از رسیدن سیاه رنگ می‌شود. بومی‌ها از میوه این درخت، روغنی خوراکی می‌گیرند و به جای روغن زیتون در خوراک مصرف می‌کنند؛ اما محصول عمده این درختان، صمغی است که از تنه و ساقه‌های این درخت در اثر شکافی که وارد می‌کنند، گرفته می‌شود و به ماستیک معروف است. از صمغ این گیاه استفاده‌های مختلفی می‌شود. این ماده به عنوان نوعی ادویه و طعم دهنده در آشپزی و تهیه شیرینی و دسرها نیز استفاده می‌شود؛ همچنین، به عنوان نوعی آدامس طبیعی (سقز) و در طب سنتی برای درمان برخی بیماریهای گوارشی کاربرد دارد. در صنعت و برای ساخت برخی ترکیبات نیز از این ماده استفاده می‌شود.

4.    «اآكاسيا/ اقاقیای بیدی» (Acacia cyanophylla) درخت بومی استرالیاست که در جنوب ایران نیز کشت شده است. به صورت درختی کوچک، انبوه و پهن با تنه کوتاه و مانند بسیاری از گونه‌های اقاقیا، گیسو فروهشته رشد می کند. ارتفاع آن به هشت متر می‌رسد؛ با ساقه هایی (فیلودس) به جای برگ‌های واقعی که گاهی تا 25 سانتیمتر طول دارد و در پایه هر یک، غده شهدی وجود دارد که مایعی قندی ترشح می‌کند و باعث جلب مورچه ­ها می‌شود. گل‌های زرد آن در اواخر زمستان و اوایل بهار در گروه‌هایی تا ده سَر گل کروی، ظاهر می‌شوند میوه آن، دانه مستطیلی شکلی به رنگ تیره تا سیاه است.

5.    «القَفّور» یا «رميميم» (Fontanesia)؛ درخت برگ­ریزی است که ارتفاعش گاه به  8 متر می‌رسد.  برگ‌هایش، نیزه­ای و به طول 3-12 سانتی متر است. گل‌هایش سفید چهار لوبی است؛ در خوشه هایی به طول 2-6 سانتی متر.

6.    «سِنط ابیض» (Faidherbia) یا اقاقیای سفید یا درخت گل ابریشم سفید و یا گوشت کوب ، با 2 - 5 متر ارتفاع و شاخه های سفید، شلخته و کمی خاردار. برگ های آن دو پر است، ممکن است 15 سانتی متر طول داشته ­باشند.  گل‌های آن سوزنی برگ ، سفید ، منفرد یا ترکیبی، کوتاهتر از برگ‌ها است. میوه ضخیمی به شکل نامنظم و به صورت جانبی فشرده دارد. گلدهی آن بهار است . خاستگاه آن حومه شهرهای ساحلی است.

7.    «سِنط السِيال» (Acacia seyal) نوع دیگری از اقاقیا است که از آن «صمغ عربی» می‌گیرند؛ نام دیگرش«شیتا» (Shittah)[lxxxi]است. درختی خاردار است به ارتفاع 6 تا 10 متر با پوست سبز کم رنگ یا قرمز. در قاعده برگ‌های 3 تا 10 سانتیمتری، دو خار مستقیم و خاکستری روشن به طول 7 تا 20 سانتیمتر دارد. شکوفه ها در خوشه های گِرد و زرد روشن به قطر حدود 1.5 سانتی قرار دارند.[۱]

نیز نگاه کنید به

پوشش گیاهی در چین؛ پوشش گیاهی روسیه؛ پوشش گیاهی و جانوری کانادا؛ پوشش گیاهی افغانستان؛ پوشش گیاهی ژاپن؛ پوشش گیاهی و جانوری کوبا؛ پوشش گیاهی سنگال؛ پوشش گیاهی ساحل عاج؛ پوشش گیاهی تایلند؛ پوشش گیاهی فرانسه؛ پوشش گیاهی سودان؛ پوشش گیاهی زیمبابوه؛ پوشش گیاهی اوکراین؛ پوشش گیاهی اسپانیا؛ پوشش گیاهی اردن

کتابشناسی

  1. شنی، کریم (۱۴۰۰). فرهنگ و تاریخ سوریه. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی( در دست انتشار)