شینتو در ژاپن

معابد شینتو. برگرفته از سایت eavar، قابل بازیابی از https://www.eavar.com/blog/2019/5/5/141853/shinto-shrine-kyoto/

پیشتر آوردیم که از نظر عرف، امور، هنجارها و باورهای اجتماعی، شیوه و راه روشی کلی در بستر جامعه ژاپن جریان داشته که تا پس از ورود آیین بودا به این کشور، نام و تعریف مشخصی نداشته است. اما پس از آن که آیین بودا تحت نام "بوتسودو" در ژاپن رسمیت و گسترش یافت، واژه‌ای در زبان ژاپنی بر ساخته شد که از گذشته تا کنون روایتگر"جان مایه" و "درون مایه" فرهنگ ژاپنی است. برای نخستین بار در کتاب «نیهون شوکی»، در ذیل روایت دوران امپراتور یومه (用明天皇/ Yōmē Tennō)(517-587) با چنین عبارتی روبرو می‌شویم:"امپراتور، به فرامین بودا باور داشت، اما به شینتو نیز احترام می‌گذاشت". این عبارت در وهله‌ی اول بیش از آن که بار معنایی آیینی یا دینی داشته باشد، بافت و معنایی سیاسی دارد و هدف از بیان آن پذیرش باور عمومی جامعه ژاپن در نسبت با رواج آیین بودا از سوی امپراتور بود. اما ظاهرا طی شرح و حواشی‌ای که بعدها بر «نیهون شوکی» نوشته می‌شود، معنای "شینتو" در این عبارت از بافتاری سیاسی به بافتاری آیینی تغییر می‌کند و به صورت "راهی بر سرشت خدا(یان) (神ながらの道/kan-nagara no michi) فهم می‌شود.

قبلا به تاثیر معنایی کلمه "تائو" در زبان چینی در ساخت و ظهور واژه "بوتسودو" در زبان ژاپنی اشاره داشتیم. چنین تاثیری را هم در شکل گیری واژه شینتو در بافتار زبان ژاپنی می‌توانیم ببینیم. "شینتو" کلمه‌ای است مرکب از دو جز (神/shin) به معنی "خدا(یان)" و (道/dō) به معنی "راه" یا "طریقت"؛ که چنان که پیشتر آوردیم در معنای تحت اللفظی می‌توانیم آن را به "راه خدا(یان)" یا "راه و رسم خدا(یان)" ترجمه کنیم. با این حال اگر به ساختار معنایی کلمه "شین" و تحولات تاریخی آن نگاهی بیاندازیم، در می‌یابیم که اطلاق معنایی این واژه به "خدا(یان)" تا حدودی از سر ناچاری و بر اساس تاثیرات مسیحیت صورت گرفته‌است.

واژه "شینتو" در اصل واژه‌ای چینی است که در این زبان "شین‌تائو" خوانده می‌شود. اما واژه "شین" در این کلمه در زبان ژاپنی "کامی" (Kami) خوانده می‌شود. کانجی "کامی" در زبان ژاپنی معاصر چنان که آوردیم به صورت (神) نوشته می‌شود. اما در متون کهن به صورت (神) نوشته می‌شده‌است. تحلیل معنایی شکل قدیمی "کامی" بهتر می‌تواند ما را با ساختار معنایی آن آشنا کند.

چنان که در ابتدای این مقاله آوردیم، کلمه (「示」/ji) در واژه (宗教/shūkyō) ابتدا به معنای "میز" یا "پیشخوان" بوده، اما به تدریج به معنای "روح"، "نیروهای اسرارآمیز" و "خدا(یان) هم به کار رفته است. این واژه را در سمت چپ کانجی قدیمی "کامی" می‌توانیم تشخیص دهیم. اما کانجی (申/shin)، که در سمت راست کانجی کهن "کامی" قرار دارد، اگر چه در زبان ژاپنی امروز به معنی "گفتن"، "بیان داشتن"، "اظهار کردن"، "عرض کردن" و "میمون" به کار می‌رود، اما در زبان چینی و ژاپنی کهن به "انکسار یا شکست نور در هنگام صاعقه" اطلاق می‌شده‌است. بنابراین، شکل کهن کانجی "کامی" را می‌توان به طور تحت اللفظی این گونه فهمید:" انکسار نیرویی مرموز و اسرارآمیز". ولی در معنای فنی کلمه "کامی" به معنی "نیرو(های) اسرار آمیز طبیعت"، "نیرو(های مرموز و ناشناخته) طبیعت" به کار می‌رفته و می‌رود.

از آن چه که آوردیم، می‌توان نتیجه گرفت که آن چیزی که در ابتدا به معنای "نیرویی اسرارآمیز" در ذهنیت‌ ژاپنی‌ها فهم می‌شده‌است، قدرت و غرش و شکل هراس انگیز شکست نور در هنگام وقوع "صاعقه" بوده‌است. ناگفته پیداست که وقوع "صاعقه" چگونه هراسی را می‌توانسته و می‌تواند در آدمی بر انگیزد. لذا به تصور ذهنیت اسطوره‌ای و طبیعت گرای ژاپنی‌ها نیایش این نیروی اسرار آمیز می‌توانسته آن را تا حد زیادی کنترل کند. به همین خاطر در سرتاسر ژاپن با ایزدکده‌های^[i] فراوانی روبرو می‌شویم که برای نیایش نیروی اسرار آمیز "صاعقه" (Inari) ساخته شده‌اند. به همین نحو دامنه حضور "نیرو(های) مرموز و اسرارآمیز" موجود در طبیعت گسترش پیدا می‌کند و کلیه اموری که "فهم" آن از ادراک معمول آدمی فراتر رود، توانایی و قدرت آن از دامنه توانایی و قدرت انسان عادی بیشتر احساس شود و تا حدودی هراس در دل ایجاد کند، جنبه‌ای ستایش گرایانه به خود می‌گیرد. چنین دیدگاهی موجب شده‌است تا ذهنیت ژاپنی تمامی سرزمین جزیره‌ای خود را محاط در "نیرو(های) مرموز و اسرار آمیز طبیعت" ببیند و در هر چیز و منطقه و مکانی که چنین نیرویی را احساس کند، آن را مورد نیایش و ستایش قرار دهد.

نیرو(های) مرموز و اسرارآمیز محاط بر جزیره ژاپن، تنها منحصر به پدیده‌های طبیعی نظیر "صاعقه" نیستند، بلکه می‌تواند نیروی روح "نیاکان درگذشته" باشد. از همین رو هم در نوشته‌های چینی و ژاپنی کهن واژه "شینتو" را در معنای "راهی که به یک قبر یا آرامگاه" می‌رسد هم می‌توانیم باز بشناسیم. پیشتر در خلال تحلیل معنایی کلمه "شوکیو" آوردیم که واژه (「宗」/shū) در معنای "روح نیاکان" یا "مقبره نیاکان" هم به کار رفته و در طی تحلیل معنایی واژه "کامی" هم نشان دادیم که واژه "شو" چگونه با "کامی" قرابت معنایی پیدا می‌کند. بنابراین در تحلیل دیگری از واژه شینتو می‌توانیم این گونه نتیجه بگیریم که هر راهی که به سوی آرامگاه نیایی درگذشته منتهی شود، می‌تواند با خود نوعی نیایش نیرویی مرموز و محاط بر زندگی را در پی داشته باشد. به همین سبب هم هست که بخش زیادی از ایزدکده‌های موجود در ژاپن آرامگاه فرد یا افرادی والامقام از امپراتور گرفته تا شوگون و جنگاوران است و آحاد مردم با نیایش آنان طلب نوعی قدرت، توانایی، پیروزی و موفقیت در امور زندگی می‌کنند^[ii].

چنین فهمی از واژه "کامی" در طول تاریخ و در بافتار زبان ژاپنی معنای دیگری نیز به آن داده است: "کامی" علاوه بر این که به معنای "نیرو(های) اسرار آمیز موجود در طبیعت" است، به معنای "برتر"، "والا"، "بلند پایه" نیز آمده است که آشکارا دلالت بر نیروهای طبیعی فراتر از فهم و توان بشری و انسان‌هایی والا مقام و بلند پایه دارد که یا در تاریخ ژاپن، یا در موفقیت خاندان، یا در موفقیت‌های فردی و تجاری منشاء اثر بوده‌اند. بر همین سبیل در ساختار اقتصادی ژاپن با عبارتی روبرو می‌شویم که می‌گوید "مشتری "کامی" است"! و از این رو حضور مداوم مشتری موجب افزایش قدرت و کسب طبقات اجتماعی بالاتر می‌شود.

علاوه بر حضور پررنگ نیروی (های) طبیعی شناخته شده در طبیعت نظیر "صاعقه" و یا نیروی (های) نشات گرفته از روح نیاکان، برخی از حیوانات نظیر روباه یا پدیده‌های جغرافیایی خارق العاده هم می‌توانند "کامی" تلقی شوند. از همین رو برخی از کوه‌ها (سرآمد همه آن‌ها کوه فوجی)، برخی از جنگل‌ها، درختان پیچ و خم دار، برخی از مناطق دریاها (شاخص‌ترین آن را می‌توان در باورهای منطقه اوکیناوا مشاهده کرد) و... "کامی" به حساب می‌آیند که در خود هم جنبه‌ای از نیرو(های) طبیعی را دارند و هم نسبت به پدیده‌های همتراز خود، از نظر بلندی، وسعت، زیبایی، خروش و... بالاتر و بلندمرتبه‌تر هستند. این جایگاه امور پدیده‌های جغرافیایی و امور طبیعی در طول تاریخ بر شعر و ادبیات ژاپن و هم بر ساختار اجتماع این کشور تاثیر شگرفی داشته است. چنان که بسیاری از شاهکارهای هنری ژاپن در تصویرگری کوه فوجی یا امواج دریا شکل گرفته‌است، و در امور اجتماعی و روزمره زندگی تحمل سختی‌های حیات و دنیا و کسب موفقیت و جایگاه در اجتماع به بالا رفتن از کوه فوجی تشبیه شده‌است. لذا وقتی که به انواع هنرهای ژاپنی نظری می‌افکنیم به خوبی در می‌یابیم که این هنرها بیش از آن که بر بنیادی نظری و فلسفی بنا نهاده شده باشند، بر پایه "دو" یا نوعی "راه و رسم" تعریف شده‌اند که هنرجو طی یادگیری مرحله به مرحله (راه به راه، مسیر به مسیر) آن‌ها کسب مهارت می‌کند و در نهایت (عمدتا در ایام سالخوردگی) استاد و صاحب فن می‌شود. به تعبیر دیگر فرد "راهی" را پیموده تا به مقام "کامی" (کسب جایگاه اجتماعی بالاتر) نایل شده‌است.

در باورهای شینتویی "کامی(ها)" همواره شخصیتی مثبت و خیر اندیش دارند، اما نیرو(های) مرموز و اسرارآمیز محاط بر جزیره ژاپن، تنها محدود به آنان نیست. به موازات "کامی (ها)" موجودات دیگری نیز حضور دارند که تحت عنوان "یوکای" (妖怪/Yōkai) به معنی "اشباح" یا "موجودات هراس انگیز" شناخته می‌شوند و به طور کلی عهده دار اتفاقات منفی و شرارت آمیزند. تنوع این موجودات هراس انگیز بسیار است و هر یک نقشی شرارت انگیز دارند. مثلا موجودی به نام "کاپّا" (河童/Kappa) که شکلی ترکیب یافته شبیه به بدن انسان و صورتی شبیه قورباغه و پشتی مانند لاک پشت دارد و در دریاها و رودخانه‌ها زندگی می‌کند، هم دارای شیطنت خاصی مانند آزار زنان است و هم کارهای هراس انگیزی را مانند دزدیدن و خوردن کودکان، دزدیدن کالاهای مختلف و یا تجاوز به زنان انجام می‌دهد. با این حال، تقریبا بیشتر "یوکای"‌ها در فرهنگ ژاپنی قابلیت دوستی و کنار آمدن با انسان را نیز دارند. به تعبیر دیگر اگر بتوان با آنان دوستی کرد، می‌توان از قدرت و توانایی خارق العاده آن‌ها در پیشبرد اهداف و مقاصد بهره برد. برای نمونه اگر بتوان با کاپّا از در دوستی درآمد، آن‌ها می‌توانند در علاج شکستگی‌های استخوان، آبیاری مزارع، جلوگیری از سیلاب و غیره به انسان کمک کنند. امروزه باور به "یوکای"ها هنوز وجود دارد و برخی از برنامه‌های تلویزیون درباره دیدن یا رویارویی با این قبیل از موجودات است که در نوع خود طرفداران بسیاری دارد. علاوه بر این چنین دیدگاهی نسبت به نیرو(های) اسراسر آمیز موجود در طبیعت بسیار الهام بخش ژانر سینمای وحشت ژاپن بوده‌است که طرفداران بسیاری در سرتاسر عالم دارد. گذشته از این‌ها "یوکای"ها در دوران جدید در قالب شخصیت‌های فانتزی یا کارتونی باز تولید شده‌اند که رونق بسیاری به بازار فروش برنامه های کارتونی در جهان داده‌اند.

"یوکای"ها در ایجاد یا انجام شرارت و همین طور ایجاد هراس و دلهره تنها نیستند، روح درگذشتگان نیز، اگر چه می‌توانند "کامی" باشند، می‌توانند موجب آزار و اذیت شوند و ترس و دلهره ایجاد کنند. مثلا روح کسی که خودکشی کرده یا به قتل رسیده است، می‌تواند به موجودی شرارت آمیز یا دلهره آور مبدل شود. در واقع چنین روحی با اعمال شرارت‌های مختلف سعی در گرفتن انتقام از اطرافیان یا قاتل دارد. چنین باوری حتی در جامعه ژاپن کنونی، بسیار مستحکم به قوت خویش باقی است و ژاپنی‌ها به طور کلی و تا حد توان از خرید یا اجاره خانه‌هایی که در آن‌ها کسی خودکشی کرده یا به قتل رسیده یا نزدیک قبرستان است، امتناع می‌کنند. حتی سایت‌های اینترنتی وجود دارد که خانه‌های این چنینی را مشخص می‌کنند. از این رو خانه‌هایی که در آن مرگی رخ داده است، نسبت به خانه های معمولی قیمت کمتری دارند. گذشته از این، چنین عقیده‌ای موجب ساخت داستان‌ها و برنامه‌های مستند در تلویزیون یا داستان‌های فولکوریک فراوانی شده‌است.

حیات پس از مرگ در شینتو

بر مبنای آن چه اظهار داشتیم به خوبی مشخص می‌شود که شینتو بیش از آن که بر ساخته نظامی الاهیاتی و مبتنی بر متافیزیک باشد، بر ساخته فرهنگ عامه و مواجهه هر روزینه و "عملی" جامعه ژاپن با محیط پیرامون خود است. از همین رو هر قدر که در شینتو به دنبال مبادی نظری و الاهیاتی بگردیم، کمتر می‌یابیم و بیشتر آن چه که به چشم می‌خورد، باورهای عامه و فرهنگ فولکوریک است. این فقدان نظام مبتنی بر امور نظری و الاهیاتی تا جایی است که حتی سخن گفتن از سرنوشت انسان در پس از مرگ در پاره‌ای از ابهام قرار دارد و آن هم باز به جای این که از مبادی و اصول موضوعه‌ای همچون "معاد"، "قانون کارما" و مواردی از این دست بحث کند، از عذاب و عقوبت در وادی(راه)های کوهستان سخن به میان می‌آورد.

نخستین جایی که به طور مبهم از زندگی پس از مرگ و جهانی به غیر از این عالم بحث می‌شود، کتاب «کوجیکی» است. «کوجیکی» نخستین متن مدون شینتویی است که پس از گسترش آیین بودا در ژاپن به نگارش درآمد و هدف از نگارش آن هویت بخشی به فرهنگ و باورهای ژاپنی‌ها در برابر آیین غیر بومی بودا بود. این کتاب از اسطوره‌ها آغاز می‌کند و این که چطور نخستین "کامی"‌ها بر سرزمین ژاپن ساکن شدند. مطابق این اسطوره‌ها ابتدا دو "کامی" به نام‌های ایزاناگی (イザナギ/Izanagi) (ایزد مرد) و ایزانامی (イザナミ/Izanami) (ایزد بانو) جزایر ژاپن را می‌سازند و روی آن شروع به زاد و ولد می‌کنند. اما ایزانامی طی تولد "کامی" آتش اندامش می‌سوزد و می‌میرد. پس از چندی ایزاناگی دلتنگ همسرش‌ می‌شود و برای دیدن او به "سرزمین زیرین" وارد می‌شود تا همسرش را ملاقات کند. اما او در "سرزمین زیرین" که در زبان ژاپنی به آن "یومی"(黄泉/Yomi) گفته می‌شود، همسر خویش را در کالبدی پوسیده و ترسناک می‌بیند، هراسان از آن جا فرار می‌کند و به جهان زندگان باز می‌گردد. واژه "یومی" در معنای تحت اللفظی خود به معنی "چشمه زرد" است و در متون کهن چینی در معنای "چشمه زیرزمینی" نیز به کار رفته، اما به طور کلی دلالت بر "سرزمین مردگان" دارد. همین طور در خصوص جایگاه آن این باور وجود دارد که آن در نسبت با قله کوه (سرزمین کامی(ها)، سرزمین بلند مرتبه، سرزمین زندگان)، در دامنه یا در درون حفرهای کوه قرار دارد.

جیگوکو دانی. برگرفته از سایت japan travel، قابل بازیابی از https://www.japan-travel.cn/spot/1908/

شکل دیگری از باور به زندگی پس از مرگ را هم می‌توان بیشتر در مناطق کوهستانی ژاپن سراغ گرفت که به آن در زبان ژاپنی "جیگوکو دانی" (地獄谷/Jigokudani) یا "وادی جهنم" گفته می‌شود، که به طور مشخص دلالت بر دهانه آتشفشان یا شیار(راه)های پر پیچ وخم کوهستان دارد. لذا روح فرد خطا کار عقوبت اعمال خویش را در سرگشتگی و گمگشتگی در شیار(راه)های بعضا هراس انگیز کوهستان پس می‌دهد.

شینتو و پیروان آن در دوران جدید

با ظهور مسیحیت و به تبع آن مدرنیته در ژاپن، برای نخستین بار تفکر ژاپنی با ادیان سامی و نظام متافیزیکی و الاهیاتی سازمان یافته آن‌ها روبرو شد. بی تردید نخستین آموزه این ادیان باور به خدایی است واحد که بیش از آن که بتوان با آن در طبیعت مواجهه‌ای حضوری داشت (مانند "کامی"ها) باید آن را از سوی صفات سلبی و ایجابی و نشانه‌هایش باز شناخت. بنابراین در نخستین مواجهه مسیحیت با جامعه ژاپنی و بعدها دیگر ادیان سامی یکی از مشکلاتی که خود به خود پیش می‌آمد، توصیف مقام و جایگاه خدا در این ادیان بود. چرا که مفهوم "کامی"، بر اساس آن چه که آوردیم، توانایی انعکاس و انتقال تمام بار معنایی "خدا" در ادیان سامی را به زبان ژاپنی نداشت. از این رو، یهوه و الله هم عمدتا به عنوان "نیرویی برتر" یا "نیرویی ناشناخته در طبیعت" فهم و شناخته شده‌اند. امروزه اگر چه در محافل آکادمیک شناخت و فهم یهوه و الله در قالب علم الادیان و به کمک زبان‌های غربی امری پذیرفته و پژوهشی است، اما در باور و اندیشه بسیاری از آحاد جامعه در قالب "نیروی برتر یا مرموز طبیعت" فهم می‌شود. عکس این موضوع نیز صادق است، اگر چه "کامی" در انگلیسی به god(s) و در عربی "اله" ترجمه می‌شود، اما هر دو مفهوم بیشتر به ساختار تفکر متا فیزیکی مسیحی یا اسلامی نزدیک ترند تا "نیروهای مرموز طبیعت". با این حال در زبان فارسی واژه "ایزد" به خصوص در بافتار کهن آن تا حدودی به مفهوم "کامی" نزدیک می‌شود. ایزدان زرتشتی در واقع فرشتگانی هستند دون امشاسپندان که رب النوع یا فرشته یک پدیده زمینی به حساب می‌آیند. از همین رو شهاب الدین سهروردی در «حکمت الاشراق»، آن‌ها را طلسمات نیز می‌نامد. این دیدگاه در واقع تداعی کننده این باور ژاپنی است که اعتقاد دارد هر پدیده طبیعی، نظیر آب، آتش، باد و... دارای "کامی" مختص به خود است. لذا اگر جنبه‌های متاخر واژه ایزد را که اشاره به خدایی واحد دارد، در نظر نگیریم، کلمه "ایزد" در بافتار کهنش قرابت‌هایی هر چند مبهم با "کامی" پیدا می‌کند.

به هرترتیب شینتو بیش از آن که بیانگر دینی خاص باشد، ساخته و پرورده ذهنیت طبیعت گرای ژاپنی است و ریشه در فرهنگ عامه و فولکوریک این کشور دارد و اگر بخواهیم معنای آن را به طور روشنتری بیان کنیم، شینتو "راه هم آوائی و هم نوائی با نیروهای مرموزی در طبیعت است که سرتاسر سرزمین جزیره‌ای ژاپن را فرا گرفته‌اند". از این رو اگر چه بر اساس داده‌های آماری می‌توانیم بگوییم که بیش از هشتاد و هشت هزار "ایزدکده"^[iii] در ژاپن وجود دارد، اما بر پایه توضیحات مبسوطی که ارائه کردیم، حقیقتا نمی‌توان آمار مشخصی از تعداد پیروان شینتو در ژاپن ارائه داد. در واقع هر فرد ژاپنی از بدو تولد تا مرگ بر سبیل شینتو است حتی اگر به آیین یا دین دیگری گرویده باشد. چرا که شینتو چیزی جز شیوه تفکر و فرهنگ ژاپنی نیست.

نیز نگاه کنید به

ادیان در ژاپن، تاریخ ادیان و مذاهب ژاپن

پاورقی

[i] در بیشتر نوشته‌هایی که به زبان فارسی درباره ادیان و فرهنگ ژاپن منتشر شده‌است، عمدتا تمایز خاصی برای نامیدن نیایشگاه شینتویی و بودایی به چشم نمی‌خورد، و هر دو نیایشگاه به "معبد" ترجمه شده‌است. اما در برخی از متون به این تمایز توجه شده‌است و مکان عبادی در شینتو به "نیایشگاه" یا "عبادتگاه" ترجمه شده که معادل واژه Shrine در انگلیسی است و مکان عبادی بودایی به "معبد" که برابر با واژه Temple در زبان انگلیسی است. اما، به نظر نگارنده واژه "ایزدکده" که از سوی برخی از مترجمان، مانند خانم نسترن پاشایی، به کار رفته است، واژه دقیقتر و بهتری است. زیرا آن چه که در زبان ژاپنی به مکان عبادی آیین شینتو اشاره دارد، واژه (神社/Jinja) است. چنان که آوردیم واژه (神) به معنی "خدا(یان)" است که آن را می‌توانیم در غالب کلمه "ایزد" خاصه در معنای کهن آن:" به معنی [امری] درخور ستایش" فهم کنیم (در متن در این باره توضیحات بیشتری خواهد آمد). واژه (社) هم به معنی "ساختمان"، "بنا"، "مکان" یا "جا" است. بنابراین واژه "Jinja" در لغت به معنی "ساختمان یا بنای دارای نیرو(های) مرموز" یا "ساختمان یا بنای دارای خدا(یان)"است؛ که کلمه "ایزدکده" در فارسی معادل بسیار خوبی برای آن به حساب می‌آید.

[ii] یکی از شاخص‌ترین این ایزدکده‌ها، ایزدکده‌ای است موسوم به "نیکو توشوگو (日光東照宮/Nikkō tōshōgū) در شهر نیکّو (واقع در استان توچیگی) که اختصاص به نیایش "توکوگاوا ایئه‌یاسو" و خاندان او دارد. "توکوگاوا" توانست پس از سال‌ها جنگ داخلی در ژاپن، این کشور را متحد کند و دوره "ادو" را به عنوان دورانی جدید در تاریخ ژاپن و بسیار موثر بر پذیرش مدرنیته در دوران میجی تاسیس کند.

[iii] با رجوع به سایت زیر علاوه بر بدست آوردن آمار کلی ایزدکده های موجود در ژاپن، می توان فراوانی و پراکندگی آن ها در هر استان را هم مشاهده نمود.

https://jinjajin.jp/modules/contents/index.php?content_id=112