فلیکس هوفوئه بوآنی: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «بندانگشتی|فلیکس هوفوئه بوآنی هوفوئه ـ بوایْنی، فلیکس (۱۹۰۵ـ۱۹۹۳)(Houphouet-Boigny, Felix)، دولتمرد جناح راست ساحل عاج و رئیس‌جمهور آن کشور (۱۹۶۰ـ۱۹۹۳) است. === شرح زندگی === دیا هوفوئه در تاریخ 18 اکتبر 1905 در یاموسوکرو، پایتخت کنونی ساحل ع...» ایجاد کرد) |
جز (The LinkTitles extension automatically added links to existing pages (https://github.com/bovender/LinkTitles).) |
||
| (۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:41155100.jpg|بندانگشتی|فلیکس هوفوئه بوآنی]] | [[پرونده:41155100.jpg|بندانگشتی|فلیکس هوفوئه بوآنی]] | ||
هوفوئه ـ بوایْنی، فلیکس (۱۹۰۵ـ۱۹۹۳)(Houphouet-Boigny, Felix)، دولتمرد جناح راست ساحل عاج و رئیس‌جمهور آن کشور (۱۹۶۰ـ۱۹۹۳) است. | هوفوئه ـ بوایْنی، فلیکس (۱۹۰۵ـ۱۹۹۳)(Houphouet-Boigny, Felix)، دولتمرد جناح راست [[ساحل عاج]] و رئیس‌جمهور آن کشور (۱۹۶۰ـ۱۹۹۳) است. | ||
=== شرح زندگی === | === شرح زندگی === | ||
دیا هوفوئه در تاریخ 18 اکتبر 1905 در | دیا هوفوئه در تاریخ 18 اکتبر 1905 در [[یاموسوکرو]]، پایتخت کنونی [[ساحل عاج|ساحل عاج]] زاده شد. پس از آنکه در ده‌سالگی غسل تعمید داده شد و به دین مسیح درآمد، نام فلیکس را بر او نهادند. این‌گونه نقل شده است که او آیین قوم خویش را که معتقد به آنیمیسم (جان‌‌باوری) بودند، به کناری می‌نهد و با این باور که مسیحیت نشانه تمدن و ترقی است، به این دین درمی‌آید.<ref>Ellenbogen, A. (2002). La succession d’Houphouët-Boigny entre tribalisme et démocratie, Ed. l’Harmattan.</ref> سال‌ها بعد، در زمان ورود به عرصه سیاست فرانسه، لقب بوآنی را برای خود برگزید که لقبی کهن و نمادین بود به معنای «قوچ» در زبان بائوله‌‌ها که قبیله اجدادی هوفوئه هستند. بعدها لقب‌های دیگری نیز به او دادند از جمله: «حکیم» و «پیر». | ||
بوآنی در داکار، پزشکی خوانده بود و در سال 1925، حرفه خود را به‌عنوان پزشک دستیار، در بیمارستانی در | بوآنی در داکار، پزشکی خوانده بود و در سال 1925، حرفه خود را به‌عنوان پزشک دستیار، در بیمارستانی در [[ابیجان]]، شروع کرد. جایی که سعی داشت در آنجا پرسنلی بومی را گردهم آورد. در 1929 به سمتی در این حرفه نائل شد که تا آن زمان در انحصار اروپاییان بود؛ اما در محل خدمت خود در «آبانگورو» (Abengouro)، با بی‌عدالتی‌هایی که حکام اروپایی آنجا به بومیان زارع روا می‌داشتند روبه‌رو شد؛ بنابراین، در سال 1932 تصمیم گرفت جنبشی از کشاورزان بومی به راه بیندازد و خود آن را رهبری کند. | ||
سال‌ها فعالیت سیاسی در داکار و پاریس، از او رهبری شایسته و توانا ساخت که در 1961 آماده قبول مسئولیت سنگین ریاست‌جمهوری شد. او حتی نسبت به بسیاری از سیاستمداران فرانسوی، با سازوکار و پیچیدگی‌های جمهوری چهارم و پنجم فرانسه، بهتر آشنا بود. با دوگل و میتران روابط دوستانه‌ای داشت و در عین حال، در آفریقا نیز مورد احترام بود. | |||
=== به قدرت رسیدن === | === به قدرت رسیدن === | ||
در ماه دسامبر سال 1961، مردم ساحل | در ماه دسامبر سال 1961، مردم [[ساحل عاج|ساحل عاج]]، هوفوئه بوآنی را به‌عنوان نخستین رئیس‌جمهور [[ساحل عاج|ساحل عاج]] انتخاب می‌کنند. البته شاید صحبت از مردم در این تاریخ زود است؛ زیرا هوفوئه با مردمان متعدد و اقوام کثیری روبه‌رو بود که باید آنها را یکپارچه میکرد. در همان تاریخی که [[ساحل عاج|ساحل عاج]] اعلام استقلال می‌نمود، پادشاهی کوچکی در دل آن به‌نام «سانوی»(Sanwi)، از پذیرفتن این شرایط سر باز می‌زند و با توجه به روابط خاص و متمایزی که اهالی‌اش با فرانسه داشته‌اند، ترجیح می‌دهد که همچنان تحت صیانت و حکومت فرانسوی‌ها باقی بماند. موضوعی که به تنش و درگیری می‌انجامد و در نهایت قدرت متمرکز در [[ابیجان]]، سران این قوم را دستگیر می‌کند و غائله می‌خوابد. به جز این واقعه، پساز 1960، اتفاق دیگری مانع قدرت گرفتن فلیکس هوفوئه بوآنی نمی‌گردد.<ref>حسینی، روح الله، خان آبادی، سعید(1400). جامعه و فرهنگ ساحل عاج. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی]،ص.49-56.</ref> | ||
=== '''سال‌های حکومت''' === | === '''سال‌های حکومت''' === | ||
بیشاز چهار دهه از تاریخ ساحل | بیشاز چهار دهه از تاریخ [[ساحل عاج|ساحل عاج]]، آمیخته به زندگی، شخصیت و رفتار بحث‌برانگیز و استثنایی مردی است که به همین علت مهم، گریزی نداریم جز اینکه بیشتر به او بپردازیم. وی کسی است که آفریقای معاصر، خود را تا اندازه‌ای مدیون او می‌داند و بدو افتخار می‌کند. | ||
در ۱۹۹۰ در انتخابات چندحزبی و در بحبوحۀ اتهام مربوط به تقلب آرا و فشار سیاسی هفتمینبار به ریاست جمهوری انتخاب شد. زندگی سیاسی خود را در حکم ملی‌گرایی از جناح چپ و تحت سلطۀ استعماری فرانسه آغاز کرد. اولین رئیس‌جمهوری مستقل ساحل عاج بود که نزدیک‌ترین پیوند با فرانسه را در مقایسه با سایر کشورهای افریقایی داشت. | در ۱۹۹۰ در انتخابات چندحزبی و در بحبوحۀ اتهام مربوط به تقلب آرا و فشار سیاسی هفتمینبار به ریاست جمهوری انتخاب شد. زندگی سیاسی خود را در حکم ملی‌گرایی از جناح چپ و تحت سلطۀ استعماری فرانسه آغاز کرد. اولین رئیس‌جمهوری مستقل [[ساحل عاج]] بود که نزدیک‌ترین پیوند با [[فرانسه]] را در مقایسه با سایر کشورهای افریقایی داشت. | ||
بواینی بیشترین دورۀ رهبری را در بین سران قارۀ افریقا دارا بود. به همین علت، کشور او از باثبات‌ترین و مرفه‌ترین کشورها در این قاره برشمرده می‌شد و او در پاریس به «پیرمرد بزرگ افریقا» معروف بود. بعد از ۳۰ سال حکومت تک‌حزبی و فردی در ۱۹۹۰ با تقاضای برگزاری انتخابات آزاد مواجه شد که در آن انتخابات او و حزبش به آسانی برنده شدند. هوفوئه ـ بواینی که با نام «فلیکس هوفوئه» در خاندانی مرفه و ملاک زاده شد بعداً اسم بواینی (به معنای قوچ یا گوسفند نر) را ظاهراً برای اینکه جاه‌طلبی خود را نشان دهد به نامش اضافه کرد. پس از اتمام دورۀ آموزش پزشکی در داکار در ۱۹۲۵ برای طبابت به ساحل عاج بازگشت و برای مراقبت از محرومان جامعه و عطوفت با آنان شهرتی کسب کرد. در ۱۹۴۰ از پزشکی دست کشید تا به مراقبت از املاک خانوادگی بپردازد و سپس وارد سیاست شد و در مقام نمایندۀ سرزمین‌های ماورای بحار در مجمع فرانسه انتخاب شد. اولین همکاری سیاسی او با کمونیست‌ها بود لیکن بعداً به سوسیالیست‌ها پیوست و دوست نزدیک فرانسوا میتران شد. اولین افریقایی دارندۀ کرسی در یک کابینۀ فرانسه بود و بعدها مشاور ژنرال دوگل شد. ارتباطاتش با فرانسه در ریاست جمهوری او مؤثر بود و ساحل عاج تحت رهبری مقتدرانه و پدرانه‌اش به رفاه رسید. | بواینی بیشترین دورۀ رهبری را در بین سران قارۀ افریقا دارا بود. به همین علت، کشور او از باثبات‌ترین و مرفه‌ترین کشورها در این قاره برشمرده می‌شد و او در [[پاریس]] به «پیرمرد بزرگ افریقا» معروف بود. بعد از ۳۰ سال حکومت تک‌حزبی و فردی در ۱۹۹۰ با تقاضای برگزاری انتخابات آزاد مواجه شد که در آن انتخابات او و حزبش به آسانی برنده شدند. هوفوئه ـ بواینی که با نام «فلیکس هوفوئه» در خاندانی مرفه و ملاک زاده شد بعداً اسم بواینی (به معنای قوچ یا گوسفند نر) را ظاهراً برای اینکه جاه‌طلبی خود را نشان دهد به نامش اضافه کرد. پس از اتمام دورۀ آموزش پزشکی در داکار در ۱۹۲۵ برای طبابت به [[ساحل عاج]] بازگشت و برای مراقبت از محرومان جامعه و عطوفت با آنان شهرتی کسب کرد. در ۱۹۴۰ از پزشکی دست کشید تا به مراقبت از املاک خانوادگی بپردازد و سپس وارد سیاست شد و در مقام نمایندۀ سرزمین‌های ماورای بحار در مجمع فرانسه انتخاب شد. اولین همکاری سیاسی او با کمونیست‌ها بود لیکن بعداً به سوسیالیست‌ها پیوست و دوست نزدیک [[فرانسوا میتران]] شد. اولین افریقایی دارندۀ کرسی در یک کابینۀ [[فرانسه]] بود و بعدها مشاور [[ژنرال دوگل]] شد. ارتباطاتش با [[فرانسه]] در ریاست جمهوری او مؤثر بود و [[ساحل عاج]] تحت رهبری مقتدرانه و پدرانه‌اش به رفاه رسید.<ref>حسینی، روح الله، خان آبادی، سعید(1400). جامعه و فرهنگ ساحل عاج. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی]،ص.56-57.</ref> | ||
=== '''پساز استقلال''' === | === '''پساز استقلال''' === | ||
ساحل عاج | [[ساحل عاج|ساحل عاج]] پس از کسب استقلال از کشور فرانسه، وارد دوره جدیدی از تاریخ خود می‌گردد که پر از فراز و نشیب در حوزه اقتصاد، صنعت و فرهنگ و به ویژه سیاست است. گرچه به نام جمهوری و با الگوپذیری از نظام سیاسی و حقوقی فرانسه، دولت مستقل [[ساحل عاج|ساحل عاج]] تشکیل شده است، اما خواهیم دید که رؤسای جمهوری که به قدرت می‌رسند، راهی دگرگونه در پیش می‌گیرند و عرصه سیاسی کشور را دچار تلاطم و آشوب می‌سازند. در این دوره نسبتاً طولانی، چهار رئیس‌جمهور بر مسند قدرت می‌نشینند که تحت نام و حکومت آنها، تاریخ دوره معاصر [[ساحل عاج|ساحل عاج]] را پی می‌گیریم.<ref>حسینی، روح الله، خان آبادی، سعید(1400). جامعه و فرهنگ ساحل عاج. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی]،ص.56.</ref> | ||
بوآنی، بنیان‌گذار جمهوری ساحل عاج قلمداد می‌گردد و مادامی‌که زنده بود، به پشتوانه تنها حزب موجود، «حزب دموکراتیک ساحل | بوآنی، بنیان‌گذار جمهوری [[ساحل عاج|ساحل عاج]] قلمداد می‌گردد و مادامی‌که زنده بود، به پشتوانه تنها حزب موجود، «حزب دموکراتیک [[ساحل عاج|ساحل عاج]]» (PDCI)، رئیس‌جمهور باقی ماند. وی همچنین از بنیان‌گذاران «جمعیت دموکراتیک آفریقا» (RDA) که پیش‌از استقلال و برای تمام آفریقای غربی ایجاد شده بود، محسوب میشود؛ اما آغاز فعالیت سیاسی او به سال 1932 برمی‌گردد؛ زمانی که درمقابل زمین‌‌داران بزرگ استعمارگر و سیاست اقتصادی آن روز که تماماً به زیان خرده مالکان بومی بود، قد علم کرد. | ||
در انتهای سده نوزدهم، استعمارگران با خود صنعت کشت و تولید قهوه را به ساحل عاج آورده بودند و از این طریق، طبقه‌ای از زارعان خرده‌پا شکل گرفته بود؛ اما در فاصله سال‌های 1932 تا 1947، شرکت‌های بزرگ فرانسوی که در این زمینه فعالیت می‌کردند، دولت فرانسه را واداشتند که مناطق پرجمعیت جنوب و مرکز ولتای علیا (بورکینافاسوی امروزی) را ضمیمه مستعمرات خود سازد تا از این طریق، دسترسی به نیروی کار بیشتری برای کشاورزی داشته باشند؛ به این ترتیب، نیروی کار کشت و زرع، عمدتاً از مناطق | لازم به توضیح است که در انتهای سده نوزدهم، استعمارگران با خود صنعت کشت و تولید قهوه را به [[ساحل عاج|ساحل عاج]] آورده بودند و از این طریق، طبقه‌ای از زارعان خرده‌پا شکل گرفته بود؛ اما در فاصله سال‌های 1932 تا 1947، شرکت‌های بزرگ فرانسوی که در این زمینه فعالیت می‌کردند، دولت فرانسه را واداشتند که مناطق پرجمعیت جنوب و مرکز ولتای علیا (بورکینافاسوی امروزی) را ضمیمه مستعمرات خود سازد تا از این طریق، دسترسی به نیروی کار بیشتری برای کشاورزی داشته باشند؛ به این ترتیب، نیروی کار کشت و زرع، عمدتاً از مناطق ش[[مالی]] و به‌ویژه از بورکینافاسو تهیه می‌شد. | ||
کمی بعد، در سال 1944 توسل به نیروی کار اجباری، برای ساخت راه‌آهن ابیجان-واگادوگو، دوباره با اعتراض شدید بوآنی روبه‌رو میشود و او را به بنیان نهادن «سندیکای کشاورزی آفریقا» ترغیب مینماید. | کمی بعد، در سال 1944 توسل به نیروی کار اجباری، برای ساخت راه‌آهن [[ابیجان]]-واگادوگو، دوباره با اعتراض شدید بوآنی روبه‌رو میشود و او را به بنیان نهادن «سندیکای کشاورزی آفریقا» ترغیب مینماید. پس از پایان جنگ جهانی دوم، فرانسه تصمیم می‌گیرد تا مجموعه کشورهای مستعمره خود را در تدوین قانون اساسی‌اش شرکت دهد؛ به این ترتیب، بوآنی وارد مجلس قانون‌گذاری جمهوری چهارم فرانسه میشود و تا سال 1959 که به نخست‌وزیری کشورش برگزیده میشود، [[ساحل عاج|ساحل عاج]] را در [[مجلس ملی فرانسه]] نمایندگی می‌کند. نخستین کاری که او پس از ورود مجلس انجام می‌هد، به تصویب رساندن قانونی بر ضد کار اجباری در کشورش است. همچنین از مجلس می‌خواهد تا قانون کار در سراسر آفریقای غربی را یکسان نماید. موضوعی که در سال 1952، به تصویب می‌رسد. طی این دوره، بوآنی تمام تلاش و وقت خود را صرف سازمان‌دهی سیاسی گروه‌های داخلی و بهبود شرایط کار و زندگی هم‌میهنان خود می‌کند. وی در سال 1959، به همراه کشورهای نیجریه، بورکینافاسو، توگو و بنین، شورایی را پایه‌گذاری می‌کند به‌نام «شورای تفاهم» که هدف اصلی آن، بهبود اوضاع اقتصادی این منطقه بود؛ زیرا بوآنی اعتقاد داشت، یگانه راه رسیدن به همبستگی در آفریقا، توسعه اقتصادی و همکاری‌های سیاسی است. | ||
بوآنی در سال 1961 به ریاست‌جمهوری می‌رسد؛ لقب «پدر ملت» بدو داده میشود و سرنوشت حدود پنج‌‌میلیون نفر جمعیت آن روز ساحل | بوآنی در سال 1961 به ریاست‌جمهوری می‌رسد؛ لقب «پدر ملت» بدو داده میشود و سرنوشت حدود پنج‌‌میلیون نفر جمعیت آن روز [[ساحل عاج|ساحل عاج]]، در دستان او قرار می‌گیرد. از آن پس تا زمان فوتش در 1993، پی‌در‌پی و در دوره‌های پنج ساله، در سمت ریاست‌جمهوری ابقا میشود؛ در تمام طول این مدت، حزب او که خود آن را «حزب توده مردم» می‌نامید، یکه‌تاز بود و تمام کرسی‌ها را در مجلس ملی اشغال میکرد؛ زیرا در واقعیت، حزب رقیبی برای آن وجود نداشت. | ||
پس از اعلام استقلال، نخستین کار دولت، تدوین قانون اساسی و تعریف نهادها و ارگان‌های مختلف بر اساس آن بود. بوآنی در قانون اساسی جدید، بسیار از قانون اساسی آمریکا و قانون اساسی جمهوری پنجم فرانسه و تأکید آنها بر قوت و قدرت قوه مجریه و در عوض تحدید قوه مقننه، الهام می‌گیرد؛ به این ترتیب، کارکرد مجلس صرفاً به این تقلیل می‌یابد که قوانین و بودجه | پس از اعلام استقلال، نخستین کار دولت، تدوین قانون اساسی و تعریف نهادها و ارگان‌های مختلف بر اساس آن بود. بوآنی در قانون اساسی جدید، بسیار از قانون اساسی [[آمریکا]] و قانون اساسی جمهوری پنجم فرانسه و تأکید آنها بر قوت و قدرت قوه مجریه و در عوض تحدید قوه مقننه، الهام می‌گیرد؛ به این ترتیب، کارکرد مجلس صرفاً به این تقلیل می‌یابد که قوانین و بودجه دیکته شده را ثبت و ضبط نماید. نمایندگان نیز مستقیماً توسط رئیس‌جمهور منصوب می‌گردند و «حزب دموکراتیک [[ساحل عاج|ساحل عاج]]» نیز که سراپا تسلیم اوست، کارکردی ندارد، جز اینکه رابط میان توده‌ها و دولت باشد <ref>Nandjui, P. (1995). Houphouët-Boigny l’Homme de la France en Afrique, Ed. l’Harmattan. p.73.</ref>؛ خلاصه اینکه بوآنی از همان ابتدای حکومت خود، مبدل به دیکتاتوری میشود کاملاً متفاوت از سال‌های پیشین سیاستمداری‌اش، یعنی زمانی که برای استقلال کشور و احقاق حقوق هم‌وطنانش می‌جنگید. سیاست «پدرمآبانه» بوآنی در درون، موجب اعتراض‌های زیادی، ازجمله از سوی دانشجویان و نظامیان ارتشی میشود؛ از جمله مخالفان، دانشجویان جوانی بودند که تازه از فرانسه متأثر از ایدئولوژی مارکسیستی-لنینیستی برگشته و با رژیم بوآنی مخالف بودند. ملی‌گراها نیز آشکارا درمقابل سیاست فرانسه دوستی او قد علم کردند و البته با ترفندهای مختلف، از صحنه حذف شدند. | ||
بوآنی در سال‌های آغازین حکومت خود، با ایجاد ارتشی از | بوآنی در سال‌های آغازین حکومت خود، با ایجاد ارتشی از شبه نظامیان متشکل از 6000 نفر، جوی از رعب و وحشت در کشور ایجاد می‌کند و ظرف مدتی کوتاه، شمار زیادی از «شهروندان بد» (این تعبیری است که از معترضان به‌‌دست داده میشود)، از جمله شش وزیر و تعدادی نماینده را دستگیر و زندانی می‌کند. وی برای پیشگیری از هرگونه کودتای نظامی، نیروهای ارتش ملی [[ساحل عاج|ساحل عاج]] را که در همان سال استقلال ایجاد شده بود، تا حد ممکن کاهش می‌دهد. در عوض، دفاع از میهنش را، مطابق با معاهده‌ای در 24 آوریل 1961، به ارتش فرانسه واگذار مینماید! بنابراین، نیروهای فرانسوی در ناحیه‌ای به‌نام «پور-بوئه»(Port Bouet) مستقر می‌گردند و اجازه پیدا می‌کنند که هر زمان بوآنی خواست، یا منافع فرانسه در این کشور به خطر افتاد، در امور مداخله کنند (Ibid: 76)؛ به این ترتیب، نیروهای فرانسوی، مثلاً در ماجرای سانوی که پیش‌تر بدان اشاره شد یا در 1970، زمانی که یکی از رقبای رئیس‌جمهور به‌نام «ناگبه» (Gnagbé)، می‌خواست بدون اجازه او، گروهی سیاسی تشکیل دهد، وارد عمل می‌شوند. حزب جدیدی که ناگبه به کمک گروهی دانشجو می‌خواست تأسیس کند، «پانا» (PANA) یا «حزب ملی آفریقایی» نام داشت؛ اما به شدت سرکوب شد و طی این حادثه، 4000 نفر نیز کشته شدند.<ref>Diarra, S. (1997). Les faux Complots d’Houphouet Boigny, Karthala.</ref> این دانشجو و همراهانش، در واقع به جدایی‌طلبی متهم می‌گردد و از این طریق، بساطش برچیده میشود. | ||
مخالفان دیگر هم یکی | مخالفان دیگر هم یکی پس از دیگری، از میدان سیاست و رقابت بیرون می‌شوند. از معروف‌ترین آنها «لوران باگبو» (Laurent Gbagbo) بود که در سال‌های 1970، در سندیکاها فعالیت میکرد و به اتهام خرابکاری و براندازی، در سال 1971 و به‌‌مدت دو سال، همراه با همسرش راهی زندان میشود. وی سال‌ها بعد، به‌طور مخفیانه، حزبی تأسیس می‌کند به نام «جبهه مردمی ساحل عاجی» (FPI) که با اتکای به آن و در دوره تبعیدش در فرانسه، برنامه آینده خود را برای ریاست‌جمهوری ترتیب می‌دهد. از دیگر مخالفان رژیم که او نیز به براندازی متهم میشود، «رومن وودیه» (Romain Wodié) بود که پس از طی دوره کوتاهی در زندان، در سال 1973 به الجزایر پناهنده میشود. البته بوآنی، زمانی که از استحکام بنیان‌های حکومت خود مطمئن شد، گاه به گاه ژست آزادی خواهانه‌ای نیز از خود نشان می‌داد و به عنوان مثال، در سال 1967، حکم به آزادی زندانیان سیاسی داد. | ||
در همین فضای بسته، | در همین فضای بسته، به لحاظ سیاسی، [[ساحل عاج|ساحل عاج]] یکی از معدود دوره‌های شکوفایی خود، به ویژه در زمینه اقتصاد را تجربه میکرد. بوآنی به‌رغم روحیه استبدادی‌اش، اقتصاددان بزرگی بود؛ در نتیجه سیاست‌های اقتصادی او، اقتصاد [[ساحل عاج|ساحل عاج]] در فاصله بین سال‌های 1960 تا 1980، در حوزه‌های مختلف کشاورزی، صنعت، تجارت و غیره، به‌‌طرز قابل‌توجهی رشد مینماید. از این رشد شگفت‌آور اقتصادی در تاریخ [[ساحل عاج|ساحل عاج]]، به نام «جادو و معجزه ساحل عاجی» یاد شده است. البته این شکوفایی اقتصادی و اجتماعی نتیجه توجه ویژه دولت به سرمایه‌گذاری‌های خارجی و خصوصی بود که البته خود مستلزم حفظ ثبات سیاسی کشور بود. این ثبات در واقع تا حدودی ثمره نظام تک حزبی حاکم و مدیریت درست کشت و زرع و صادرات دو محصول عمده صادراتی، قهوه و کاکائو بود. به پشتوانه رشد اقتصادی، بوآنی به مدرن نمودن زیرساخت‌های کشور می‌پردازد. در این زمینه، به عنوان مثال در شهر [[ابیجان]]، محله‌ای تجاری بنا می‌کند که هتل‌های مجلل آن، محل اقامت گردشگران و تجار می‌گردد. | ||
به این ترتیب، ساحل عاج در فاصله سال‌های 60 تا 65، به رشدی برابر 11 تا 12 درصد دست می‌یابد. این رشد البته مبتنی بر سیاست‌گذاری‌های دولت در حوزه کشاورزی بود. بین سال‌های 1960 تا 1970 کشت و زرع کاکائو | به این ترتیب، [[ساحل عاج|ساحل عاج]] در فاصله سال‌های 60 تا 65، به رشدی برابر 11 تا 12 درصد دست می‌یابد. این رشد البته مبتنی بر سیاست‌گذاری‌های دولت در حوزه کشاورزی بود. بین سال‌های 1960 تا 1970 کشت و زرع کاکائو سه برابر میشود و تولید قهوه به میزان دو برابر افزایش می‌یابد. در کنار این دو محصول که 80 درصد از صادرات [[ساحل عاج|ساحل عاج]] را تشکیل می‌دادند، موز و آناناس نیز به میزان انبوه تولید و صادر می‌شد. وانگهی در این دوره، کشاورزان شمالی نیز به کشت پنبه تشویق می‌شوند؛ به این ترتیب، درآمد هنگفتی به‌‌دست می‌آید که صرف توسعه و آبادانی کشور میشود. | ||
این رشد اقتصادی همچنین شیوه زندگی مردمان ساحل عاج را به شیوه‌ای بنیادین تغییر می‌دهد. از نشانه‌های این تغییر؛ | این رشد اقتصادی همچنین شیوه زندگی مردمان [[ساحل عاج|ساحل عاج]] را به شیوه‌ای بنیادین تغییر می‌دهد. از نشانه‌های این تغییر؛ به عنوان مثال، تقاضای روزافزون برای مواد غذایی امروزی، از جمله ذرت و برنج بود؛ یکی از نشانه‌های پیشرفت اجتماعی در [[ساحل عاج|ساحل عاج]]، همچون باقی مناطق آفریقا، همین تقاضا برای محصولات غذایی جدید بود <ref>Amin, S. & Nantet, B. (1999). ''Côte d’Ivoire,'' in Encyclopédie Universalis.</ref>؛ به این ترتیب، مهاجرت از روستاها به شهرها افزایش می‌یابد. اوضاع اجتماعی [[ساحل عاج|ساحل عاج]] در این دوره و در پیوند با رشد و تحولات اقتصادی، در حوزه‌های بهداشت، آموزش و خدمات اجتماعی، تغییرات عمده‌ای می‌کند. در سال 1975، نرخ سوادآموزی در دوره ابتدایی، به 3/17 درصد می‌رسد و در سال 1985، این نرخ برای افراد بالای 15 سال، به 3/57 درصد افزایش می‌یابد. همچنین جمعیت با نرخ رشد سالانه 8/3 درصد، به 2/12 میلیون نفر در سال 1988 می‌رسد. | ||
در سال 1983، رئیس‌جمهور تصمیم می‌گیرد زادگاه خود را | در سال 1983، رئیس‌جمهور تصمیم می‌گیرد زادگاه خود را به عنوان پایتخت کشور اعلام نماید. جالب اینکه این شهر، به هیچ‌وجه با [[ابیجان]] قابل مقایسه و شایسته برگزیده شدن به عنوان پایتخت نبود. پس کارهای بزرگ عمرانی، از قبیل ساخت کلیسایی به بزرگی کلیسای جامع سن-پیر در رم ایتالیا، در دستور کار قرار می‌گیرد؛ درحالیکه از کل جمعیت کشور در آن زمان، تنها 22 درصد مسیحی کاتولیک بودند. | ||
در اینجا ذکر دو نکته به نظر مهم می‌رسد؛ نخست اینکه کشور تحت سلطه بوآنی در این دوره، تنها نمونه‌ای‌‌ست از کشورهای استقلال‌یافته در منطقه که به این موفقیت‌ها دست یافته است. تا آنجا که ساحل | در اینجا ذکر دو نکته به نظر مهم می‌رسد؛ نخست اینکه کشور تحت سلطه بوآنی در این دوره، تنها نمونه‌ای‌‌ست از کشورهای استقلال‌یافته در منطقه که به این موفقیت‌ها دست یافته است. تا آنجا که [[ساحل عاج|ساحل عاج]]، مقصد مهاجران بسیاری از کشورهای همسایه میشود و در چنین شرایطی است که لقب «حکیم» آفریقا به وی اطلاق می‌گردد و با احترام از او با عنوان «پیر» یاد می‌کنند؛ نکته دیگری که مهم به نظر می‌رسد و در تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی [[ساحل عاج|ساحل عاج]]، به ویژه در دوره حکومت بوآنی نقش مهمی دارد، همکاری نزدیک این کشور با فرانسه است. هوفوئه بوآنی، مشهور به طرفداری از آفریقایی فرانسوی بود و همانگونه که بیان شد، او را همچون مأمور فرانسه در آفریقا می‌شناختند؛ به این ترتیب، همکاری فرانسه و [[ساحل عاج|ساحل عاج]] محدود به حوزه اقتصادی نمی‌شود؛ بلکه فرانسه به کمک بوآنی و با وعده حمایت‌های بی‌قید و شرط نظامی از دولت او، در رقابت با آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی در دوره جنگ سرد، همچنان کنترل سیاسی این سرزمین را در دستان خود نگه می‌دارد.<ref>حسینی، روح الله، خان آبادی، سعید(1400). جامعه و فرهنگ ساحل عاج. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی]،ص.57-65.</ref> | ||
=== '''بوآنی دربرابر بحران''' === | |||
دوره شکوفایی، از سال 1978 بدین‌‌سو، به دلایل مختلف، از جمله کاهش ارزش صادرات دو محصول عمده کشور، کاکائو و قهوه، رو به افول گذاشت. در واقع، گرچه [[ساحل عاج|ساحل عاج]] در دو دهه پیشین، به لحاظ اقتصادی رشد کرده بود، اما توسعه‌ای به معنای واقعی صورت نگرفته بود؛ افزون بر این، رشد مذکور بیشتر متکی به سرمایه‌گذاری‌های خارجی بود و مبنا و قوت درونی نداشت. | |||
سال 1983 و 1984، خشک‌سالی کم‌سابقه‌ای بخش عمده‌ای از زمین‌های زراعی را به نابودی کشاند. برای مقابله با چنین وضعی، بوآنی به لندن عزیمت کرد تا درباره تفاهم درخصوص دو محصول کاکائو و قهوه، با تجار و صنعتگران انگلیسی بحث و گفتگو نماید؛ اما سال بعد، طرف‌های انگلیسی، این معاهده را ملغا اعلام کردند و از این طریق، به بحران [[ساحل عاج|ساحل عاج]] دامن زدند (Ibid)؛ به این ترتیب، دولت با مشکلات بسیار و قروض سنگینی مواجه شد. در ماه می 1987، بدهی خارجی [[ساحل عاج|ساحل عاج]] به 10 میلیارد دلار رسید (Ibid). شرایط آنچنان به وخامت گرایید که رئیس‌جمهور مجبور شد، به‌رغم میل خود، پست نخست وزیری را که از زمان حکومتش در سال 1960 تا آن زمان به کنار گذاشته شده بود، احیا کند تا نخست‌وزیر، در امور و چاره‌اندیشی برای حل مسائل، او را یاری نماید؛ به این ترتیب، [[الحسن درامان واتارا|الحسن واتار]] (Alassane Ouattara) به مقام نخست‌وزیری رسید و تدابیر ریاضتی خویش را به پیش نهاد؛ اما با تنش‌هایی که در جامعه و طی این سال‌ها به‌‌وجود آمده بود، نتوانست کاری از پیش ببرد. | |||
اگرچه فضای عمومی جامعه در دهه‌های قبل، به دلیل رشد ثروت و شکوفایی اقتصادی ساکت و آرام بود، اما در اواخر سال‌های دهه 80، بحران اقتصادی موجب فقر و فلاکت بسیاری شده بود. بنابر گزارش بانک جهانی، جمعیت زیر خط فقر در این کشور، از 11 درصد در سال 1985 به 31 درصد در سال 1993 رسید.<ref>Pays du monde: C. (1995). in Encyclopédie Bordas, Mémoires du XXème siècle, Ed. 1995, tome 20, (1990-1994).</ref> البته دولت برای چاره‌جویی کارهایی انجام داد، از جمله تعداد کارمندان خارجی را کاهش داد و در عوض جوانان بومی را مشغول به کار کرد، اما با این وجود نتوانست جلوی افزایش رشد بیکاری و ورشکستگی صنایع و کارخانه‌های خود را بگیرد؛ درنتیجه صدای اعتراض‌های اجتماعی بلند شد و شورش‌هایی در جای‌جای کشور در‌گرفت. ارتش نیز به این اعتراض‌ها پیوست و در تاریخ 2 مارس 1990، تظا[[هرات]] بزرگی در خیابان‌های [[ابیجان]] سازمان‌دهی شد که در آن، معترضان شعارهایی سر دادند که تا آن زمان بی‌سابقه بود: «هوفوئه دزد»، «هوفوئه فاسد».<ref>Grainville, P. (1998). ''Le Tyran éternel'', Éditions du Seuil.</ref> | |||
این اعتراض‌های مردمی، بوآنی را وادار کرد تا کمی فضای سیاسی را باز کند و به این ترتیب، یک ماه پس از آغاز اعتراض‌ها در [[ابیجان]]، درنهایت، رئیس‌جمهور با تکثر سیاسی و فعالیت سندیکاها موافقت کرد. در انتخابات اکتبر همین سال، بوآنی برای اولین‌‌بار در انتخابات ریاست‌جمهوری رقیبی پیش روی خود دید به نام «باگبو» که در بخش‌‌های آتی از او بیشتر سخن خواهیم گفت. با این حال، باز خود او بود که برای هفتمینبار و با بیش از 81 درصد از آرای عمومی، در انتخابات پیروز شد؛ اما مسلم بود که این رأی بالا را تا حدود زیادی مدیون خارجی‌هاست؛ از این‌رو، رقیب شکست‌خورده، او را متهم به سوء‌استفاده از حضور خارجی‌ها کرد و ابراز داشت که باید میان خارجی‌هایی که به [[ساحل عاج|ساحل عاج]] مهاجرت کرده‌اند و مردمان قدیمی آن، در حقوق مدنی، سیاسی و اجتماعی تمییز قائل شد. به این طریق باگبو همچنین اموال و املاک خارجی‌های مقیم [[ساحل عاج|ساحل عاج]] را زیر سؤال برد و مدعی شد که باید مایملک کسانی (به ویژه بورکینایی‌ها) که از دهه‌های پیش در غرب و جنوب‌غربی ساکن شده بودند، مورد بازبینی قرار گیرد. | |||
بین سال‌های 1991 تا 1992، تنش‌های سیاسی و اجتماعی به اوج خود رسید. هوفوئه که دیگر تاب تحمل تظاهرات دانشجویی جدید را نداشت، به تهدیدی که پیش‌تر کرده بود، مبنی بر اینکه اگر کار به هرج‌ومرج و بی‌نظمی بکشد، او میان بی‌عدالتی و بی‌نظمی، بی‌عدالتی را برخواهد گزید، جامه عمل پوشاند و در ماه می 1991، کماندوهایش را برای اشغال خوابگاه دانشجویی یوپوگون در [[ابیجان]] گسیل داشت. خشونت‌های زیادی صورت گرفت که عاملان آن هیچ‌گاه تنبیه نشدند؛ بنابراین، در واکنش به آنها، فدراسیون دانشجویی [[ساحل عاج|ساحل عاج]]، در تاریخ 13 فوریه سال بعد، در شهر [[ابیجان]]، تظاهراتی ترتیب داد که عده کثیری در آن شرکت کردند. کمی بعد «جبهه مردمی ساحل عاجی» نیز تظاهراتی مشابه ترتیب داد که به خشونت کشیده شد و طی آن، عده زیادی، از جمله لوران بگبو دستگیر شدند؛ اما این سال‌ها دوران پایانی حکومت و عمر هوفوئه بود.<ref>حسینی، روح الله، خان آبادی، سعید(1400). جامعه و فرهنگ ساحل عاج. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی]،ص.65-67.</ref> | |||
====='''[[ساحل عاج|ساحل عاج]] پس از هوفوئه بوآنی'''===== | |||
از زمانی که در سال 1980، بوآنی قائم مقام خود و رئیس مجلس ملی، «فیلیپ یاسه» (Philippe Yacé) را که در صورت غیبت رئیس‌جمهور، تمام قدرت در دستان او قرار می‌گرفت، از میان برداشته بود، مدام انتصاب رسمی جانشینی برای خود را به تعویق می‌انداخت. از طرفی، رقبا که از وخامت حال او و وضع سلامت او باخبر بودند، بر سر جانشینی، نزاع شدیدی با یکدیگر داشتند. در این اوضاع، نخست‌وزیر واتارا که از 1990 بر این مسند نشسته بود، قدرت را به دست داشت و بر این گمان بود که او رئیس‌جمهور بعدی خواهد شد؛ اما بوآنی به شخص دیگری نظر داشت:« [[هانری کونان بدیه]]» (Henri Konan Bédié)، رئیس مجلس ملی. | |||
در دسامبر سال 1993، بوآنی، زمانی که بیماری سرطان او به مرحله پایانی رسیده بود، در شرایطی اضطراری به وطن بازگردانده میشود تا لحظه‌های پایانی را در آنجا سپری کند. در این میان و در شرایطی که پزشکان او را به شکل تصنعی در قید حیات نگاه داشته بودند، مراسم جانشینی او برگزار میشود؛ سپس با توافق خانواده‌اش، پزشکان در 7 دسامبر همین سال، به زندگی او پایان می‌دهند.<ref>Nandjui, P. (1995). Houphouët-Boigny l’Homme de la France en Afrique, Ed. l’Harmattan. p.214.</ref> در زمان مرگ او، همچنان کشور وحدت و یکپارچگی خود را از دست نداده است. رفیق فرانسوی او، «میتران»، به همراه نخست‌وزیر وقت و یک هیئت بلندپایه از فرانسه، در مراسم تدفین او شرکت می‌کنند. | |||
به این ترتیب، دوران طولانی حکومت بوآنی و به همراه آن، صلح و ثبات نسبی که بر کشور حاکم بود، به پایان می‌رسد و رقابت شدیدی میان دو رقیب اصلی، واتارا و بدیه درمی‌گیرد؛ تا جایی که در همین زمان، نزدیک بود کار به جنگ داخلی بکشد. درنهایت واتارا به نفع رقیب کنار می‌کشد و بدیه پس از 33 سال ریاست‌جمهوری بوآنی، بر جای او می‌نشیند؛ اما نه قدرت او را دارد و نه کاریزمای او را. در دوره او مفهومی در این سرزمین زاده میشود به نام «ساحل عاجی بودن» (Ivoirité) یا «هویت ساحل عاجی» که ریشه بحران‌های قومی و قبیله‌ای بسیاری در سال‌های بعد خواهد بود؛ به این ترتیب، آنچه را که بوآنی سال‌ها از آن حذر داشت و با برساختن «ملتی» ساحل عاجی، سعی داشت تا از آن پیشگیری کند و حتی به برخی مهاجرانی که از کشورهای همسایه آمده بودند، مناصبی دولتی اعطا نموده بود، اندک اندک به تنشی جدی منجر می‌گردد که [[ساحل عاج|ساحل عاج]] را به ورطه جنگی داخلی می‌کشاند.<ref>حسینی، روح الله، خان آبادی، سعید(1400). جامعه و فرهنگ ساحل عاج. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی]،ص.68-69.</ref> | |||
== نیز نگاه کنید به == | |||
[[هانری کونان بدیه]]؛ [[کودو لوران باگبو]]؛ [[الحسن درامان واتارا]] | |||
== کتابشناسی == | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۱ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۷:۳۵
هوفوئه ـ بوایْنی، فلیکس (۱۹۰۵ـ۱۹۹۳)(Houphouet-Boigny, Felix)، دولتمرد جناح راست ساحل عاج و رئیس‌جمهور آن کشور (۱۹۶۰ـ۱۹۹۳) است.
شرح زندگی
دیا هوفوئه در تاریخ 18 اکتبر 1905 در یاموسوکرو، پایتخت کنونی ساحل عاج زاده شد. پس از آنکه در ده‌سالگی غسل تعمید داده شد و به دین مسیح درآمد، نام فلیکس را بر او نهادند. این‌گونه نقل شده است که او آیین قوم خویش را که معتقد به آنیمیسم (جان‌‌باوری) بودند، به کناری می‌نهد و با این باور که مسیحیت نشانه تمدن و ترقی است، به این دین درمی‌آید.[۱] سال‌ها بعد، در زمان ورود به عرصه سیاست فرانسه، لقب بوآنی را برای خود برگزید که لقبی کهن و نمادین بود به معنای «قوچ» در زبان بائوله‌‌ها که قبیله اجدادی هوفوئه هستند. بعدها لقب‌های دیگری نیز به او دادند از جمله: «حکیم» و «پیر».
بوآنی در داکار، پزشکی خوانده بود و در سال 1925، حرفه خود را به‌عنوان پزشک دستیار، در بیمارستانی در ابیجان، شروع کرد. جایی که سعی داشت در آنجا پرسنلی بومی را گردهم آورد. در 1929 به سمتی در این حرفه نائل شد که تا آن زمان در انحصار اروپاییان بود؛ اما در محل خدمت خود در «آبانگورو» (Abengouro)، با بی‌عدالتی‌هایی که حکام اروپایی آنجا به بومیان زارع روا می‌داشتند روبه‌رو شد؛ بنابراین، در سال 1932 تصمیم گرفت جنبشی از کشاورزان بومی به راه بیندازد و خود آن را رهبری کند.
سال‌ها فعالیت سیاسی در داکار و پاریس، از او رهبری شایسته و توانا ساخت که در 1961 آماده قبول مسئولیت سنگین ریاست‌جمهوری شد. او حتی نسبت به بسیاری از سیاستمداران فرانسوی، با سازوکار و پیچیدگی‌های جمهوری چهارم و پنجم فرانسه، بهتر آشنا بود. با دوگل و میتران روابط دوستانه‌ای داشت و در عین حال، در آفریقا نیز مورد احترام بود.
به قدرت رسیدن
در ماه دسامبر سال 1961، مردم ساحل عاج، هوفوئه بوآنی را به‌عنوان نخستین رئیس‌جمهور ساحل عاج انتخاب می‌کنند. البته شاید صحبت از مردم در این تاریخ زود است؛ زیرا هوفوئه با مردمان متعدد و اقوام کثیری روبه‌رو بود که باید آنها را یکپارچه میکرد. در همان تاریخی که ساحل عاج اعلام استقلال می‌نمود، پادشاهی کوچکی در دل آن به‌نام «سانوی»(Sanwi)، از پذیرفتن این شرایط سر باز می‌زند و با توجه به روابط خاص و متمایزی که اهالی‌اش با فرانسه داشته‌اند، ترجیح می‌دهد که همچنان تحت صیانت و حکومت فرانسوی‌ها باقی بماند. موضوعی که به تنش و درگیری می‌انجامد و در نهایت قدرت متمرکز در ابیجان، سران این قوم را دستگیر می‌کند و غائله می‌خوابد. به جز این واقعه، پساز 1960، اتفاق دیگری مانع قدرت گرفتن فلیکس هوفوئه بوآنی نمی‌گردد.[۲]
سال‌های حکومت
بیشاز چهار دهه از تاریخ ساحل عاج، آمیخته به زندگی، شخصیت و رفتار بحث‌برانگیز و استثنایی مردی است که به همین علت مهم، گریزی نداریم جز اینکه بیشتر به او بپردازیم. وی کسی است که آفریقای معاصر، خود را تا اندازه‌ای مدیون او می‌داند و بدو افتخار می‌کند.
در ۱۹۹۰ در انتخابات چندحزبی و در بحبوحۀ اتهام مربوط به تقلب آرا و فشار سیاسی هفتمینبار به ریاست جمهوری انتخاب شد. زندگی سیاسی خود را در حکم ملی‌گرایی از جناح چپ و تحت سلطۀ استعماری فرانسه آغاز کرد. اولین رئیس‌جمهوری مستقل ساحل عاج بود که نزدیک‌ترین پیوند با فرانسه را در مقایسه با سایر کشورهای افریقایی داشت.
بواینی بیشترین دورۀ رهبری را در بین سران قارۀ افریقا دارا بود. به همین علت، کشور او از باثبات‌ترین و مرفه‌ترین کشورها در این قاره برشمرده می‌شد و او در پاریس به «پیرمرد بزرگ افریقا» معروف بود. بعد از ۳۰ سال حکومت تک‌حزبی و فردی در ۱۹۹۰ با تقاضای برگزاری انتخابات آزاد مواجه شد که در آن انتخابات او و حزبش به آسانی برنده شدند. هوفوئه ـ بواینی که با نام «فلیکس هوفوئه» در خاندانی مرفه و ملاک زاده شد بعداً اسم بواینی (به معنای قوچ یا گوسفند نر) را ظاهراً برای اینکه جاه‌طلبی خود را نشان دهد به نامش اضافه کرد. پس از اتمام دورۀ آموزش پزشکی در داکار در ۱۹۲۵ برای طبابت به ساحل عاج بازگشت و برای مراقبت از محرومان جامعه و عطوفت با آنان شهرتی کسب کرد. در ۱۹۴۰ از پزشکی دست کشید تا به مراقبت از املاک خانوادگی بپردازد و سپس وارد سیاست شد و در مقام نمایندۀ سرزمین‌های ماورای بحار در مجمع فرانسه انتخاب شد. اولین همکاری سیاسی او با کمونیست‌ها بود لیکن بعداً به سوسیالیست‌ها پیوست و دوست نزدیک فرانسوا میتران شد. اولین افریقایی دارندۀ کرسی در یک کابینۀ فرانسه بود و بعدها مشاور ژنرال دوگل شد. ارتباطاتش با فرانسه در ریاست جمهوری او مؤثر بود و ساحل عاج تحت رهبری مقتدرانه و پدرانه‌اش به رفاه رسید.[۳]
پساز استقلال
ساحل عاج پس از کسب استقلال از کشور فرانسه، وارد دوره جدیدی از تاریخ خود می‌گردد که پر از فراز و نشیب در حوزه اقتصاد، صنعت و فرهنگ و به ویژه سیاست است. گرچه به نام جمهوری و با الگوپذیری از نظام سیاسی و حقوقی فرانسه، دولت مستقل ساحل عاج تشکیل شده است، اما خواهیم دید که رؤسای جمهوری که به قدرت می‌رسند، راهی دگرگونه در پیش می‌گیرند و عرصه سیاسی کشور را دچار تلاطم و آشوب می‌سازند. در این دوره نسبتاً طولانی، چهار رئیس‌جمهور بر مسند قدرت می‌نشینند که تحت نام و حکومت آنها، تاریخ دوره معاصر ساحل عاج را پی می‌گیریم.[۴]
بوآنی، بنیان‌گذار جمهوری ساحل عاج قلمداد می‌گردد و مادامی‌که زنده بود، به پشتوانه تنها حزب موجود، «حزب دموکراتیک ساحل عاج» (PDCI)، رئیس‌جمهور باقی ماند. وی همچنین از بنیان‌گذاران «جمعیت دموکراتیک آفریقا» (RDA) که پیش‌از استقلال و برای تمام آفریقای غربی ایجاد شده بود، محسوب میشود؛ اما آغاز فعالیت سیاسی او به سال 1932 برمی‌گردد؛ زمانی که درمقابل زمین‌‌داران بزرگ استعمارگر و سیاست اقتصادی آن روز که تماماً به زیان خرده مالکان بومی بود، قد علم کرد.
لازم به توضیح است که در انتهای سده نوزدهم، استعمارگران با خود صنعت کشت و تولید قهوه را به ساحل عاج آورده بودند و از این طریق، طبقه‌ای از زارعان خرده‌پا شکل گرفته بود؛ اما در فاصله سال‌های 1932 تا 1947، شرکت‌های بزرگ فرانسوی که در این زمینه فعالیت می‌کردند، دولت فرانسه را واداشتند که مناطق پرجمعیت جنوب و مرکز ولتای علیا (بورکینافاسوی امروزی) را ضمیمه مستعمرات خود سازد تا از این طریق، دسترسی به نیروی کار بیشتری برای کشاورزی داشته باشند؛ به این ترتیب، نیروی کار کشت و زرع، عمدتاً از مناطق شمالی و به‌ویژه از بورکینافاسو تهیه می‌شد.
کمی بعد، در سال 1944 توسل به نیروی کار اجباری، برای ساخت راه‌آهن ابیجان-واگادوگو، دوباره با اعتراض شدید بوآنی روبه‌رو میشود و او را به بنیان نهادن «سندیکای کشاورزی آفریقا» ترغیب مینماید. پس از پایان جنگ جهانی دوم، فرانسه تصمیم می‌گیرد تا مجموعه کشورهای مستعمره خود را در تدوین قانون اساسی‌اش شرکت دهد؛ به این ترتیب، بوآنی وارد مجلس قانون‌گذاری جمهوری چهارم فرانسه میشود و تا سال 1959 که به نخست‌وزیری کشورش برگزیده میشود، ساحل عاج را در مجلس ملی فرانسه نمایندگی می‌کند. نخستین کاری که او پس از ورود مجلس انجام می‌هد، به تصویب رساندن قانونی بر ضد کار اجباری در کشورش است. همچنین از مجلس می‌خواهد تا قانون کار در سراسر آفریقای غربی را یکسان نماید. موضوعی که در سال 1952، به تصویب می‌رسد. طی این دوره، بوآنی تمام تلاش و وقت خود را صرف سازمان‌دهی سیاسی گروه‌های داخلی و بهبود شرایط کار و زندگی هم‌میهنان خود می‌کند. وی در سال 1959، به همراه کشورهای نیجریه، بورکینافاسو، توگو و بنین، شورایی را پایه‌گذاری می‌کند به‌نام «شورای تفاهم» که هدف اصلی آن، بهبود اوضاع اقتصادی این منطقه بود؛ زیرا بوآنی اعتقاد داشت، یگانه راه رسیدن به همبستگی در آفریقا، توسعه اقتصادی و همکاری‌های سیاسی است.
بوآنی در سال 1961 به ریاست‌جمهوری می‌رسد؛ لقب «پدر ملت» بدو داده میشود و سرنوشت حدود پنج‌‌میلیون نفر جمعیت آن روز ساحل عاج، در دستان او قرار می‌گیرد. از آن پس تا زمان فوتش در 1993، پی‌در‌پی و در دوره‌های پنج ساله، در سمت ریاست‌جمهوری ابقا میشود؛ در تمام طول این مدت، حزب او که خود آن را «حزب توده مردم» می‌نامید، یکه‌تاز بود و تمام کرسی‌ها را در مجلس ملی اشغال میکرد؛ زیرا در واقعیت، حزب رقیبی برای آن وجود نداشت.
پس از اعلام استقلال، نخستین کار دولت، تدوین قانون اساسی و تعریف نهادها و ارگان‌های مختلف بر اساس آن بود. بوآنی در قانون اساسی جدید، بسیار از قانون اساسی آمریکا و قانون اساسی جمهوری پنجم فرانسه و تأکید آنها بر قوت و قدرت قوه مجریه و در عوض تحدید قوه مقننه، الهام می‌گیرد؛ به این ترتیب، کارکرد مجلس صرفاً به این تقلیل می‌یابد که قوانین و بودجه دیکته شده را ثبت و ضبط نماید. نمایندگان نیز مستقیماً توسط رئیس‌جمهور منصوب می‌گردند و «حزب دموکراتیک ساحل عاج» نیز که سراپا تسلیم اوست، کارکردی ندارد، جز اینکه رابط میان توده‌ها و دولت باشد [۵]؛ خلاصه اینکه بوآنی از همان ابتدای حکومت خود، مبدل به دیکتاتوری میشود کاملاً متفاوت از سال‌های پیشین سیاستمداری‌اش، یعنی زمانی که برای استقلال کشور و احقاق حقوق هم‌وطنانش می‌جنگید. سیاست «پدرمآبانه» بوآنی در درون، موجب اعتراض‌های زیادی، ازجمله از سوی دانشجویان و نظامیان ارتشی میشود؛ از جمله مخالفان، دانشجویان جوانی بودند که تازه از فرانسه متأثر از ایدئولوژی مارکسیستی-لنینیستی برگشته و با رژیم بوآنی مخالف بودند. ملی‌گراها نیز آشکارا درمقابل سیاست فرانسه دوستی او قد علم کردند و البته با ترفندهای مختلف، از صحنه حذف شدند.
بوآنی در سال‌های آغازین حکومت خود، با ایجاد ارتشی از شبه نظامیان متشکل از 6000 نفر، جوی از رعب و وحشت در کشور ایجاد می‌کند و ظرف مدتی کوتاه، شمار زیادی از «شهروندان بد» (این تعبیری است که از معترضان به‌‌دست داده میشود)، از جمله شش وزیر و تعدادی نماینده را دستگیر و زندانی می‌کند. وی برای پیشگیری از هرگونه کودتای نظامی، نیروهای ارتش ملی ساحل عاج را که در همان سال استقلال ایجاد شده بود، تا حد ممکن کاهش می‌دهد. در عوض، دفاع از میهنش را، مطابق با معاهده‌ای در 24 آوریل 1961، به ارتش فرانسه واگذار مینماید! بنابراین، نیروهای فرانسوی در ناحیه‌ای به‌نام «پور-بوئه»(Port Bouet) مستقر می‌گردند و اجازه پیدا می‌کنند که هر زمان بوآنی خواست، یا منافع فرانسه در این کشور به خطر افتاد، در امور مداخله کنند (Ibid: 76)؛ به این ترتیب، نیروهای فرانسوی، مثلاً در ماجرای سانوی که پیش‌تر بدان اشاره شد یا در 1970، زمانی که یکی از رقبای رئیس‌جمهور به‌نام «ناگبه» (Gnagbé)، می‌خواست بدون اجازه او، گروهی سیاسی تشکیل دهد، وارد عمل می‌شوند. حزب جدیدی که ناگبه به کمک گروهی دانشجو می‌خواست تأسیس کند، «پانا» (PANA) یا «حزب ملی آفریقایی» نام داشت؛ اما به شدت سرکوب شد و طی این حادثه، 4000 نفر نیز کشته شدند.[۶] این دانشجو و همراهانش، در واقع به جدایی‌طلبی متهم می‌گردد و از این طریق، بساطش برچیده میشود.
مخالفان دیگر هم یکی پس از دیگری، از میدان سیاست و رقابت بیرون می‌شوند. از معروف‌ترین آنها «لوران باگبو» (Laurent Gbagbo) بود که در سال‌های 1970، در سندیکاها فعالیت میکرد و به اتهام خرابکاری و براندازی، در سال 1971 و به‌‌مدت دو سال، همراه با همسرش راهی زندان میشود. وی سال‌ها بعد، به‌طور مخفیانه، حزبی تأسیس می‌کند به نام «جبهه مردمی ساحل عاجی» (FPI) که با اتکای به آن و در دوره تبعیدش در فرانسه، برنامه آینده خود را برای ریاست‌جمهوری ترتیب می‌دهد. از دیگر مخالفان رژیم که او نیز به براندازی متهم میشود، «رومن وودیه» (Romain Wodié) بود که پس از طی دوره کوتاهی در زندان، در سال 1973 به الجزایر پناهنده میشود. البته بوآنی، زمانی که از استحکام بنیان‌های حکومت خود مطمئن شد، گاه به گاه ژست آزادی خواهانه‌ای نیز از خود نشان می‌داد و به عنوان مثال، در سال 1967، حکم به آزادی زندانیان سیاسی داد.
در همین فضای بسته، به لحاظ سیاسی، ساحل عاج یکی از معدود دوره‌های شکوفایی خود، به ویژه در زمینه اقتصاد را تجربه میکرد. بوآنی به‌رغم روحیه استبدادی‌اش، اقتصاددان بزرگی بود؛ در نتیجه سیاست‌های اقتصادی او، اقتصاد ساحل عاج در فاصله بین سال‌های 1960 تا 1980، در حوزه‌های مختلف کشاورزی، صنعت، تجارت و غیره، به‌‌طرز قابل‌توجهی رشد مینماید. از این رشد شگفت‌آور اقتصادی در تاریخ ساحل عاج، به نام «جادو و معجزه ساحل عاجی» یاد شده است. البته این شکوفایی اقتصادی و اجتماعی نتیجه توجه ویژه دولت به سرمایه‌گذاری‌های خارجی و خصوصی بود که البته خود مستلزم حفظ ثبات سیاسی کشور بود. این ثبات در واقع تا حدودی ثمره نظام تک حزبی حاکم و مدیریت درست کشت و زرع و صادرات دو محصول عمده صادراتی، قهوه و کاکائو بود. به پشتوانه رشد اقتصادی، بوآنی به مدرن نمودن زیرساخت‌های کشور می‌پردازد. در این زمینه، به عنوان مثال در شهر ابیجان، محله‌ای تجاری بنا می‌کند که هتل‌های مجلل آن، محل اقامت گردشگران و تجار می‌گردد.
به این ترتیب، ساحل عاج در فاصله سال‌های 60 تا 65، به رشدی برابر 11 تا 12 درصد دست می‌یابد. این رشد البته مبتنی بر سیاست‌گذاری‌های دولت در حوزه کشاورزی بود. بین سال‌های 1960 تا 1970 کشت و زرع کاکائو سه برابر میشود و تولید قهوه به میزان دو برابر افزایش می‌یابد. در کنار این دو محصول که 80 درصد از صادرات ساحل عاج را تشکیل می‌دادند، موز و آناناس نیز به میزان انبوه تولید و صادر می‌شد. وانگهی در این دوره، کشاورزان شمالی نیز به کشت پنبه تشویق می‌شوند؛ به این ترتیب، درآمد هنگفتی به‌‌دست می‌آید که صرف توسعه و آبادانی کشور میشود.
این رشد اقتصادی همچنین شیوه زندگی مردمان ساحل عاج را به شیوه‌ای بنیادین تغییر می‌دهد. از نشانه‌های این تغییر؛ به عنوان مثال، تقاضای روزافزون برای مواد غذایی امروزی، از جمله ذرت و برنج بود؛ یکی از نشانه‌های پیشرفت اجتماعی در ساحل عاج، همچون باقی مناطق آفریقا، همین تقاضا برای محصولات غذایی جدید بود [۷]؛ به این ترتیب، مهاجرت از روستاها به شهرها افزایش می‌یابد. اوضاع اجتماعی ساحل عاج در این دوره و در پیوند با رشد و تحولات اقتصادی، در حوزه‌های بهداشت، آموزش و خدمات اجتماعی، تغییرات عمده‌ای می‌کند. در سال 1975، نرخ سوادآموزی در دوره ابتدایی، به 3/17 درصد می‌رسد و در سال 1985، این نرخ برای افراد بالای 15 سال، به 3/57 درصد افزایش می‌یابد. همچنین جمعیت با نرخ رشد سالانه 8/3 درصد، به 2/12 میلیون نفر در سال 1988 می‌رسد.
در سال 1983، رئیس‌جمهور تصمیم می‌گیرد زادگاه خود را به عنوان پایتخت کشور اعلام نماید. جالب اینکه این شهر، به هیچ‌وجه با ابیجان قابل مقایسه و شایسته برگزیده شدن به عنوان پایتخت نبود. پس کارهای بزرگ عمرانی، از قبیل ساخت کلیسایی به بزرگی کلیسای جامع سن-پیر در رم ایتالیا، در دستور کار قرار می‌گیرد؛ درحالیکه از کل جمعیت کشور در آن زمان، تنها 22 درصد مسیحی کاتولیک بودند.
در اینجا ذکر دو نکته به نظر مهم می‌رسد؛ نخست اینکه کشور تحت سلطه بوآنی در این دوره، تنها نمونه‌ای‌‌ست از کشورهای استقلال‌یافته در منطقه که به این موفقیت‌ها دست یافته است. تا آنجا که ساحل عاج، مقصد مهاجران بسیاری از کشورهای همسایه میشود و در چنین شرایطی است که لقب «حکیم» آفریقا به وی اطلاق می‌گردد و با احترام از او با عنوان «پیر» یاد می‌کنند؛ نکته دیگری که مهم به نظر می‌رسد و در تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ساحل عاج، به ویژه در دوره حکومت بوآنی نقش مهمی دارد، همکاری نزدیک این کشور با فرانسه است. هوفوئه بوآنی، مشهور به طرفداری از آفریقایی فرانسوی بود و همانگونه که بیان شد، او را همچون مأمور فرانسه در آفریقا می‌شناختند؛ به این ترتیب، همکاری فرانسه و ساحل عاج محدود به حوزه اقتصادی نمی‌شود؛ بلکه فرانسه به کمک بوآنی و با وعده حمایت‌های بی‌قید و شرط نظامی از دولت او، در رقابت با آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی در دوره جنگ سرد، همچنان کنترل سیاسی این سرزمین را در دستان خود نگه می‌دارد.[۸]
بوآنی دربرابر بحران
دوره شکوفایی، از سال 1978 بدین‌‌سو، به دلایل مختلف، از جمله کاهش ارزش صادرات دو محصول عمده کشور، کاکائو و قهوه، رو به افول گذاشت. در واقع، گرچه ساحل عاج در دو دهه پیشین، به لحاظ اقتصادی رشد کرده بود، اما توسعه‌ای به معنای واقعی صورت نگرفته بود؛ افزون بر این، رشد مذکور بیشتر متکی به سرمایه‌گذاری‌های خارجی بود و مبنا و قوت درونی نداشت.
سال 1983 و 1984، خشک‌سالی کم‌سابقه‌ای بخش عمده‌ای از زمین‌های زراعی را به نابودی کشاند. برای مقابله با چنین وضعی، بوآنی به لندن عزیمت کرد تا درباره تفاهم درخصوص دو محصول کاکائو و قهوه، با تجار و صنعتگران انگلیسی بحث و گفتگو نماید؛ اما سال بعد، طرف‌های انگلیسی، این معاهده را ملغا اعلام کردند و از این طریق، به بحران ساحل عاج دامن زدند (Ibid)؛ به این ترتیب، دولت با مشکلات بسیار و قروض سنگینی مواجه شد. در ماه می 1987، بدهی خارجی ساحل عاج به 10 میلیارد دلار رسید (Ibid). شرایط آنچنان به وخامت گرایید که رئیس‌جمهور مجبور شد، به‌رغم میل خود، پست نخست وزیری را که از زمان حکومتش در سال 1960 تا آن زمان به کنار گذاشته شده بود، احیا کند تا نخست‌وزیر، در امور و چاره‌اندیشی برای حل مسائل، او را یاری نماید؛ به این ترتیب، الحسن واتار (Alassane Ouattara) به مقام نخست‌وزیری رسید و تدابیر ریاضتی خویش را به پیش نهاد؛ اما با تنش‌هایی که در جامعه و طی این سال‌ها به‌‌وجود آمده بود، نتوانست کاری از پیش ببرد.
اگرچه فضای عمومی جامعه در دهه‌های قبل، به دلیل رشد ثروت و شکوفایی اقتصادی ساکت و آرام بود، اما در اواخر سال‌های دهه 80، بحران اقتصادی موجب فقر و فلاکت بسیاری شده بود. بنابر گزارش بانک جهانی، جمعیت زیر خط فقر در این کشور، از 11 درصد در سال 1985 به 31 درصد در سال 1993 رسید.[۹] البته دولت برای چاره‌جویی کارهایی انجام داد، از جمله تعداد کارمندان خارجی را کاهش داد و در عوض جوانان بومی را مشغول به کار کرد، اما با این وجود نتوانست جلوی افزایش رشد بیکاری و ورشکستگی صنایع و کارخانه‌های خود را بگیرد؛ درنتیجه صدای اعتراض‌های اجتماعی بلند شد و شورش‌هایی در جای‌جای کشور در‌گرفت. ارتش نیز به این اعتراض‌ها پیوست و در تاریخ 2 مارس 1990، تظاهرات بزرگی در خیابان‌های ابیجان سازمان‌دهی شد که در آن، معترضان شعارهایی سر دادند که تا آن زمان بی‌سابقه بود: «هوفوئه دزد»، «هوفوئه فاسد».[۱۰]
این اعتراض‌های مردمی، بوآنی را وادار کرد تا کمی فضای سیاسی را باز کند و به این ترتیب، یک ماه پس از آغاز اعتراض‌ها در ابیجان، درنهایت، رئیس‌جمهور با تکثر سیاسی و فعالیت سندیکاها موافقت کرد. در انتخابات اکتبر همین سال، بوآنی برای اولین‌‌بار در انتخابات ریاست‌جمهوری رقیبی پیش روی خود دید به نام «باگبو» که در بخش‌‌های آتی از او بیشتر سخن خواهیم گفت. با این حال، باز خود او بود که برای هفتمینبار و با بیش از 81 درصد از آرای عمومی، در انتخابات پیروز شد؛ اما مسلم بود که این رأی بالا را تا حدود زیادی مدیون خارجی‌هاست؛ از این‌رو، رقیب شکست‌خورده، او را متهم به سوء‌استفاده از حضور خارجی‌ها کرد و ابراز داشت که باید میان خارجی‌هایی که به ساحل عاج مهاجرت کرده‌اند و مردمان قدیمی آن، در حقوق مدنی، سیاسی و اجتماعی تمییز قائل شد. به این طریق باگبو همچنین اموال و املاک خارجی‌های مقیم ساحل عاج را زیر سؤال برد و مدعی شد که باید مایملک کسانی (به ویژه بورکینایی‌ها) که از دهه‌های پیش در غرب و جنوب‌غربی ساکن شده بودند، مورد بازبینی قرار گیرد.
بین سال‌های 1991 تا 1992، تنش‌های سیاسی و اجتماعی به اوج خود رسید. هوفوئه که دیگر تاب تحمل تظاهرات دانشجویی جدید را نداشت، به تهدیدی که پیش‌تر کرده بود، مبنی بر اینکه اگر کار به هرج‌ومرج و بی‌نظمی بکشد، او میان بی‌عدالتی و بی‌نظمی، بی‌عدالتی را برخواهد گزید، جامه عمل پوشاند و در ماه می 1991، کماندوهایش را برای اشغال خوابگاه دانشجویی یوپوگون در ابیجان گسیل داشت. خشونت‌های زیادی صورت گرفت که عاملان آن هیچ‌گاه تنبیه نشدند؛ بنابراین، در واکنش به آنها، فدراسیون دانشجویی ساحل عاج، در تاریخ 13 فوریه سال بعد، در شهر ابیجان، تظاهراتی ترتیب داد که عده کثیری در آن شرکت کردند. کمی بعد «جبهه مردمی ساحل عاجی» نیز تظاهراتی مشابه ترتیب داد که به خشونت کشیده شد و طی آن، عده زیادی، از جمله لوران بگبو دستگیر شدند؛ اما این سال‌ها دوران پایانی حکومت و عمر هوفوئه بود.[۱۱]
ساحل عاج پس از هوفوئه بوآنی
از زمانی که در سال 1980، بوآنی قائم مقام خود و رئیس مجلس ملی، «فیلیپ یاسه» (Philippe Yacé) را که در صورت غیبت رئیس‌جمهور، تمام قدرت در دستان او قرار می‌گرفت، از میان برداشته بود، مدام انتصاب رسمی جانشینی برای خود را به تعویق می‌انداخت. از طرفی، رقبا که از وخامت حال او و وضع سلامت او باخبر بودند، بر سر جانشینی، نزاع شدیدی با یکدیگر داشتند. در این اوضاع، نخست‌وزیر واتارا که از 1990 بر این مسند نشسته بود، قدرت را به دست داشت و بر این گمان بود که او رئیس‌جمهور بعدی خواهد شد؛ اما بوآنی به شخص دیگری نظر داشت:« هانری کونان بدیه» (Henri Konan Bédié)، رئیس مجلس ملی.
در دسامبر سال 1993، بوآنی، زمانی که بیماری سرطان او به مرحله پایانی رسیده بود، در شرایطی اضطراری به وطن بازگردانده میشود تا لحظه‌های پایانی را در آنجا سپری کند. در این میان و در شرایطی که پزشکان او را به شکل تصنعی در قید حیات نگاه داشته بودند، مراسم جانشینی او برگزار میشود؛ سپس با توافق خانواده‌اش، پزشکان در 7 دسامبر همین سال، به زندگی او پایان می‌دهند.[۱۲] در زمان مرگ او، همچنان کشور وحدت و یکپارچگی خود را از دست نداده است. رفیق فرانسوی او، «میتران»، به همراه نخست‌وزیر وقت و یک هیئت بلندپایه از فرانسه، در مراسم تدفین او شرکت می‌کنند.
به این ترتیب، دوران طولانی حکومت بوآنی و به همراه آن، صلح و ثبات نسبی که بر کشور حاکم بود، به پایان می‌رسد و رقابت شدیدی میان دو رقیب اصلی، واتارا و بدیه درمی‌گیرد؛ تا جایی که در همین زمان، نزدیک بود کار به جنگ داخلی بکشد. درنهایت واتارا به نفع رقیب کنار می‌کشد و بدیه پس از 33 سال ریاست‌جمهوری بوآنی، بر جای او می‌نشیند؛ اما نه قدرت او را دارد و نه کاریزمای او را. در دوره او مفهومی در این سرزمین زاده میشود به نام «ساحل عاجی بودن» (Ivoirité) یا «هویت ساحل عاجی» که ریشه بحران‌های قومی و قبیله‌ای بسیاری در سال‌های بعد خواهد بود؛ به این ترتیب، آنچه را که بوآنی سال‌ها از آن حذر داشت و با برساختن «ملتی» ساحل عاجی، سعی داشت تا از آن پیشگیری کند و حتی به برخی مهاجرانی که از کشورهای همسایه آمده بودند، مناصبی دولتی اعطا نموده بود، اندک اندک به تنشی جدی منجر می‌گردد که ساحل عاج را به ورطه جنگی داخلی می‌کشاند.[۱۳]
نیز نگاه کنید به
هانری کونان بدیه؛ کودو لوران باگبو؛ الحسن درامان واتارا
کتابشناسی
- ↑ Ellenbogen, A. (2002). La succession d’Houphouët-Boigny entre tribalisme et démocratie, Ed. l’Harmattan.
- ↑ حسینی، روح الله، خان آبادی، سعید(1400). جامعه و فرهنگ ساحل عاج. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی،ص.49-56.
- ↑ حسینی، روح الله، خان آبادی، سعید(1400). جامعه و فرهنگ ساحل عاج. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی،ص.56-57.
- ↑ حسینی، روح الله، خان آبادی، سعید(1400). جامعه و فرهنگ ساحل عاج. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی،ص.56.
- ↑ Nandjui, P. (1995). Houphouët-Boigny l’Homme de la France en Afrique, Ed. l’Harmattan. p.73.
- ↑ Diarra, S. (1997). Les faux Complots d’Houphouet Boigny, Karthala.
- ↑ Amin, S. & Nantet, B. (1999). Côte d’Ivoire, in Encyclopédie Universalis.
- ↑ حسینی، روح الله، خان آبادی، سعید(1400). جامعه و فرهنگ ساحل عاج. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی،ص.57-65.
- ↑ Pays du monde: C. (1995). in Encyclopédie Bordas, Mémoires du XXème siècle, Ed. 1995, tome 20, (1990-1994).
- ↑ Grainville, P. (1998). Le Tyran éternel, Éditions du Seuil.
- ↑ حسینی، روح الله، خان آبادی، سعید(1400). جامعه و فرهنگ ساحل عاج. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی،ص.65-67.
- ↑ Nandjui, P. (1995). Houphouët-Boigny l’Homme de la France en Afrique, Ed. l’Harmattan. p.214.
- ↑ حسینی، روح الله، خان آبادی، سعید(1400). جامعه و فرهنگ ساحل عاج. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی،ص.68-69.