آستانه حضرت رقيه در سوریه

این مزار در مقبره عمومی باب الفرادیس و در شمال غربی محلۀ قدیمی دمشق (انت‌‌های بازار حمیدیه) و کنار باب الفرادیس قرار داشت که امروزه به «سوق العماره» معروف ‌‌‌‌است. از سمت شمال حرم به جامع اموی نیز راه ‌‌‌‌است.

در انتساب حرم حضرت رقیه به رقیه دختر امام حسین یا رقیه دختر امام علی(ع) اختلاف نظر وجود دارد. در منابع مربوط به دوره عثمانی، این زیارتگاه، به عنوان مزار حضرت رقیه معرفی شده ‌‌‌‌است؛ البته در شماری از همین منابع، افزون‌ بر قبر حضرت رقیه، به وجود جایگاه سر امام حسین(ع) در آن نیز اشاره شده ‌‌‌‌است؛ با این تفاوت که رقیه در منابع قدیمی‌تر، دختر امام علی(ع)، و در منابع جدیدتر، دختر امام حسین(ع) معرفی شده ‌‌‌‌است. در برخی منابع دو قرن اخیر، به حادثه آشکار شدن بدن حضرت رقیه اشاره شده ‌‌‌‌است که نشان می‌دهد صاحب مزار، دختری خردسال بوده ‌‌‌‌است. این حادثه را با اختلافاتی در برخی جزئیات، سه نفر نقل کرده‌‌‌‌‌‌اند.

اطلاعاتی درباره بنای نخستین زیارتگاه و روند بازسازی آن تا پیش از قرن نهم قمری در دست نیست. به نوشته ابن طولون دمشقی، نویسنده کتاب الشذرات الذهبیة، در نیمه دوم این قرن، «امیر بردبک ظاهری» که در سال ۸۷۱ قمری، منصب نیابت دمشق را از سوی پادشاه مملوکی بر عهده گرفت، ساختمان مزار را بازسازی کرد. یکی از کتیبه‌‌‌های سنگی که در مزار وجود داشته نشان می‌دهد که «میرزا بابا مستوفی گیلانی»، در سال ۱۱۲۵قمری، بنای حرم را بازسازی کرد. سپس در اواخر دوره عثمانی، «علی‌اصغرخان اتابک»، صدر اعظم دربار قاجار، مزار را در سال ۱۳۲۳ق بازسازی کرد. (همان، 246)

در سال ۱۳۴۳ق، «کامل و محمدعلی آل نظام»، از شیعیان دمشق، بنای زیارتگاه را با هزینه خود بازسازی کردند. بنای زیارتگاه پیش از آن، شامل اتاقی بوده که قبر میان آن قرار داشت. مسجد کوچکی نیز در مجاورت آن وجود داشته و مساحت بنا در مجموع از ۶۰ مترمربع فراتر نمی‌رفته ‌‌‌‌است. (همان)

در اوایل دهه ۷۰ قرن بیستم میلادی، تعدادی از شیعیان از جمله «نصرالله خلخالی» و «امام موسی صدر»، کمیته‌ای را با هدف توسعه زیارتگاه حضرت رقیه تشکیل دادند. آن‌‌ها تعدادی از خانه‌‌‌ها و مغازه‌‌‌های مجاور را خریداری کردند. کار توسعه بنا در سال ۱۴۰۴ق برابر با ۱۹۸۴م. آغاز شد و بخش عمده آن در سال ۱۴۱۰ق. به پایان رسید.

مجموع مساحت حرم تقریباً ۴۵۰۰ متر مربع ‌‌‌‌است که ۶۰۰ متر مربع آن مساحت فضای باز و باقی زیربنا ‌‌‌‌است و در قسمت جنوبی ساختمان مسجدی به وسعت ۸۰۰ متر مربع ساخته شده ‌‌‌‌است. وسعت حرم و رواق‌‌‌هایش در بنای جدید تقریباً ۲۶۰۰ متر مربع ‌‌‌‌است.

آستانه حضرت رقیه از ساختمانی تشکیل شده ‌‌‌‌است که آمیخته‌ای از هنر و معماری اسلامی محلی و ایرانی ‌‌‌‌است؛ نما‌‌های خارجی آستانه با قالب‌‌‌های سنگی بزرگ سفیدرنگ پوشیده شده ‌‌‌‌است. در بالا‌‌‌ترین قسمت نما، یک کتیبه نواری از آیات قرآن با رنگ طلایی بر زمینه سبزرنگ به چشم می‌خورد. بنا دارای چند ورودی ‌‌‌‌است که مهم‌‌‌‌ترین آن، ورودی جنوب غربی ‌‌‌‌است. سردر این ورودی دارای طاقی ‌‌‌‌است که در آن مقرنس‌‌‌هایی پوشیده شده با کاشی ‌‌‌‌است و بالای این سردر، مناره‌ای به ارتفاع ۳۴ متر از کف زمین قرار دارد.

ورودی متصل به صحن اصلی بنا به شکل مستطیل ‌‌‌‌است و گرداگرد آن رواق‌‌‌هایی وجود دارد. این رواق‌‌‌ها با سنگ‌‌‌های سفیدرنگ پوشیده شده ‌‌‌‌است و نمای آن‌‌ها شامل طاق‌‌‌های بزرگ و کوچک متوالی ‌‌‌‌است؛ به‌گونه‌ای‌ که هر طاق بزرگ، میان دو طاق کوچک قرار دارد. بالای طاق‌‌‌های کوچک، اسامی ائمه معصوم(ع) درون قاب‌‌‌های مدوّری نقش بسته ‌‌‌‌است. سقف رواق‌‌‌ها از داخل، با نقوش گیاهی تزیین یافته ‌‌‌‌است.

متصل به این صحن از ضلع شرقی آن، صحن کوچک‌تری به شکل مربع وجود دارد که از نظر معماری، شبیه صحن غربی ‌‌‌‌است و گرداگرد آن را رواق‌‌‌هایی فرا گرفته ‌‌‌‌است. این صحن در سال ۱۴۲۷ق. ـ ۲۰۰۶م. احداث شده ‌‌‌‌است. در ضلع جنوبی صحن و در شرق ورودی اصلی بنا، شبستانی وجود دارد که سقف آن بر ستون‌‌‌هایی ‌‌‌‌استوار گشته، و دارای چندین گنبد نیم‌کره‌ای کوچک ‌‌‌‌است.

در ضلع شمالی دو صحن، بخش اصلی بنا قرار دارد که شامل حرم اصلی در غرب، و دو شبستان وسیع در مرکز و شرق ‌‌‌‌است که هر بخش نیز دارای یک ورودی در رواق‌‌‌های شمالی صحن می‌باشد. ورودی حرم، مقابل رواق غربی صحن قرار دارد. گرداگرد حرم رواق‌‌‌هایی با سقف آینه‌کاری شده وجود دارد که رواق واقع در شرق حرم، آن را از شبستان میانی جدا می‌کند. سقف حرم با کاشی‌کاری‌‌‌هایی پوشیده، و بخش‌‌‌هایی از آن مقرنس‌کاری شده ‌‌‌‌است. میان کاشی‌کاری‌‌‌ها، نوشته‌‌‌هایی از آیات قرآن و احادیثی در فضایل اهل‌بیت(ع) به چشم می‌خورد.

قبر حضرت رقیه میان حرم قرار گرفته ‌‌‌‌است و روی آن نیز یک صندوقچه چوبی پوشیده از پارچه‌‌‌های سبزرنگ و حاوی آیات قرآن وجود دارد. روی قبر یک ضریح نقره‌ای وجود دارد که در سال ۱۳۷۶ق. ـ ۱۹۵۶م. از سوی مجمع بنی‌زهرای تهران، به حرم حضرت رقیه اهدا شده ‌‌‌‌است. این ضریح، میان ضریح نقره و طلاکوب جدید و بزرگ‌تری قرار گرفته که در اصف‌‌هان ساخته و در سال ۱۴۱۴ق - ۱۹۹۴م نصب شده ‌‌‌‌است.

بالای ضریح، گنبد اصلی حرم به ارتفاع ۱۴ متر از کف زمین قرار دارد که سطح خارجی آن با تزیینات هندسی پوشیده شده ‌‌‌‌است. سطح داخلی آن نیز مقرنس‌کاری و آینه‌کاری شده ‌‌‌‌است. گنبد دارای گردن مدوّری حاوی شانزده پنجره کوچک ‌‌‌‌است و گرداگرد آن، بالای پنجره‌‌‌ها، کتیبه‌ای از آیات قرآنی وجود دارد.

دو شبستان میانی و شرقی نیز مربع شکل می‌باشد و رواق‌‌‌هایی نیز اطراف آن ‌‌‌‌است. سقف هریک از گنبد‌‌ها، از داخل به صورت گنبد کم‌خیز، و از بیرون به‌صورت پشت‌بام صاف ‌‌‌‌است؛ به‌طوری که حالت گنبدی آن مشخص نیست. شکل‌‌‌های گیاهی ظریف و نیز اسامی ائمه معصوم(ع)، آذین‌بخش دیوار‌‌ها و سقف این دو شبستان از داخل ‌‌‌‌است. ساختمان شبستان شرقی، هم‌زمان با صحن شرقی آستانه تکمیل و افتتاح شده ‌‌‌‌است. بخش جنوب شرقی آستانه به‌صورت دو طبقه ایجاد، و طبقه دوم برای دانشکده مطالعات اسلامی در نظر گرفته شده ‌‌‌‌است.

در سال اول وقوع تحرکات تروریستی در سوریه، شیخ عباس اللحام، امام جماعت حرم حضرت رقیه در مقابل درب ورودی حرم هدف حمله تروریست‌‌‌ها قرار گرفت و با شلیک چندین گلوله به ش‌‌هادت رسید. تروریست‌‌‌های مستقر در منطقه جوبر واقع در شرق شهر دمشق چندین بار اقدام به پرتاب خمپاره به سمت مقام حضرت رقیه کرده‌‌‌‌‌‌اند ولی خمپاره ‌‌ها به هدف اصابت نکرده ‌‌‌‌است.

در حال حاضر، با هماهنگی مسئولان نظامی و امنیتی سوریه، مسئولیت حفاظت از حرم حضرت زینب و حضرت رقیه در شهر دمشق بر عهده یگانی متشکل از رزمندگان حزب الله لبنان و حزب الله سوریه قرار دارد.

نیز نگاه کنید به

مزارات شیعه در سوریه، صنعت گردشگری سوریه

کتابشناسی

1. ↑ شنی، کریم (۱۴۰۰). فرهنگ و تاریخ سوریه. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی( در دست انتشار)