نقاشی سوریه

نهضت هنری مدرن سوریه را در اوایل قرن بیستم، چند هنرمند پیشگام که در دمشق و حلب و بعداً در حمص و حماه به وجود آوردند. در دمشق آغاز این حرکت جدید به نام «توفیق طارق» (1875-1940) مهندس، دکوراتور، کاریکاتوریست و عکاس بود که پس از اتمام تحصیلات خود در فرانسه در سال 1901، در آتلیه خود مشغول به کار شد و در 1930، «نادي الفنون الجميلة» (باشگاه هنرهای زیبا) را در بازار «ساروجة»، نزدیک میدان «یوسف العظمة»، تأسیس کرد که در حوزه نقاشی، موسیقی، بازیگری و عکاسی فعالیت می­کرد. نخستین هنرمندان این باشگاه، «عبدالوهاب ابوالسعود» (1951-1897) و « ميشيل الكِرشة» (1900-1973)  در عکاسی و نقاشی بودند. [1]پس از آن، انجمن­ها و گروه­های دیگر هنری اعلام موجودیت و فعالیت کردند؛ مانند:

-      «دار الموسيقى الوطنية» (خانه موسیقی ملی) (1937-1940)

-      «ندوة الأندلس للرسم والأدب» (گردهم­آیی برای نقاشی و ادبیات آندلس) (1940-1941)

-       «مرسم فیرونیز» (آتلیه وِرونزه/Veronese) (1941-1950) متعلق به «عدنان جباصيني» بود و نام استودیو را از نام «Paolo Veronese» (1538-1588) نقاش شهیر ایتالیایی اقتباس کرده بود.

-      «الجمعية العربية للفنون الجميلة» (انجمن هنرهای زیبای عربی) (1943-1945) که آموزش رایگان طراحی و مجسمه سازی و نیز برنامه توسعه صنایع دستی داشت. اعضای این انجمن، در سال 1945، به دنبال تجاوز فرانسه به دمشق و حمله آن به پارلمان و به آتش کشیدن آن، نقاشی هایی کشیدند که نشان دهنده آن حادثه دردناک و ویرانی هایی بود که بر دمشق وارد آمد.

-      «مرسم نصیر شورا» در سال 1948 در میدان المدفع (توپخانه)

-       « الجمعية السورية للفنون» (انجمن هنرهای سوریه) (1950-1960)در خانه «خالد معاذ» (1904-1989) با ریاست شاهزاده «کاظم الجزایری». تمرکز انجمن بر هنرهای زیبا، ادبیات و علوم اجتماعی بود.

-      «جمعية محبي الفنون الجميلة» (انجمن دوستداران هنرهای زیبا) در سال 1952 در خانه مجسمه‌ساز «ژاک واردا» (1913-2006)

-       « رابطة الفنّانين السوريّة للرسم والنحت» (انجمن هنرمندان نقاشی و مجسمه سازی سوریه) (1956-1959) در خانه «صلاح الناشف» (1914- 1971)  با ریاست آن ژاک واردا

در سال 1950، وزارت معارف، اولین نمایشگاه رسمی هنر سوریه را توسط اداره آثار باستانی در «موزه ملی» دمشق با نام «نمایشگاه نقاشی دستی» برپا کرد؛ با شرکت 30 هنرمند که حدود صد نقاشی ارائه کردند. این نمایشگاه تقریباً به طور سالانه تاکنون ادامه دارد.

«نمایشگاه بین المللی دمشق» برای اولین بار در سال 1954 برگزار شد که یک رویداد بزرگ بین­المللی و اقتصادی بود و شرکت پست به مناسبت این روز، تمبر پستی یادبودی منتشر کرد.

وزارت معارف در سال 1953 اقدام به اعزام گروهی از هنرمندان برای تحصیل هنر در «آکادمی هنرهای زیبای رم» نمود؛ نخستین بورسیه شدگان « محمود حماد» (1923-1988)  و «ممدوح قشلان» (زاده 1929) بودند که اعزام ایشان مصادف بود با حضور تعدادی از هنرمندان سوری در رم؛ از جمله «طالب یازیجی» (1923-1995)، «فتحی محمد قباوة» (1917-1958)، «اسماعیل حسنی حقی» (1920-1980)، «ادهم اسماعیل» (1923- 1963)، و «لؤی کیالی» (1934-1978) و «فتح المدرس» (1922-1999).

بعد از تشکیل جمهوری متحد مصر و سوریه در سال 1958 و تأسیس وزارت فرهنگ و ارشاد ملی، یکی از مأموریتهای اصلی، جنبش هنری بود. این وزارتخانه در سال 1959 « مديرية الفنون التشكيلية والتطبيقية»  (مدیریت هنرهای زیبا و کاربردی) را با شعباتی در دمشق و چندین شهر تأسیس کرد  که در سال 1966 به «مديرية الفنون الجميلة» (مدیریت هنرهای زیبا) تغییر نام داد. در سال 1959 نیز «المجلس الأعلى لرعاية الآداب والفنون والعلوم الاجتماعية» (شورای عالی مراقبت از ادب و هنر و علوم اجتماعی) برای سیاستگذاری و مدیریت برنامه­های توسعه هنر در سوریه تشکیل شد.

«موسسه عالی هنرهای زیبا» هم در دمشق در سال 1960 با همکاری دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه اسکندریه، که خود در سال 1958 تأسیس شده بود، تأسیس شد؛ با یک گروه طراحی داخلی و یک گروه برای معماری. در سال 1963، این مؤسسه از وابستگی به وزارت معارف جدا و به «دانشکده هنرهای زیبا» وابسته به دانشگاه دمشق منتقل شد و دکتر عبدالرئوف الکاسم (زاده 1932) به عنوان اولین رئیس آن انتخاب شد.

تأسیس دانشکده هنر مصادف با بازگشت تعدادی از هنرمندانی بود که از آکادمی های ایتالیا فارغ التحصیل شده بودند. این گروه به عضویت هیأت علمی در کالج درآمدند و تعدادی از هنرمندان خارجی از کشورهای شرقی و غربی نیز به آنها پیوستند. تأسیس دانشکده، نقش بسزایی در ایجاد نسلی از هنرمندان جوان داشت که خلأهای بسیاری را در فعالیت­های مختلف هنری پر کردند و برخی از آن­ها وارد بطن جنبش هنر معاصر شدند.

«محمد دعدوش» گالری بین‌المللی هنر مدرن را در 20 اکتبر 1960 افتتاح کرد تا بازگشت برادر هنرمندش، محمود دعدوش (1934-2008) از رم را پس از فارغ‌التحصیلی از آکادمی هنرهای زیبا جشن بگیرد. این سالن نقش یک باشگاه فعال را ایفا می­کرد که مجموعه­ای غنی از فعالیت­های هنری و فرهنگی را ارائه می­کرد؛ به عنوان مثال گفتگوهای هنرمندان در این گالری، منجر به صدور «بیانیه جنبش هنرهای زیبای سوریه» در روزنامه الصدی در 23 اوت 1963 شد. این بیانیه اولین جرقه تشکیل اولین کنفرانس عربی در مورد هنرهای زیبا در دمشق در سال 1971 شد.  

برخی از انجمن­های هنری غیررسمی در دهه شصت و اوایل دهه هفتاد دوباره پا به عرصه وجود گذاشتند و فعالیت­هایی داشتند که بیشتر آن­ها دوام چندانی نداشتند؛ مثل:

-       «حلقة التكامل الاجتماعي والفنون» (حلقه یکپارچگی اجتماعی و هنر) (1961-1966) در «دار رابطة الفنّانين السوريّة» (خانه انجمن هنرمندان سوریه) که هدف آن، حمایت از نابینایان، آموزش و مراقبت فرهنگی و هنری از آن­ها بود.

-      «جماعة نصف النهار للفن الحديث» (گروه هنر مدرنِ نصف النهار) در سال 1964 به همت «فتح المدرس» همراه جمعی از هنرمندان و اندیشمندان؛ با هدف مقابله با هنر وارداتی و حفظ اصالت هنر ملی.

-      «جماعة دمشق أو جماعة د.» (گروه دمشق یا گروه دال) در سال 1965 با تلاش نصیر شورا، محمود حماد و الیاس زیات (زاده 1935)

-      «جماعة العشرة» (گروه 10) در سال 1969

در سال 1969 «نقابة الفنون الجميلة» (سندیکای هنرهای زیبا) تشکیل شد که در حال حاضر «اتحاد الفنانين التشكيليين السوريين» (اتحادیه هنرمندان هنرهای زیبای سوریه) خوانده می­شود که مقر آن، «صالة الشعب» (تالار مردمی) در منطقه «المهاجرین» دمشق است.

اولین کنفرانس هنرهای زیبا عرب در دمشق

با ابتکار «سندیکای هنرهای زیبا» اولین کنفرانس هنرهای زیبای عرب در دمشق در 6 - 12 دسامبر 1971 برگزار شد و بعد از آن در 20 - 24 آوریل 1973 به دعوت «انجمن هنرمندان هنرهای تجسمی عراق» در بغداد. از جمله نتایج کنفرانس در بغداد، انتخاب هنرمند فلسطینی «اسماعیل شموت» (1930-2006) به عنوان اولین دبیرکل اتحادیه هنرمندان تجسمی عرب بود.

اولین جشنواره ملی هنرهای زیبای عربی نیز در دمشق در 23 - 25 اکتبر 1972 با شعار «هنر تجسمی» (التشکیلیة) برگزار شد.

مشاهیر نقاشی

در حال حاضر بزرگان هنر نقاشی سوریه، یا فوت کرده­اند و یا در خارج از کشور به دلایل مختلف به سر می­برند. در این قسمت به چندتن از مشاهیر ایشان اشاره می­شود:

«توفیق طارق» (1875-1940) مهندس، دکوراتور، کاریکاتوریست و عکاس بود که پس از اتمام تحصیلات خود در فرانسه در سال 1901، در آتلیه خود مشغول به کار شد و در 1930، «نادي الفنون الجميلة» (باشگاه هنرهای زیبا) را در بازار «ساروجة» نزدیک میدان «یوسف العظمة» تأسیس کرد که در حوزه نقاشی، موسیقی، بازیگری و عکاسی فعالیت می­کرد. سبک او در نقاشی کلاسیک و رئالیستی بود.

توفیق طارق

کاروان حج، اثر توفیق طارق

«محمد حرب التيناوي» (1888 - 1973) معروف به «أبو صبحي التيناوي»؛ نقاش اُمی درس­نخوانده مشهور دمشق که تابلوهای مذهبی بسیار و نقاشی­های فراوانی متناسب کتاب­های قصه­های اسلامی و سنتی آفرید. شاید بتوان او را با نقاش ایرانی «محمد تجویدی» (1893- 1939) مقایسه کرد.

جبرئیل، اثر محمد حرب

«نصير شورى» (Shora) (1920-1992) نقاش امپرسیونیست و خواهرزاده «محمد کردعلی» مورخ شهیر سوریه؛ نصیر شوری شاید کهنسال­ترین و پیش­کسوت­ترین هنرمند تحصیل­کرده در هنرهای تجسمی سوریه بعد از استقلال باشد که نقش مهمی در شکل­گیری تشکل­های هنری نخستین در سوریه داشته است.

«محمود حماد» ( 1923 - 1988) از نخستین فرنگ­رفته­های سوریه برای کسب هنر مجسمه­سازی و نقاشی و از دوستان و همکاران نصیر شوری در شکل­گیری نهضت هنر مدرن در سوریه کنونی است.

اثر محمود حماد

«إلياس الزيات» (زاده 1935) از بنیان­گذاران دانشکده هنرهای زیبای دمشق است که عمر خود را صرف تدریس هنر کرد و پیش از وفات حافظ اسد، در سال 2000 بازنشسته شد. الیاس زیات گرایش معنوی شاخصی و روحیه صلح طلبی خاصی داشت و تابلوی بسیاری از قدیسین مسیحی را کشیده است. بعضی او را «قدیس الرسم السوری» خوانده­اند.

الیاس زیات

«أحمد معلا» (زاده 1958 بانیاس) از تصویرگران پیش­کسوت سوریه است که درحال حاضر در پاریس به سر می­برد. اخیراً (2018) در نمایشگاهی به نام « يأس وأمل: الفن العربي والحرب والتاريخ» در موزه «نابو» در منطقه «الهزی» شمال لبنان که اختصاص به جنگ داشت، دو تابلو با نام­های «تشجعوا وقولوا إنا خائفون» (شجاع باشید و بگویید می­ترسیم!) و «ما الحرب إلا ما علمتم وذقتم» (جنگ همین است که شناختید و چشیدید!) به نمایش گذاشت.

تابلوی «جنگ جز این که دانستید و چشیدید نیست!» اثر احمد معلا، عرضه موزه نابو لبنان 2018

«مروان قصاب باشي» (1934-2016) اکسپرسیونیست دمشقی که از سال 1977 تا زمان مرگش ، عضو انجمن هنر برلین-آلمان و استاد دائم و تمام وقت نقاشی در مؤسسه عالی هنرهای زیبا در پایتخت آلمان بود. تم اصلی آثار او انسان تحت فشار و رنج است.

مروان قصاب باشی در کنار یکی از آثارش

«نذير نبعة» (1938-2016) استاد دانشکده هنرهای زیبای دمشق و نقاش مقاومت و عضو جنبش فتح.

اثر نذیر نبعه