جغرافیای طبیعی سودان

جغرافى نویسان مسلمان قرون وسطى منطقه جنوبى کویر صحرا در قاره آفریقا را بلاد السّودان (سرزمین سیاهان) نامیده‌‏اند. به عبارت دقیق‌‏تر سرزمین‏هاى واقع در جنوب مصر که از سال 1899 میلادى تا 1955م قلمرو حکومت مشترک مصر و انگلیس را تشکیل می‌‏داد، اکنون شامل جمهورى سودان مى‌‏شود. سابقه‌ این واژه از قرن نوزدهم است و عنوان ادارى مناسبى براى امپراتورى آفریقایى محمّدعلى پاشا، نایب السلطنه مصر و جانشینان او مى‌‏باشد.

جمهوری سودان در منطقه شمال شرقی قاره آفریقا، بین عرض جغرافیایی 8/45 و 23/8 درجه شمالی و طول جغرافیایی 21/49 و 38/24 درجه شرقی قرار داردو یکی از گذرگاه‌های اصلی، بین آفریقای سیاه و کشورهای عربی شمال‌ این قاره، به‌شمارمی‌رود. به‌طوری‌که تا اواسط قرن بیستم میلادی، بیشتر کاروان‌های حجّاج و تجار غرب آفریقا، برای سفر به عربستان و شرق آفریقا، از‌این سرزمین می‌گذشتند.

ملاحظات

1- واژه «سودان» در زبان عربی جمع کلمه «اسود» به معنی سیاهان است.

در متون قدیم، منظور از «بلاد السّودان»، سرزمین وسیعی است که در جنوب صحرای بزرگ آفریقا قرار دارد و از غرب به اقیانوس اطلس و از شرق به اقیانوس آرام و دریای سرخ، منتهی می‌شود. ولی امروزه، تنها بخشی از آن سرزمین که در جنوب مصر واقع است، سودان نام دارد. در تورات، از‌این سرزمین، با عنوان«کوش» یاد شده است.

مساحت

در کتاب «السّودان: أرض الفرص، حقائق و ارقام» که در ماه ژوئیه 2011 میلادی (برابر با تیر_مرداد 1390هـ. ش) توسط وزارت اطّلاع رسانی جمهوری سودان، چاپ و منتشر شده درباره مساحت‌ این کشور چنین نوشته شده است:

«جمهوری سودان، کشوری عربی آفریقایی است که حدود 1/882/000 کیلومتر مربع وسعت دارد و از نظر مساحت دومین کشور[I]، بعد از الجزایر، سومین کشور عربی، بعد از عربستان و الجزایر و شانزدهمین کشور جهان، به‌شمارمی‌رود. 1/752/187کیلومتر مربع از مساحت سودان، خشکی و 129/813 کیلومترمربع آن مساحت آبی است».

همسایگان

جمهوری سودان با هفت کشور، مصر و لیبی از شمال، چاد و آفریقای مرکزی از غرب ، جمهوری سودان جنوبی از جنوب و اتیوپی و اریتره از شرق همسایه است و دریای سرخ آن را از عربستان سعودی جدا می‌کند. ساحل جمهوری سودان، در غرب دریای سرخ، 750 کیلومتر و طول مرزهای مشترک آن با کشورهای همسایه به شرح زیر است:

1- مصر، 1273 کیلومتر

2- لیبی، 383 کیلومتر

3- چاد، 1340 کیلومتر

4- اریتره، 636 کیلومتر

5- اتیوپی، 727 کیلومتر

6- سودان جنوبی، 1973 کیلومتر

7- آفریقای مرکزی، 448 کیلومتر.

ارتفاعات و ناهمواری‌ها

سرزمین سودان دشت گسترده‌ای است که کوه‌ها و بلندی‌های آن در جنوب و غرب آن قرار دارند.به‌طور کلی، سودان به سه منطقه جغرافیایی متمایز به شرح زیر تقسیم می‌شود:

1-  دشت‌ها و کویرهای شمالی که در دنباله صحرای آفریقا و کویر لیبی قرار دارد.

2-  منطقه هموار مرکزی

3-  منطقه پوشیده از جنگل‌های انبوه و پرباران در جنوب.

بیشتر مناطق سودان را، دشت‌های باز و وسیع، تشکیل‌می‌دهند برخی کوه‌ها و بلندی‌ها در جنوب و غرب‌این کشور، مشاهده‌می‌شوند. کوه‌های نوبه در مرکز و رشته کوه‌های مشرف بر دریای سرخ نیز در شرق سودان قرار دارند.

رشته کوه‌های دریای سرخ (البحر الأحمر) و رشته کوه مرّة، مهم‌ترین ارتفاعات سودان به‌شمار می‌آیند. پست‌ترین بخش سودان در کرانه دریای سرخ هم سطح آب‌های آزاد جهان است و بلندای بلندترین بخش‌ این کشور در قلّه «کینیتی»ـ واقع  در رشته کوه مرّة، به سه هزار و بیست و چهار (3024) متر می‌رسد..

منابع آبی و رودخانه‌های مهم

میانگین بارش‌های سالانه، در سودان حدود 500 تا 1000 میلی متر است. البته میزان بارش در مناطق شمالی‌این کشور، تقریباً صفر است.

مساحت آبی سودان، 129/813 کیلومترمربع و ذخایر آبهای زیر زمینی و قابل بهره برداری، برای آبیاری زمین‌های کشاورزی و تأمین آب آشامیدنی در‌این کشور، حدود نهصد میلیارد (900/000/000/000) متر مکعب برآورد شده است.

مجموع مصرف آب در جمهوری سودان، حدود سی میلیاردو هشتصد میلیون (30/800/000/000) متر مکعب در هر سال است که هیجده میلیارد و پانصد میلیون (18/500/000/000) متر مکعب آن، از رود نیل تأمین می‌شود.

رود نیل و شاخه‌های اصلی آن که از جنوب تا شمال سودان جریان دارند، در اوضاع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مردمان‌ این سرزمین و حتّی در روابط خارجی جمهوری سودان دارای نقشی مؤثر و اساسی است. در‌این قسمت، درباره اهمّیّت رود نیل، مطالبی به اختصار بیان می‌شود.

اهمّیّت رود نیل

رود نیل با طول 6671 کیلومتر، طولانی‌ترین رود جهان است.‌ این‌ رود از رشته کوه‌هایی در مرکز قاره آفریقا سرچشمه می‌گیرد و راه طولانی خود را به سمت شمال آغاز می‌کند؛ در طی مسیر، رودهای زیادی که از کوه‌های‌ این قاره سرچشمه گرفته‌اند، به آن می‌پیوندند.

از نظر زمین ریخت شناسی(ژئومورفولوژی)، رود نیل مهم‌ترین پدیده در سرزمین سودان است که از جنوب تا شمال‌ این کشور، جریان دارد. طول مسیر‌ این‌ رود در کشور سودان 1700 کیلومتر است و حدود بیست‌وپنج هزار کیلومتر مربع (برابر با 2/500/000 هکتار) از زمین‌های کشاورزی سودان با استفاده از شاخه‌های اصلی و فرعی رود نیل، آبیاری می‌شوند.

تصویر شماره 1- عکس ماهواره ای از جمهوری سودان و سودان جنوبی

حجم آب رود نیل، حدود نود‌‌‌‌‌‌‌وسه‌ میلیارد متر‌ مکعب در سال بر آورد شده و براساس قرارداد سال 1956م. (برابر با 1335هـ.ش)، درباره چگونگی بهره‌برداری از رود نیل بیشترین سهم برای کشورهای مصر و سودان به‌ترتیب 55/5 و 18/5 میلیارد مترمکعب در سال منظور شده است.

نیل، دومین رود پر آب جهان به‌شمار می‌اید و دو شاخه اصلی به نام‌های «نیل آبی» و «نیل سفید» دارد.همان‌گونه که در تصویر شماره (1)، عکس ماهواره‌ای از جمهوری سودان و سودان جنوبی مشاهده‌می‌شود نیل آبی، از اتیوپی سرچشمه‌می‌گیرد و از قسمت جنوب شرقی جمهوری سودان وارد‌ این کشورمی‌شود. نیل سفید هم، جریان خود را از اوگاندا آغاز می‌کند و با عبور از سودان جنوبی، به جمهوری سودان‌می‌رسد.

تصویر شماره 2- نمایی از محل به هم پیوستن دو رود نیل آبی و نیل سفید در خارطوم

«نیل آبی» و «نیل سفید» پس از پیمودن مسافت طولانی، از مناطق جنوبی تا مرکز سودان، در شهر خارطوم، به هم‌می‌پیوندند. به‌طوری‌که مرکز‌ این کشور را به سه بخش شهری با نام‌های «خارطوم»ـ واقع در بین دو رود نیل آبی و سفیدـ «خارطوم بحری»، در کرانه شرقی نیل آبی و «اُم دُرمان»، در کرانه غربی نیل سفید تقسیم‌می‌کنند.گاهی از‌ این سه بخش، به‌عنوان «پایتخت سه گانه»(العاصمة المثلّثة)یاد می‌شود. سودانیان، محل به هم پیوستن نیل‌های آبی و سفید را «ملتقی النیلین»می‌نامند. برای مشاهده نمایی از محل به هم پیوستن «نیل آبی»  و «نیل سفید» رجوع کنید به تصویر شماره (2). 

رود نیل اصلی، که از به هم پیوستن «نیل آبی» و «نیل سفید» درخارطوم (مرکز جمهوری سودان) تشکیل شده، پس از گذشتن از مناطق مرکزی تا شمالی سودان، وارد مصرمی‌شود و از جنوب تا شمال‌این کشور نیز، جریان دارد و سرانجام به دریای مدیترانه‌می‌ریزد. بنابراین،می‌توان گفت جمهوری سودان، در گذرگاه مرکزی و اصلی رود نیل، قرار دارد و از‌ این نظر، از موقعیتی استراتژیک برخوردار است.

شاخه‌های اصلی رود نیل، با توجّه به امکان صید میگو و انواع ماهی‌ها در آنها، نقشی اساسی در تأمین مواد غذایی برای ساکنان کرانه‌های‌این رود طولانی‌ایفامی‌کنند. از سوی دیگر، با عنایت به قابلیت کشتیرانی در رود نیل و شاخه‌های اصلی آن، از نظر حمل و نقل نیز،‌ این رود از نقش و جایگاهی بسیار مهم، برخوردار است. علاوه‌بر‌این، در طول دهه‌های گذشته، سدهای متعدّدی در مسیر رود نیل برای تولید برق و آبیاری زمین‌های کشاورزی ـ واقع در کناره‌های آن_ساخته شده ‌اند.

حجم آب مهم‌ترین شاخه‌های رود نیل که در سرزمین سودان جریان دارند، به شرح زیر است:

1- نیل آبی، حدود 50 میلیارد متر مکعب در سال

2- نیل سفید، حدود 27 میلیارد متر مکعب در سال

3- عطبرة، حدود 12 میلیارد متر مکعب در سال

4- الدندر، حدود 3 میلیارد متر مکعب در سال

5- الرّهد، حدود یک میلیارد متر مکعب در سال

6- سایر شاخه‌ها(شاخه‌های فرعی)، حدود یک میلیارد متر مکعب در سال.

رود نیل در اوضاع اقتصادی و روابط خارجی کشورهای اتیوپی، اوگاندا، سودان جنوبی، جمهوری سودان و مصر، نقشی اساسی دارد و جمهوری سودان به‌عنوان گذرگاه اصلی رود نیل، بیش از کشورهای دیگر مورد توجّه است[II].نیل شاهراه حیاتی‌ این کشورهای خشک و بیابانی و سبب برتری موقعیت آنها بر دیگر کشورهای آفریقایی است.

رود نیل، از نظر تاریخی و تمدّن باستانی نیز، از اهمّیّت ویژه‌ای برخوردار است. تمدّن مصر باستان، چند هزار سال قبل از میلاد حضرت عیسی علیه السّلام در کنار رود نیل شکل گرفت و آثار درخشانی از خود باقی گذاشت. بنا بر قول مشهور، نیل، همان رودی است که برای عبور بنی اسرائیل به رهبری حضرت موسی علیه السّلام به امر خدا شکافته شد و پس از ورود فرعون و سپاهیانش، به هم آمد و آنها غرق شدند.

از سال 1390هـ.ش(2011م.) اتیوپی، ساختن «سدّ بزرگ هزاره»(The Millennium Dam) یا «سدّ النهضة» را بر روی «نیل آبی» در منطقه «بنی شنقولـ قماز»(The BenishangulـGumuz region) در فاصله 40 کیلومتری مرز مشترک‌ این کشور با سودان آغاز کرده است که بزرگ‌ترین سدّ هیدروالکتریک در قاره آفریقاست و دهمین سدّ بزرگ جهان از نظر تولید برق، به‌شمار می‌رود.

پیش بینی می‌شود، سدّ مذکور که اخیراً «سدّ بزرگ رنسانس اتیوپی»(The Grand Ethiopian Renaissance Dam (GERD)) نامیده شده است، تا سال 1396 هـ.ش (برابر با 2017م.) به بهره‌برداری برسد.  از آنجایی که سرچشمه‌های حدود 85 درصد از آب رود نیل، در سرزمین اتیوپی است و دو کشور سودان و مصر هم، در شمارِ بهره برداران اصلی از آب رود نیل هستند؛ کارشناسان بر‌ این باورند که تکمیل و بهره‌برداری از «سدّ بزرگ رنسانس اتیوپی»، مسائل گسترده سیاسی، اقتصادی، امنیتی و زیست محیطی را برای کشورهای اتیوپی، سودان و مصر، در پی خواهد داشت. مصر، برای تأمین حدود 90 درصد از آب مورد نیاز خویش به رود نیل وابسته است و به همین دلیل، سالیان متمادی، از احداث سدّ در اتیوپی ممانعت می‌کرد.

از سوی دیگر «نیل سفید» هم که از دریاچه‌های بزرگ در کشورهای مرکزی قاره آفریقا سرچشمه می‌گیرد و از کشور جدید التأسیس سودان جنوبی می‌گذرد. در صورت بنای سدّی بر روی آن، مشکلات خاصّی را بین سودان و سودان جنوبی، سبب خواهد شد. علی رغم، توافقاتی که از سال 1201 هـ. ش (برابر با 1902 م.) تاکنون، برای تقسیم بندی آب رود نیل، بین کشورهای بهره بردار از آن صورت گرفته، جریان‌ این‌رود پرآب و طولانی در چند کشور، همواره یکی از مسائل مهم و اختلاف برانگیز بین کشورهای بهره بردار از آن بوده و نگرانی‌هایی را هم برای ساکنان آنها، به‌ویژه‌ کارشناسان آب و محیط زیست سبب شده است.    

وضعیت خاک و زمین‌های کشاورزی

مهم‌ترین بخش اقتصادی در سودان، بخش کشاورزی است. از مجموع 84 میلیون هکتار زمین‌های حاصل خیز کشور، حدود 18 میلیون هکتار آن، زیر کشت قراردارد. سی و چهار درصد از تولید داخلی و بخش عمده‌ای از صادرات سودان، مربوط به‌ این بخش است.

سرزمین سودان، دشت گسترده رسوبی، با شیب ‌اندک است. ارتفاعات‌ این کشور که حدود پنج درصد از سرزمین‌های آن را شامل می‌شوند عبارت‌اند از: کوه‌های «آماتونج» در جنوب، تپّه‌های مُشرف بر دریای سرخ در شرق، کوه‌های «نوبه» در جنوب استان کردفان، کوه «میدوب» و «مرّة» در دارفور.

مهم‌ترین  دشت‌های سودان، از نظر نوع خاک عبارت‌اند از:

1- دشت‌های‌ ماسه‌ای در بخش صحرایی و شبه صحرایی، در شمال و غرب سودان. اگرچه‌ این بخش چندان حاصلخیز نیست ولی  در برخی از‌ این دشت‌ها، توتون، بادام زمینی، کنجد و کرکدی[III]، کاشته می‌شود و قسمت مرتع‌ها و چراگاه‌های مناسبی برای دام‌ها، یافت می‌شود.

2- دشت‌های پوشیده از خاک رُس، در نواحی مرکزی و و شرق سودان که دربردارنده مهم‌ترین مناطق کشت پنبه و ذرّت هستند. در جنگل‌های‌ این  دشت‌ها، صمغ عربی و انواع چوب، قابل بهره‌برداری است.

3- دشت‌های پوشیده از خاک سرخ در جنوب سودان

4- دشت‌های پوشیده از رسوبات در کرانه‌های رود نیل و درّه‌ها، که حاصلخیزترین بخش از زمین‌های سودان به‌شمار می‌روند.

زمین‌های قابل کشت در جمهوری سودان حدود دویست میلیون(200/000/000) هکتار است. بیست درصد از زمین‌های قابل کشت‌ این کشور، یعنی چهل میلیون (40/000/000) هکتار آن را، مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر ظرفیت کشاورزی سودان تا پنج برابر, قابل افزایش است.

11/6 درصد از مساحت کل کشور سودان، به وسیله جنگل‌های، پوشیده شده است. جنگل‌های و مراتع طبیعی‌ این کشور، حدود پنجاه‌وهشت میلیون و پانصد هزار(58/500/000) هکتار از اراضی‌ این کشور را تحت پوشش دارند.

پوشش گیاهی

جمهوری سودان، یکی از کشورهای پهناور جهان است که به علّت برخورداری از منابع آبی بسیار، زمین‌های حاصلخیز و جنگل‌هایی وسیع، از نظر منابع طبیعی و کشاورزی، کشوری ثروتمند، به‌شمار می‌آید. زیرساخت اصلی اقتصاد سودان بر پایه کشاورزی استوار است و حدود شصت و هفت (67) درصد از مردم‌این سرزمین در بخش کشاورزی فعّالیّت‌ می‌کنند.

زندگی جانوری

با توجّه به رونق کشاورزی در سودان، دام پروری نیز، در‌این سرزمین، از نظر اقتصادی، دوّمین بخش با اهمّیّت است. به‌طوری‌که سودان یکی از صادر کنندگان گوشت و فرآورده‌های دامی، به کشورهای عربی و آفریقایی به‌شمارمی‌رود. در سال 2005 میلادی(برابر با 1384هـ.ش.) تعداد دام کشور، یکصدوسی‌وپنج میلیون و هشتصدونودودو هزار رأس[IV]، برآورد شده است.

با عنایت به تنوّع مناطق آب و هوایی در سودان و وجود جنگل‌های انبوه کشور، انواع جانوران خشکی، ماهی‌ها و دیگر حیوانات آبزی و پرندگان سرزمین یافت می‌شوند.

آب و هوا

از آنجایی که سودان در نزدیکی مدار استوایی قرار دارد، تقریباً در طول سال، هوای آن بسیار گرم است. مناطق شمالی سودان دارای آب و هوای گرم و خشک هستند و به تدریج از شمال به جنوب بر میزان رطوبت هوا، افزوده می‌شود. به گونه‌ای که در مناطق جنوبی‌این کشور، هوا نیمه مرطوب است.

شمال سودان، از جمله استان‌های «الشمالیّة»، «کُردُفان» و «دارفور شمالی» دربردارنده مناطق صحرایی و نیمه صحرایی است. در حالی که دشت‌های وسیع در مناطق مرکزی و جنوبی و برخی ارتفاعات‌ در شرق و رشته کوه‌های «نوبة» و «مرة» در غرب سودان قرار دارند. گفتنی است که بخش‌هایی از سودان که در سواحل دریای سرخ قرار دارند، از آب و هوای مدیترانه‌ای برخوردارند.

منطقه دریای سرخ شرقی دارای باران‌های زمستانی است. از ماه اسفند تا خرداد (برابر با مارس تا ژوئن) در‌این منطقه درجه حرارت بالاست و در طول روز به 42 و در شب به  27  درجه سانتیگراد می‌رسد. در فصل بارندگی، با ریزش باران درجه حرارت کاهش می‌یابد. فصل بارندگی در‌این منطقه از اواسط تیر ماه(ژوئیه) آغازمی‌شود و تا اواسط مهر(اکتبر) ادامه می‌یابد. از آبان تا بهمن (نوامبر تا فوریه) هوا گرم و معتدل شده و درجه حرارت در روز حدود 30 درجه و در شب 16 درج و پائین‌ترمی‌شود.

در مناطق گرم و خشک سودان، از جمله شهر خارطوم، علاوه‌بر بادهای موسمی‌شدید، طوفان‌های شن نیز، به‌صورت ناگهانی و در هر زمانی از سال امکان وزیدن دارند.‌ این طوفان‌های شن که در سودان «هبوب» نامیده می‌شوند، معمولاً، با ارتفاعی حدود نهصد متر، تقریباً به مدّت سه ساعت می‌وزند.

همان‌گونه که در تصویر شماره (4) مشاهده می‌شود در آغاز وزش طوفان شن، بیننده از دوردست گرد و خاک و دانه‌های ریز شن‌های روان را همچون دیواری بسیار بلند مشاهده می‌کند که آرام آرام به سوی او در حرکت است و هرچه‌ این دیوار شنی نزدیک‌تر می‌آید در نظر تماشاگر چنان جلوه گر می‌شود که گویی کران تا کران افق را، از زمین تا آسمان فراگرفته است. زمانی که طوفان به شهر می‌رسد، عمق دید شهروندان گاهی به حدود ده متر کاهش می‌یابد و رانندگان خودروها ناگزیر می‌شوند چراغ ماشین‌ها و حتّی مه شکن‌های آنها را روشن کنند و بسیار آهسته به حرکت خویش ادامه دهند تا از احتمال تصادف بکاهند.

جاذبه‌ها و دیدنی‌های طبیعی

برخی از مهم‌ترین  جاذبه‌ها و دیدنی‌های طبیعی در سودان عبارت‌اند از:

1-  سواحل سرسبز و زیبای رود نیل

2-  جنگل‌های انبوهی که نماهای بسیار زیبایی از پوشش گیاهی و جانوری سودان در آنها قابل مشاهده است.

3-  سدهای مختلفی که در مسیر رود نیل ساخته شده‌اند و دریاچه‌ها و مناظر طبیعی اطراف‌ این سدها مانند «سدّ جبل اولیاء». «سدّ جبل اولیاء»، واقع در 42 کلیومتری شهر خارطوم (پایتخت سودان) و مناظر طبیعی اطراف آن، مراکز تفریحی مهمی‌ برای عموم مردم و گردشگران به‌شمار می‌رود.

نیز نگاه کنید به

• جغرافیای طبیعی روسیه
• جغرافیای طبیعی زیمبابوه
• جغرافیای طبیعی اردن
• جغرافیای طبیعی ژاپن
• جغرافیای طبیعی کانادا
• جغرافیای طبیعی کوبا
• جغرافیای طبیعی لبنان
• جغرافیای طبیعی تونس
• جغرافیای طبیعی مصر
• جغرافیای طبیعی ساحل عاج
• جغرافیای طبیعی مالی
• جغرافیای طبیعی افغانستان

پاورقی

[I] - جمهوری سودان، تا نهم ژوئیه سال 2011 میلادی(برابر با نوزدهم تیر ماه 1390هجری شمسی)  دارای 810/505/2 کیلومتر مربع وسعت بود و  از این نظر بزرگترین کشور عربی و آفریقایی به‌شمار می رفت. این سرزمین  با نه کشور مصر، لیبی، چاد، آفریقای مرکزی، جمهوری دموکراتیک کنگو،‌ اوگاندا، کنیا، اتیوپی و اریتره مرزهای مشترک داشت. امّا پس از جدایی سودان جنوبی، نه تنها مساحت این کشور، بلکه تعداد همسایگان آن نیز کاهش یافت.

[II] - رود نیل سرچشمه هایی فرعی در کشورهای جمهوری دموکراتیک کنگو، بوروندی، تانزانیا، رواندا و کنیا، نیز دارد.

[III] - در ایران به «کرکدی»، «چای ترش مکّه» گفته می‌شود ولی در اصل «کرکدی»، نوعی گیاه زینتی است که حدود دو متر بلندی دارد. گلبرگ های خوش رنگ و خوش عطر این گیاه زینتی، برای تولید داروهای کاهش فشار خون، تقویت ضربان قلب، برخی آنتی بیوتیک ها و رنگ های خوراکی به کارمی‌رود. یکی از بهترین انواع کرکدی، در سودان تولید می‌شود و سودانیان، با گلبرگ های خشک شده آن، چای و شربت، تهیّه می‌کنند ومی‌نوشند.

[IV] - این تعداد شامل 000/976/91 رأس گوسفند، 000/369/40 رأس گاو و 000/547/3 نفر شتر، بوده است.