آیین های سنتی اعیاد چینی
کشور چین ازجمله کشورهایی است که از سابقه و تمدن دیرینه‌ای برخوردار است. امروزه از این تمدن و مدنیت کهن، باورها و نشانه‌هایی باقی است که قسمتی از آنها در جشن‌ها و آداب و رسوم اعیاد چینی مشاهده می‌شود. هر چند به مرور زمان برخی از آداب و رسوم این جشن‌های کهن از بین رفته و یا متحول شده‌اند، ولی ماهیت اصلی آنها که تأکیدی بر گرد هم آمدن اعضای خانواده و اتحاد، یگانگی و تقویت حس همکاری و همبستگی بین خانواده است، همچنان باقی مانده است. این حس گاهی به صورت گردهمایی و صرف یک نوع غذای خاص متجلی می‌شود و گاه به صورت حرکاتی هماهنگ در ساخت، تزیین و پارو زدن دسته جمعی یک قایق ظهور می‌یابد. تعداد و تنوع جشن‌ها و فستیوال‌های چینی به دلیل حضور اقلیت‌های قومی زیاد در این کشور به حدی است که می‌توان این سرزمین را کشور جشنواره‌ها و فستیوال‌ها نامید. ولی اعیاد اصلی چینی که تقریبا به صورت عمومی در سراسر چین مورد توجه همه است عبارتند از:
1. جشن عید بهاره ( آغاز سال نو)
2. جشن فانوس‌ها (پایان تعطیلات سال نو)
3. جشن پنجمین روز از ماه پنجم (جشن قایقرانی اژدها)
4. جشن نیمه‌ی ماه (جشن پاییزی)
5. جشن چینگ مینگ (جشن زیارت قبور نیاکان)
6. جشن هفتمین شب از ماه هفتم (جشن عشق و محبت)
7. جشن هشتمین روز از ماه دوازدهم (جشن لابا)
8. جشن نهمین روز از ماه نهم (جشن سلامتی)
9. جشن تحول زمستانی (پیشواز عید بهاره)
جشن عید بهاره
جشن عید بهاره، همه ساله مقارن با روز اول از نخستین ماه قمری در تقویم سنتی کشاورزی چین برگزار می‌شود. در این ایام تمامی افرادی که دور از خانواده به تحصیل یا کار اشتغال دارند، سعی می‌کنند به خانه برگشته تا در این روزها جشن سال نو را در کنار خانواده بگذرانند. عید بهاره بزرگترین و مهمترین عید چینی‌هاست که تقریبا در سرتاسر این کشور آن را گرامی می‌دارند. در دوران باستان، مردم درپایان سال قمری و در آستانه‌ی سال جدید قربانی‌هایی را برای خدایان و نیاکان خود عرضه می‌داشتند تا در سال جدید محصولات، احشام و نزولات جوی بیشتری داشته باشند. از این روی مردم چین همیشه عید بهاره را مهمترین عید خود می‌دانستند. یک ضرب‌المثل چینی می‌گوید:
«هرکس در بهار آغاز خوبی داشته باشد، در تمام سال موفق خواهد بود.» ( سالی که نکوست ازبهارش پیداست).
از عصر حاکمیت سلسله‌ی خَن (220م – 206 ق م) تا دوران آخرین امپراتور چین (1911)، تقویم (کشاورزی) چینی‌ها براساس ماه‌های قمری محاسبه می‌شد و سال مالی نیز بر همین اساس بود. ولی درسال 1912 (تأسیس جمهوری خلق چین) دولت وقت، تقویم میلادی را که در بیشتر کشورهای غربی مورد استفاده بود، جایگزین تقویم قمری کرد. از آن پس آغاز سال مالی بر اساس تقویم میلادی و نخستین روز از ماه نخست قمری، به عنوان سال نو و عید بهاره شناخته می‌شود. از آنجا که سال قمری هر سال ده روز به جلو حرکت می‌کند، عید بهاره‌ی چین هم دچار تغییرات شده و معمولا بین بیست و پنجم ژانویه تا پنجم فوریه در نوسان است. عید بهاره برای مردم چین به منزله‌ی کریسمس برای غربی‌ها و عید نوروز برای ایرانی‌هاست. چون ماه آخر سال فرا می‌رسد، مردم درون و بیرون خانه‌ها را تمیز و بر در و دیوار و پنجره‌ها تصاویر و نوشته‌های زیبایی که نماد سال نو است می‌چسبانند.
در ساعت دوازده از شب سیام آخرین ماه سال قمری، سال نو فرا می‌رسد، شبی که تمامی اعضای خانواده دور هم جمع شده و بر سر یک سفره غذای مخصوص شی عید را با هم می‌خورند تا وحدت و یگانگی و همدلی خانواده در سال جدید نیز ادامه یابد. بعد از ظهر روز آخر سال، همه‌ی اعضای خانواده زودتر از همیشه به خانه باز می‌گردند تا در تدارک شام به یکدیگر کمک کنند و پیشکش ویژه‌ی خدایان و اجدادشان را آماده سازند. دور هم بودن در کنار سفره‌ی سال نو برای تمام خانواده‌های چینی بسیار اهمیت دارد، زیرا معتقدند این در کنار هم بودن سال خوبی را برای همه به ارمغان خواهد آورد. آنها پس از صرف شام، برای شگون بیشتر نوشیدنی و شیرینی به یکدیگر تعارف می‌کنند. مردم تمام این شب را بیدار می‌مانند تا با سال کهنه وداع کنند. آنها معتقدند هرکس بتواند تمام شب را بدون خستگی بیدار بماند، سال آینده، سالی همراه با موفقیت خواهد داشت.
زنان خانه‌دار مشغول پختن جیائوزه (Jiaoze) (غذای چینی) می‌شوند. پختن این غذا برای سال نو سنتی است که هزاران سال سابقه دارد. در نیمه‌ی شب که لحظه‌ی تحویل سال است، مردم برای استقبال از سال نو ترقه‌بازی و آتش‌بازی می‌کنند و برای خوشبختی و سعادت اعضای خانواده جیائوزه می‌خورند و در فردای آن دید و بازدیدهای سال نو از خانه‌ی بزرگ خانواده آغاز می‌شود. (ازسال1994 به منظور جلوگیری از آتش سوزی و صدمات جانی، ترقه بازی در داخل شهر پکن و بعضی از شهرهای بزرگ ممنوع شده و دولت برای این امر محل مناسب و امنی را در چهار گوشه‌ی شهر که مجهز به سیستم اطفای حریق و با حضور نیروهای انتظامی می‌باشد اختصاص داده است). در دید و بازدیدها ابتدا کودکان و نوجوانان و به طور کلی جوان‌ترها، به دیدار بزرگترها می‌روند و بزرگترها پولی را که در کاغذ قرمز پیچیده شده به عنوان عیدی به آنها هدیه می‌کنند.[۱]
پس از اتمام دید و بازدیدهای خانوادگی در سه روز اول عید، مردم برای تفریح و گذران اوقات فراغت خوش، به پارک‌ها و معابد بزرگی می‌روند که در آنجا اجرای برنامه‌های تفریحی و شادی همچون رقص شیر، رقص اژدها، سیرک، آکروبات، نمایشگاه و فروشگاه مواد غذایی، مسابقات فرهنگی و هنری و... از سوی دولت و گروه‌های هنری در نظر گرفته شده است. خرید بادبادک، فرفره، ماسک صورت، و سایر اسباب‌بازی‌ها برای کودکان، از آیین‌های سنتی جشن بهاره به شمار می‌رود. این ایام آداب و رسوم و آیین‌های فراوانی دارد که پرداختن به همه‌ی آنها به کتاب مستقلی نیاز دارد.
جشن فانوس‌ها (پایان تعطیلات سال نو)
تعطیلات جشن بهاره، با برگزاری جشن فانوس‌ها به پایان می‌رسد. پانزدهمین روز ماه نخست سال که با پایان تعطیلات و جشن‌های عید همراه است، فرصت خوبی برای هنرنمایی هنرمندان هنرهای سنتی و جوانان علاقمند است که با شرکت در مسابقه‌ی هنری ساختن فانوس‌های کاغذی، شادی جشن بهاره را وصف ناپذیر می‌کنند.
آنها با برش دادن کاغذهای رنگارنگ، به ویژه قرمز، فانوس‌های زیبایی را درست کرده و در بازار یا پارک مرکزی شهر در معرض دید تماشاچیان قرار می‌دهند. فانوس‌هایی به شکل لوستر، حیوانات، پرندگان، و چهره‌های قهرمانان افسانه‌ای و ملی، در نهایت سلیقه و زیبایی. مردم نیز ضمن بازدید از این هنرنمایی‌ها بهترین فانوس‌ها را انتخاب و در پایان برندگان این مسابقه‌ی هنری همراه با شادی و خوشحالی اعلام می‌شود. خوردن برخی غذاها و شیرینی‌های مخصوص این جشن مانند دامپلینگ (Dumpling) ( نوعی غذایی که با برنج و شکر پخته می‌شود) و حدس زدن کلمات و واژه‌های رمزی نوشته شده در فانوس‌ها نیز از مراسم این روز است.
جشن پنجمین روز از ماه پنجم (جشن قایقرانی اژدها)
در افسانه‌های چینی آمده است که در دوران سلسله‌ی جو شرقی (265-770پیش از میلاد)، شاعری بود به بنام «چویوان (Qu Yuan)» از اهالی کشور «چو» که در عصر دولت‌های هم‌ستیز می‌زیست. وی که وزیر اعظم دربار و نسبت به امپراتور بسیار وفادار بود، مورد حسد و تهمت بداندیشان قرار گرفت و امپراتور بدون تحقیق و رسیدگی، او را از مقام وزارت عزل کرد. «چو یوان» که از این امر سخت غمگین و افسرده شد، به کنار رودخانه‌ی «میلو» در استان «هونان» رفته و دایم شعر می‌سرود تا اینکه از زندگی خود ناامید و مایوس گردید و خود را به رودخانه انداخت و غرق شد. این واقعه در پنجمین روز از ماه پنجم اتفاق افتاد.
چون مردم او را بسیار دوست داشتند، تلاش کردند با فرستادن قایق به رودخانه وی را نجات دهند که موفق نشدند. لذا، برای جلوگیری از خورده شده جسد «چو» توسط ماهیان دریا، غذای «زونگ زی (Zongzi) نوعی غذا است که از ژلاتین برنج که در برگ بامبو پیچیده و پخته می شود، درست می کنند.)» به رود خانه می‌ریختند. امپراتور بعدها فهمید که تهمت‌ها علیه «چو» نادرست بوده و از این تصمیم خود ناراحت شد. از آن پس مردم برای بزرگداشت این شخصیت درستکار، هر سال با برگزاری مسابقات قایق سواری که به «مسابقات قایقرانی اژدها» معروف است، و خوردن غذای «زونگ زی» یاد او را گرامی داشتند. امروزه هم این مراسم همه ساله به عنوان جشن قایق اژدها در پنجمین روز از ماه پنجم تقویم کشاورزی، در سرتاسر چین به ویژه در استان هونان انجام می‌شود.
جشن نیمه‌ی ماه (جشن پاییزی)
جشن نیمه‌ی ماه پاییزی، پس از جشن بهاره بزرگترین جشن چینی‌ها به شمار می‌رود. این جشن که در پانزدهمین روز از ماه هشتم به تقویم کشاورزی چین برگزار می‌شود، با پرستش ماه توسط امپراتوران گذشته ارتباط دارد. در دوران باستان پادشاهان چین در بهار خورشید و در پاییز ماه را ستایش می‌کردند. درباریان و مردم نیز با تأسی به امپراتوران، این روز را گرامی داشته و به جشن و شادمانی می‌پرداختند. این آیین در دوران سلسله‌ی تانگ، به یک آیین رسمی تبدیل و در سرتاسر کشور چین گرامی داشته شده و به «جشن نیمه‌ی پاییز» یا «فستیوال ماه» معروف شد.
مردم در این روز با پختن کیک مخصوص به نام «کیک ماه (←یوان شیائو، زون زی و کیک ماه سه غذای سنتی چینی)» آن را به هم هدیه داده و از این طریق علاقه و محبت خود را به یکدیگر نشان می‌دهند. گفته می‌شود که قرص ماه در این روز به زمین نزدیکتر و نسبت به شب‌های دیگر کامل‌تر است. لذا، مردم این نزدیکی را نماد محبت و نزدیکی اعضای خانواده نسبت به هم تلقی کرده و با تهیه و خوردن و اهدا کردن کیک ماه به یکدیگر، این روز را جشن می‌گیرند.
جشن چینگ مینگ (Qingming Festival) (جشن زیارت قبور نیاکان)
فستیوال زیارت قبور در گذشتگان خانواده یا فستیوال «چینگ مینگ»، «روز پاکی»، «روز روشنایی» معمولا در روز چهارم تا ششم ماه آوریل هر سال که همه جا سبز و خرم است، برگزار می‌شود. در این روز بهاری مردم برای زیارت و پاک کردن قبور گذشتگان خانواده و اهدای غذا و دسته گل به قبرستان‌ها می‌روند.
در این روز که معمولا باران بهاری نیز می‌بارد، مردم به بذر افشانی و کشت و کار و غرس نهال و همچنین، ورزش و تفریح می‌پردازند تا از هوای پاک طبیعت و خرمی و سر‌سبزی آن بهره‌مند شوند. برگزاری مسابقات طناب کشی، بادبادک بازی، تاب بازی و... نیز از تفریحات فرح‌بخش فستیوال «چینگ مینگ» به شمار می‌رود.
جشن هفتمین شب از ماه هفتم (جشن عشق و محبت)
در افسانه‌های چینی آمده است که در دوران باستان پسر فقیر گاوچرانی بود که با گاوهای خود زندگی می‌کرد. روزی خانم بافنده، دختر امپراتور آسمان به دنیا هبوط کرد و پسر گاوچران را دید. آن دو با هم دوست و به تدریج عاشق یکدیگر شدند. خانم بافنده تصمیم گرفت با گاوچران ازدواج کند و دیگر به آسمان برنگردد. ولی امپراتور آسمان وقتی متوجه قضیه شد، خیلی عصبانی شده و نگذاشت که دخترش با مردی عادی ازدواج کند. خانم بافنده که نمی‌توانست از پدرش سرپیچی کند، به آسمان بازگشت. بدین گونه بود که آنها از هم جدا شدند. گاوچران برای رسیدن به معشوقش به دنبال خانم بافنده به آسمان رفت. وقتی نزدیک شد، امپراتور آسمان جاده‌ی شیری را میان آن دو کشید تا نتوانند به هم برسند. لذا، گاوچران و خانم بافنده در دو طرف جاده‌ی فقط به هم نگاه می‌کردند و گریه می‌کردند.
روزها گذشت، گاوچران و خانم بافنده همچنان آنجا مانده بودند. در نهایت، عشق وفاداری این دو به هم، امپراتور آسمان را تحت تأثیر قرار داد و دستور داد در هفتمین روز از ماه هفتم، به وسیله‌ی کلاغ زاغی، بر روی جاده‌ی شیری پلی گذاشته شود تا گاوچران و خانم بافنده همدیگر را ملاقات کنند. بدین طریق بود که این دو عاشق و معشوق به هم رسیدند.
بدین جهت است که مردم هر سال این روز را به نام جشن دوستی و وصال برگزار می‌کنند. در این شب جوانان دور هم جمع شده و به آسمان نگاه می‌کنند تا گاوچران و خانم بافنده را بینند و به آن دو تبریک بگویند.
جشن هشتمین روز از ماه دوازدهم (جشن لابا)
ماه دوازدهم آخرین ماه سال از تقویم کشاورزی است. فصل زمستان سر می‌رسد و هوا روز به روز سردتر می‌شود. در روز هشتم این ماه جشن «لا با (La Ba)» «لا» نام مراسم دعا و نیایش در دوران باستان و «با» در زبان چینی به معنی هشت است. از آنجا که مراسم دعای «لا» همیشه در روز هشتم از ماه دوازدهم برپا می‌شد، آن را «لا با» می‌نامد. در تاریخ سلسله‌ی خَن جنوبی آمده است که مردم آن دوران متعقد بودند که در آسمان هشت ایزد وجود دارد و مراسم یاد آنها بود باید در روز هشتم ماه بر پا شود. گفته می‌شود که بودا هم در این روز در زیر درخت «بودی» آیین خود را معرفی کرد، لذا به این جشن «عید بودایی» هم گفته می‌شود.
مهمترین آداب این روز، خوردن آش برنج «لا با» است که از برنج، لوبیا، و غلات مختلف درست می‌شود. به این آش «برنج بودا» هم گفته می‌شود. اهدای آش برنج «لابا» به ارواح نیاکان و دوستان خانوادگی هم اهدا می‌شود. این روز یکی از روزهای مهم سال برای پیشکش کردن هدایا به خدایان و جشن شکرگزاری به خاطر محصولات خوب به دست آمده درسال درحال سپری شدن هم هست.
جشن نهمین روز از ماه نهم (جشن سلامتی)
نهمین روز از ماه نهم به تقویم کشاورزی چین، مصادف با عید «چونگ یانگ (Chongyang)» یکی از عیدهای مهم مردم چین است. در این روز مردم همراه با خانواده‌ی خود به کوهنوردی می‌روند و ضمن تماشای مناظر زیبا و نوشیدن شربت گل‌های داوودی، «کیک گل» نوعی غذای سنتی چین را صرف می‌کنند. مردم چینمعتقدند که عدد 9 عدد خوش یمن و خوب و علامت مثبت است. از آنجا که در نهمین روز از ماه نهم سال عدد 9 دو بار تکرار می‌شود، تبرک و خوش یمنی آن دو برابر می‌گردد. به همبن جهت، این روز را جشن می‌گیرند و آداب و رسوم خاصی را هم انجام می‌دهند.
البته، عید «چونگ یانگ» هم مثل هر عید سنتی چینی، داستان خاص خود را دارد. گفته می‌شود، در قرن سوم پیش از میلاد، مردی به نام «فِی چانگ فانگ (Fei Changfang)» زندگی می‌کرد که بسیار نیرومند و قوی بود. روزی به جوانی به نام «خانگ جینگ (Hang Jing)» گفت:
در نهمین روز از ماه نهم، فاجعه ی بزرگی برای خانواده ی او پیش خواهد آمد. بهتر است برای جلوگیری از این فاجعه در آن روز، چند کیسه‌ی قرمز تهیه و در داخل آن برگ‌های گل «داوودی» که یکی از گیاهان داروئی چین است قرار داده و همراه با خانوادهاش به بالای کوه بروند و شربت گل داودی بنوشند.
«خانگ جینگ» در بامداد نهمین روز از ماه نهم به همراه اعضای خانوادهاش به کوه رفت. یک روز بعد، تمام حیوانات خانگی او مردند اما «خانگ جینگ» و خانوادهاش سالم ماندند. از آن پس، کوهنوردی و استفاده از شربت گل «داوودی» در عید«چونگ یانگ» به یک رسم سنتی مردم چین تبدیل شده و با گذشت دو هزار سال از آن حادثه، هنوز هم ادامه دارد.
دولت چین هم در سال 1989، این روز را به عنوان روز سلامتی و «روز سالمندان» اعلام نمود و مردم برای به دست آوردن سلامتی و یاد بود عید «چونگ یانگ» در این روز به کوهنوردی و استفاده از طبیعت می‌پردازند.
جشن تحول زمستانی (پیشواز عید بهاره)
در آستانه‌ی جشن بزرگ عید بهار، جشن دیگری به نام ( عید بهار کوچک) برگزار می‌شود. در این جشن که معمولا از بیست و سومین روز از ماه دوازدهم سال به تقویم کشاورزی چین برگزار می‌شود، آداب و رسوم خاصی نیز دارد. در برخی از مناطق چین مراسم «وداع با الهه‌ی آشپزی» برگزار می‌شود که یک آیین سنتی چینی‌هاست و در سراسر این کشور رواج دارد. مراسم خداحافظی با الهه‌ی آشپزی «قربانی کردن تنور» و یا «خداحافظی با تنور» هم نامیده می‌شود.
در چین باستان، در هر خانه یک الهه‌ی آشپزی گذاشته می‌شد. گفته می‌شود، این الهه به دستور امپراتور یشم از آسمان به جهان انسان‌ها آورده شد و به تدریج به عنوان الهه‌ی حافظ خانه مورد احترام مردم قرار گر فت که در شمال و یا شرق آشپزخانه قرار داده می‌شد.
در برخی از خانه‌ها نیز تصویری از این الهه بر روی دیوار چسبانده می‌شد. روی این الهه، عبارت «میزبان‌خانه» نوشته می‌شد. الهه‌ی آشپزی از آخرین روز سال پیش تا بیست و سومین روز از ماه دوازدهم سال بعد در خانه می‌ماند تا از اعضای خانه حمایت و پشتیبانی کند. در روز بیست و سوم ماه، الهه‌ی آشپزی به آسمان رفته و اعمال نیک و بد اعضای خانواده در سال پیش را به امپراتور یشم گزارش می‌کند. امپراتور هم نامه‌ی سرنوشت هر یک از اعضای خانواده در سال نو را به الهه‌ی آشپزی می‌دهد. به همین جهت، گزارش الهه‌ی آشپزی برای تمام اعضای خانواده بسیار مهم است.
در این روز، مردم خانه تکانی کرده و شیرینی روی لب‌های الهه‌ی آشپزی می‌مالند. در روز بیست و پنجم «دو فو (Dufu)» (نوعی غذای مخصوص که از شیره‌ی سویا درست می‌شود) را تهیه و روز بیست و ششم گوشت خریده، روز بیست و هفتم مرغی را قربانی، روز بیست و هشتم خمیر را ورز داده، روز 29 نوشیدنی را تهیه می‌کنند و در آخرین روز سال «جیائوزه» را برای مصرف در عید بهاره آماده و خود را برای جشن سال نو می‌سازند.[۲]
نیز نگاه کنید به فرهنگ عمومی در چین؛ آداب و رسوم عامیانه‌ی مردم چین