زبان ژاپنی

زبان ملی کشور ژاپن زبان ژاپنی است و تقریباً تمام شهروندان کشور ژاپن گویشور بومی زبان ژاپنی محسوب می‌شوند. طبق آمارهای رسمی سال 2019، زبان ژاپنی در مجموع حدود 2/128 میلیون نفر گویشور بومی دارد که به لحاظ تعداد گویشوران بومی، این زبان را در بین زبان‌های دنیا بالاتر از زبان پنجابی و پایین‌تر از زبان روسی در رتبه هفتم قرار می‌دهد. اما با وجود تعداد بالای افرادی که به این زبان صحبت می‌کنند و تاریخ طولانی ادبیات ژاپنی و علی‌رغم اهمیت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور ژاپن در دنیا، هنوز زبان ژاپنی جزو زبان‌های پر رمز و راز و خاص قلمداد می‌شود. از دلایل اسرارآمیز بودن زبان ژاپنی می‌توان به روشن نبودن رابطه خویشاوندی آن با زبان‌های دیگر، پیچیده بودن نظام نوشتاری، منحصر بودن گویشوران این زبان به یک ملت واحد و کم بودن نسبی خارجی‌هایی که به این زبان مسلط شده‌اند اشاره کرد.

در بین زبان‌های پرگویشور و مهم دنیا، زبان ژاپنی تنها زبانی است که روابط خویشاوندی آن با زبان‌های دیگر هنوز روشن نیست . تا کنون نظریه‌های گوناگونی در این زمینه ارائه شده‌اند که زبان ژاپنی را تقریباً به تمام زبان‌ها و خانواده‌های زبانی دنیا از جمله زبان‌های آلتایی، استرونزیایی، چینی-تبتی، هندواروپایی و دراویدی مرتبط ساخته‌اند. در این میان، در حال حاضر، متقاعدکننده‌ترین گزینه نظریه‌ای است که زبان ژاپنی را به خانواده زبان‌های آلتایی مرتبط می‌داند و این زبان را با زبان‌های ترکی، مغولی و تونگوزی خویشاوند می‌پندارد. با این حال حتی شواهد دال بر تعلق زبان ژاپنی به خانواده آلتایی نیز بسیار ضعیف‌تر از شواهدی است که مثلاً برای تعلق زبان‌های هندواروپایی به این خانواده زبانی وجود دارد و همین مسأله بحث‌های بسیاری را هم در بین زبان‌شناسان و هم در بین عامه مردم درباره روابط تکوینی زبان ژاپنی به وجود آورده است. از بین زبان‌های موجود نیز زبان‌های ریوکیویی (琉球語派/Ryūkyūgo ha) که زبان مردمان بومی جزایر اوکیناوا است و زبان کره‌ای بیشترین شباهت ساختاری را با زبان ژاپنی دارند.

شرایط جغرافیایی ژاپن با جزایر پراکنده، رودهای بزرگ و پرآب و کوه‌های جنگلی بلند موجب شده است که گویش‌ها و لهجه‌های متفاوت گوناگونی در سراسر کشور پدید آیند. تفاوت این گویش‌ها با یکدیگر گاه چنان است که گویشوران یک منطقه گویش مردم منطقه دیگر را نمی‌فهمند. بنابراین، از سال 1886 دولت یکی از گویش‌های مرسوم در شهر توکیو را به عنوان «زبان معیار» یا «زبان مشترک» انتخاب کرد و از آن زمان در مکاتبات و مکالمات رسمی، آموزش و پرورش و رسانه‌های سراسری از این زبان معیار استفاده می‌شود. مقصود از «زبان ژاپنی» در این فصل نیز همین زبان معیار ژاپنی است.

زبان ژاپنی معیار دارای پنج مصوت (واکه) است که عبارت‌اند از /i/، /e/، /a/، /o/ و /u/. مصوت /a/ ژاپنی از نظر آوایی مرکزی است، یعنی با کیفیتی مابین /a/ (اَ) و /â/ (آ) فارسی تولید می‌شود. همچنین، بر خلاف فارسی در تلفظ مصوت /u/ در زبان ژاپنی لب‌ها گرد نمی‌شوند. ژاپنی همچنین 15 واج صامت (همخوان) دارد که عبارت‌اند از /p/، /t/، /k/، /b/، /d/، //g، /s/، /h/، /z/، /r/، /m/، /n/، /w/، /j/ و /N/. البته برخی از این واج‌ها با قرار گرفتن در محیط‌های آوایی مختلف به شکل آواهای دیگری تظاهر می‌یابند .

ساختار هجا در زبان ژاپنی بسیار ساده است؛ هجاهای ژاپنی اساساً هجای باز هستند یعنی به واکه ختم می‌شوند و هیچ مصوتی در پایانه هجا قرار نمی‌گیرد. تنها استثناءهای این قاعده همخوان خیشومی (N) و بخش نخست همخوان‌های مشدد هستند. زبان ژاپنی همچنین دارای تکیه زیروبمی (pitch-accent) است، یعنی تغییر زیر و بمی از هجای بالا به هجای پایین در این زبان ایجاد تکیه می‌کند. تغییر جایگاه تکیه در برخی واژه‌ها می‌تواند معنای واژه را تغییر دهد. مثلاً واژه ame با تکیه روی هجای اول به معنی «باران» و با تکیه روی هجای دوم به معنی «آب‌نبات» است.

زبان ژاپنی به لحاظ ساخت‌واژی جزو زبان‌های پیوندی (Agglutinative) (التصاقی) محسوب می‌شود که در آن واژه‌های قاموسی مانند فعل یا صفت با گرفتن پسوندهای متعدد، حالت‌های دستوری گوناگونی می‌گیرند. بنابراین، یک واژه می‌تواند از یک ریشه و چندین پسوند اشتقاقی یا تصریفی تشکیل ‌شود که در این صورت، هر پسوند در آن یک نقش دستوری مشخص دارد. مثلاً واژه ژاپنی (tabesaseraretakunai)از یک ریشه و پنج پسوند متصل به آن ساخته شده و تکواژهای این کلمه از سمت چپ به ترتیب عبارت‌اند از: ریشه فعل «خوردن» (tabe)، پسوند سببی‌ساز (sase)، پسوند مجهول‌ساز (rare)، پسوند نشان‌دهنده خواستن یا اراده (ta)، پسوند قیدساز (ku) و پسوند منفی‌ساز (nai). این واژه را به فارسی می‌توان «نمی‌خواهم وادار به خوردن شوم» ترجمه کرد.

زبان‌شناسان واژگان زبان ژاپنی را به سه دسته تقسیم می‌کنند. دسته نخست واژه‌های بومی ژاپنی هستند. این واژه‌ها قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین واژه‌های زبان ژاپنی هستند که از دوره‌های باستان و پیش از تماس زبان ژاپنی با زبان چینی در این زبان وجود داشته‌اند. دسته دوم واژه‌های موسوم به چینی-ژاپنی هستند. اغلب واژه‌های این دسته وام‌واژه‌های چینی در زبان ژاپنی هستند که معنا و تلفظ آن‌ها با توجه به ویژگی‌های زبان ژاپنی دگرگون و بومی‌سازی شده است. البته برخی از این واژه‌ها با کنار هم گذاشتن تکواژهای چینی توسط ژاپنی‌ها ابداع شده‌اند. دسته سوم وام‌واژه‌های جدیدی هستند که پس از حدود قرن چهاردهم م از زبان‌هایی غیر از زبان چینی (عمدتاً از زبان‌ها اروپایی) وارد زبان ژاپنی شده‌اند. تعداد این واژه‌ها در قرن بیستم افزایش چشمگیری یافت. طبق گزارش کیندائیچی و همکاران (2011)، در حال حاضر واژه‌های بومی 8/33 درصد، واژه‌های چینی-ژاپنی 1/49 درصد و وام‌واژه‌های جدید 8/8 درصد واژه‌های زبان ژاپنی را تشکیل می‌دهند. حدود 3/8 درصد از واژه‌های زبان ژاپنی نیز با ترکیب واژه‌هایی از سه دسته فوق ساخته شده‌اند. یکی دیگر از ویژگی‌های واژگانی زبان ژاپنی وجود تعداد بسیار زیادی از واژه‌های نام‌آوا (擬音語/giongo) و نمادآوا (擬態語/gitaigo) در این زبان است. نام‌آواها صداهای موجود در طبیعت را در زبان بازسازی می‌کنند و نمادآواها که ظاهری شبیه نام‌آواها دارند، حالت‌ها یا وضعیت‌های فیزیکی یا روانی خاص را نشان می‌دهند.

به لحاظ نحوی زبان ژاپنی جزو زبان‌های SOV محسوب می‌شود، یعنی ترتیب قرارگیری اجزاء اصلی جمله «فاعل، مفعول، فعل» است. واژه‌های زبان ژاپنی را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: واژه‌های قاموسی که به طور مستقل دارای معنی هستند و واژه‌های دستوری یا ادات دستوری (助詞/joshi) که به تنهایی در جمله ظاهر نمی‌شوند و با اضافه شدن به واژه‌های قاموسی حالت یا نقش دستوری آن‌ها را معین می‌کنند. ادات دستوری در زبان ژاپنی همیشه پس از واژه میزبان خود ظاهر می‌شوند. در این زبان همچنین مضاف‌الیه پیش از مضاف و صفت پیش از موصوف ظاهر می‌شود.

یکی دیگر از ویژگی‌های برجسته زبان ژاپنی وجود سازوکارهای پیچیده در این زبان برای ساخت بیان‌های مؤدبانه است. ژاپنی‌زبان‌ها برای اشاره به مسائل مرتبط با خود یا افراد نزدیک به خودشان از صورت‌های فروتنانه و برای اشاره به مسائل مرتبط با مخاطب یا افراد دیگر از صورت‌های محترمانه استفاده می‌کنند. وجود سازوکارهای متعدد برای ساخت بیان‌های مؤدبانه موجب شده است که طیف گسترده‌ای از بیان‌های صمیمانه، خنثی، مؤدبانه و بسیار مؤدبانه در این زبان وجود داشته باشد که این مسأله منعکس‌کننده ساخت سلسله‌مراتبی جامعه ژاپن در طی قرون متمادی است. برای ساخت صورت‌های مؤدبانه از سازوکارهای مختلفی نظیر افزودن وندهای مؤدبانه به واژه‌ها، انتخاب واژه‌های فروتنانه و محترمانه و نیز انتخاب صورت‌های تصریفی خاص که نشان‌دهنده فروتنی و احترام هستند استفاده می‌شود.

نیز نگاه کنید

• زبان روسی
• زبان رسمی کانادا
• زبان و خط کوبایی
• زبان و خط تونسی
• زبان افغانستان
• زبان چینی
• زبان سنگال