تئاتر و هنرهای نمایشی ژاپن
نمايش تا دوران مدرن
پژوهشگران حوزه نمایش آیین‌ها را سرچشمه نمایش می‌دانند. از این منظر سرچشمه نمایش ژاپنی هم به آیین‌های باستانی این کشور بر می‌گردد. در میان سفال‌های تزئینی دوره جومون، صورتک‌هایی به بزرگی صورت یک شخص بزرگسال وجود دارد که به نظر می‌رسد کاربردی نمایشی در آیین‌ها داشته‌اند. این صورتک‌ها متعلق به قرن سوم قبل میلاد هستند (مورایی، 2020-الف: 3). بعد از این در قدیمی‌ترین کتاب‌های ژاپن یعنی «کوجیکی» و «نیهون‌شوکی» ما اشارتی می‌بینم که دلالت بر وجود حرکات نمایشی در آن دوران دارد.
در فاصله بین دو قرن پنجم تا هفتم مراودات با شبه جزیره کره و بعد چین بسیار رونق گرفت. در سال 453 م ما شاهد حضور 80 نفر آوازخوان و رقصنده از شبه جزیره کره در دربار امپراتوری ژاپن و در سال 612 هم شاهد حضور یک نفر کره‌ای به نام میماشی[1] هستیم که او را در نارا اقامت دادند تا به ژاپنی‌ها گیگاکو[2] آموزش دهد (همان: 4). گیگاکو نخستین رقص همراه با موسیقی بود که از خارج از کشور وارد شد. گیگاکو با استفاده از نقاب انجام می‌شد و در واقع نوعی نمایش بدون کلام بود. دوره‌های آسوکا و نارا، دوران اوج گیگاکو بود. نقاب‌های بر جای مانده از آن دوران در گنجینه هوریوجی و گنجینه شوسوئین، در گیگاکو مورد استفاده قرار می‌گرفتند. برخی از این نقاب‌ها بسیار شبیه به چهره مردمان غرب آسیا از جمله ایرانی‌ها هستند (یاماکاوا، 2010: 34)، از این روی احتمال تأثیرپذیری گیگاکو از ایران هم مطرح هست، کما اینکه میماشی این هنر را در چین آموخته بود که ایرانی‌ها در آن حضور داشتند.
بعد از گیگاکو دو هنر بوگاکو[3] و سانگاکو[4] به ژاپن وارد شدند. بوگاکو که رقص و موسیقی بود مورد پسند اشراف قرار گرفت، اما سانگاكو که آوازخواني، رقص، تردستي، عروسك گرداني و ... را در خود داشت، با بدل شدن به ساروگاکو[5] در دوره هیان همراه با نمایش دِنگاکو[6] در بین عامه مردم مقبولیت پیدا کرد. ساروگاکو که می‌شود آن را به موسیقی میمون ترجمه کرد، از اضافه شدن مهارت‌های طنز خاص ژاپنی به سانگاکوی آمده از چین شکل گرفت. در واقع می‌توان گفت همچون همه هنرها این چنین نمایش اخذ شده از خارج در دوره هیان ژاپنی شد. ساروگاکو و دنگاکو در اواخر دوره هیان صاحب محل اجرای خاص خود شدند (مورایی، 2020-الف: 6). ساروگاکو بعدا پایه و اساس هنرهای نمایشی بعدی چون نمایش نو، کیوگِن و بونراکو شد (لیتر، 2006: 334).
در سده‌های میانی و به خصوص در دوره موروماچی، تماشاخانه‌های ساروگاکو و دِنگاکو نظر طبقه حاکم یعنی جنگجویان را به خود جلب و به سرعت رشد کردند. چنان که قبلا هم اشاره شد، در همین دوره موروماچی و در همین تماشاخانه‌ها بود که دو هنرمند مشهور نمایش یعنی کان‌آمی و پسرش زه‌آمی توانستند ساروگاکو را صیقل دهند و از آن نمایش نو را خلق کنند که نمایشی بر پایه رقص و آواز با نقاب بود. نمایش جدید وجه نمایشی ساروگاکو و دِنگاکو را با ادبیات پیشین در هم آمیخت و از آن نمایش خاص ژاپنی آفرید. همزمان با نو نمایش کیوگن هم شکل گرفت که در واقع میان پرده‌های خنده‌داری بود که ما بین نمایش نو اجرا می‌شد. بعد از دوران میجی به مجموع دو نمایش نو و کیوگِن، نوگاکو اطلاق شد. نوگاکو سال 2008 به عنوان هنر نمایشی سنتی خاص ژاپن در فهرست میراث فرهنگی ناملموس جهان به ثبت رسید. نمايش نو سه عنصر اصلي دارد؛ روايت، نوازندگي و بازيگري. گروه نوازندگان مي‌نوازند، راويان داستان را بيان مي‌كنند و بازيگران يا بهتر است بگوييم رقصندگان داستان را روي صحنه تصوير مي‌كنند.
با ورود به دوره مدرن نخستین، نو و کیوگن به عنوان نمایش محبوب طبقه حاکم یعنی جنگجویان جایگاه خود را مستحکم کردند. با این همه ما در این دوره با طبقه دیگری یعنی طبقه شهرنشین روبرو هستیم که ثروت داشت و توانست تا حدودی خواست خود را بر فرهنگ تحمیل کند. بنابراین در این دوره دو هنر نمایشی کابوکی و بونراکو در پاسخ به خواست این طبقه شکل گرفتند، دو نمایشی که به عنوان هنرهای نمایشی خاص ژاپن در فهرست میراث فرهنگی نا ملموس جهان هم به ثبت رسیده‌اند.
نمايش عروسكي بونراكو يا جوروري برآمده از قصه گويي قصه گويان دوره گردي است كه ابتدا ساز شاميسن را به قصه گويي خود افزودند و بعد استفاده از عروسك را. پس بونراكو سه ركن اصلي نوازندگي شاميسن، روايت و قصه گويي و عروسك گرداني دارد. اندازه عروسك‌ها بسيار بزرگ و اندازه قد يك انسان معمولي است به طوري كه براي گرداندن هر عروسك سه نفر لازم است. بونراکو تکامل و محبوبیتش را مدیون نمایشنامه نویس مشهور دوره گِنروكو، چيكاماتسو مون‌زائه‌مون است كه متن‌هاي نمايشي زيادي براي نمايش عروسكي و كابوكي نوشت. متن‌هاي نمايشي كه چيكاماتسو براي بونراکو نوشت، با اجراي راوي مشهوري به نام تاكه‌موتو گيدايو[7] باعث تكامل نمايش عروسكي جوروري در دوره گِنروكو شد.
نمايش كابوكي نسبت به نمايش نو و بونراکو ديرتر به وجود آمد، اما در تكوين خود از بسياري هنرهای موجود براي بيان، موسيقي و رقص استفاده كرد. اين نمايش خيلي زود هم رونق گرفت و تماشاخانه‌هاي كابوكي پر طرفدارتر از بقيه تماشاخانه‌ها شدند. هر چند نمایش کابوکی را زنی هنرمند به نام ایزومونو اوکونی[8] ابداع کرد، اما زن‌ها در كابوكي حضور ندارند و نقش آنها را بازيگران مرد زن نما اجرا مي‌كنند كه به آنها اونّاگاتا[9] يا اوياما[10] مي‌گويند.
علاوه بر این هنرهای نمایشی سنتی شناخته شده، در دوره ادو و به خصوص اواخر آن هنرهای دیگری هم رواج داشت که می‌توان آنها را هم جزو هنرهای نمایشی قلمداد کرد. یکی از این هنرها کاگه‌ئه[11] یا سایه بازی بود. از آنجا که دیوارهای خانه‌های سنتی ژاپنی، کشویی و پوشیده با کاغذ بود، با انداختن سایه دست یا سایر اجسام بر این پوشش‌های کاغذی تصاویری خلق می‌کردند که به این هنر کاگه‌ئه گفته می‌شد. در اواخر قرن هیجدهم و اوایل قرن نوزدهم این تصاویر جابجایی و حرکت پیدا کردند و در واقع به نوعی نمایش بدل شدند.
فانوس خیال را از دیگر هنرهای نمایشی اواخر دوره ادو و اوایل دوره میجی می‌توان به حساب آورد. فانوس خیال نيمه دوم قرن هفدهم از هلند به ژاپن وارد شد. فانوس‌هاي خيال اروپايي در ژاپن توسعه خاص خود را پيدا کردند و در اواخر دوره ادو و اوايل دوره ميجي از محبوبيت بسيار زيادي برخوردار شدند. از پشت پرده‌اي به ابعاد یک در دو متر از جنس کاغذ خاص ژاپني یا واشی و از جهت مخالف جايگاه تماشاگران با چنديدن فانوس چوبي نور مي‌تاباندند و بر پرده تصاوير بسيار شفاف و خوش رنگي متحرکی چون شکفتن گل ايجاد مي‌کردند. این نمايش که به آن اوتسوُشي‌ئه[12] می‌گفتند، نوعی انيميشن بود و شاید بتوان گفت در موفقيت انيميشن ژاپني در دوره‌هاي بعد مؤثر بود.
7-2 نمايش در دوران مدرن
دوره میجی در ژاپن دوره تماس با فرهنگ غرب بود و این تماس نمایش سنتی ژاپن را هم دستخوش تغییر کرد. با این همه این تغییر تنها شامل کابوکی شد و نمایش‌های نو، کیوگن و بونراکو حتی تا به امروز به همان شکل و شمایل سنتی خود ماندند و تنها متن‌های نمایشی جدید برای آنها نوشته شد. نخستین فعالیت‌ها در زمینه مدرن کردن نمایش را می‌توان در تشکیل انجمن بهبود نمایش[13] مشاهده کرد. اهداف این انجمن، اصلاح متون نمایشی، ارتقای جایگاه نمایشنامه نویس و ساخت تماشاخانه‌هایی به سبک غربی بود (مورایی، 2020-ب: 5). مدت فعالیت این انجمن زیاد نبود، اما این شروع نمایش مدرن ژاپن بود.
تأکید انجمن اصلاح نمایش بر اهمیت متن نمایش باعث شد تا نظام ممیزی متن نمایش قبل از اجرا شکل بگیرد که این ممیزی تا پایان جنگ جهانی دوم وجود داشت. با این همه هدف نهایی این انجمن بهبود وضعیت کابوکی بود تا طبقه بالای جامعه و به خصوص امپراتور هم تمایل به دیدن آن داشته باشند که نهایتا این امر با حضور امپراتور در اجرای یک نمایش کابوکی در سال 1887 عملی شد.
بعد آن نمایش شینپا[14] شکل گرفت. شینپا به معنی سبک جدید، نامی بود که در مقابل کابوکی یا سبک قدیم، به نمایش‌هایی چون نمایش‌های گروه‌های نمایشی دانشجویی یا فعالین مدنی داده می‌شد، گروه‌هایی که از نمایش به عنوان ابزاری برای تحقق اهداف مدنی و سیاسی استفاده می‌کردند (همان: 6). با این همه شینپا از سیاست فاصله گرفت و به سمت اهداف تجاری رفت و بدل به نمایشی برای توصیف اشک‌ها و لبخندهای مردم زمان خود شد. اوتوجیرو کاواکامی[15] را بنیان گذار و پدر شینپا می‌خوانند. گروه نمایشی که او و همسرش ساختند، سال 1899 به آمریکا و اروپا رفت و اجراهای بسیار موفق و متعددی در آمریکا و اروپا داشت و این آغاز مراودات نمایش ژاپنی با جهان خارج شد (همان:8).
هر چند شروع بکارگیری هنرپیشه زن در نمایش ژاپنی از همین شینپا بود، اما جریان غالب در شینپا هم استفاده از هنرپیشه‌های مرد زن نما یا اویاما به جای هنرپیشه زن در نمایش بود. بنابراین جریانی که به طور اصولی به استفاه از هنرپیشه زن در نمایش روی آورد، نه شینپا که نمایش مدرن یا شینگِکی[16] بود. اگر در دوره میجی به نمایش‌های جدید در برابر کابوکی شینپا گفتند، در دوره تایشو در برابر نمایش شینپا به نمایش‌های جدیدتر شینگِکی گفتند. سر آغاز شینگِکی، دو گروه نمایشی روشنفکری موسوم به انجمن ادبی هنری با محوریت شویو تسوبوئوچی و گروه مطالعات نمایشی با محوریت کائورو اوسانای بود که اواخر دوره میجی فعالیت می‌کردند. بعد آن تماشاخانه بزرگ تسوکیجی کوگِکیجو[17] که در فرصت پیش آمده برای بازسازی توکیو در اثر زلزله بزرگ سال 1923 کانتو، ساخته شد پايگاه و مرکز فعاليت تأتر مدرن يا شينگِکي ژاپن گشت. تماشاخانه جديد با هزينه بسيار بالا ساخته شد و سالني بسيار بزرگ با ظرفيت 500 تا 700 نفر با سقفي بسيار بلند و صحنهاي بسيار وسيع و عالي داشت. همچنین تأسیس تماشاخانه امپراتوری[18] در توکیو در سال 1911 که با تقلید از تماشاخانه‌های درباری غرب ساخته شد، پایگاهی برای فعالیت گروه‌های باله، اپرا و سایر موسیقی‌ها و رقص‌های غربی فراهم کرد و زمینه‌ای برای تربیت هنرپیشه‌های زن نمایش شد.
گذشته از فعالیت گروه‌هایی که در زمینه نمایش مدرن فعالیت می‌کردند، سال 1917 گروه دیگری به نام شین‌کوکوگِکی[19] تشکیل شد. همان طور که از معنی نام این گروه یعنی نمایش ملی جدید معلوم است، آنها به دنبال ساده و عامه پسند کردن کابوکی بودند که حاصل کار به خصوص در میان مردان جوان طرفداران زیادی پیدا کرد (مورایی، 2020-ب: 16).
از اواسط دوره تایشو نوعی از نمایش شکل گرفت که اصطلاحا به آن نمایش سبک[20] گفته می‌شد، نمایشی که اساس آن تفریح و سرگرم کردن تماشاگران بود. این نمایش تماشاگر پسند که در آن از نمایش موزیکال و رقص غربی بسیار استفاده می‌شد، در تماشاخانه‌های محله آساکوسا واقع در توکیو متمرکز بود. معروفترین این تماشاخانه‌ها فولی کازینو[21] بود که سال 1929 تأسیس و تا 1933 فعالیت کرد. جنگ که شروع شد، به تدریج از فعالیت گروه‌های نمایشی کاسته شد و سر انجام با قانون سال 1944 تمامی فعالیت‌های گروه‌های نمایشی حتی گروه‌های کابوکی هم ممنوع شد. حتی برخی از تماشاخانه‌ها تبدیل به کارخانه ساخت مهمات شدند.
7-3 نمايش در دوران معاصر
هر چند می‌شود نمایش بعد از جنگ ژاپن تا دوران معاصر را به دو دسته نمایش بعد از جنگ و نمایش معاصر تقسیم کرد، اما در اینجا منظور از نمایش در دوران معاصر، نمایش ژاپنی از پایان جنگ تا دوران معاصر است. نمایش بعد از جنگ با آزادی نمایش مدرن، ممنوعیت به صحنه بردن نمایش‌هایی از کابوکی که موضوعش انتقام و آزار و اذیت کودکان و زنان بود و ترویج نمایش معاصر آمریکا شروع شد. به تدریج ممنوعیت‌های کابوکی برداشته و انواع نمایش غربی به خصوص نمایش‌های آمریکایی مانند تأتر معنا باخته یا تأتر ابسورد[22]، تأتر روایی یا اپیک[23]، تأتر موزیکال و ... به این کشور وارد شد. از سوی دیگر با توجه به رویکرد دولت ژاپن بعد از جنگ مبنی بر بدل شدن این کشور به یک کشور فرهنگی و فرهنگ دوست، نمایش اهمیت زیادی پیدا کرد و سیاست‌هایی مبنی بر ترویج نمایش در میان مردم اخذ شد. در نتیجه شناخت مردم از نمایش زیاد و این مسأله نقطه عطفی در گسترش نمایش ژاپنی معاصر شد.
از نیمه دوم دهه 1960 تا اواخر دهه 1970 دوران اوج نمایش زیر زمینی یا آن طور که در ژاپنی می‌گویند، نمایش آنگورا[24] بود. آنگورا مخفف کلمه (Underground) انگلیسی است. ویژگی این نمایش اجرای آن در خارج از سالن‌های بزرگ نمایش و عموما در چادر بود. معروفترین گروه نمایش آنگورا در این دهه گروه نمایشی تنجو ساجیکی[25] با محوریت شوجی ترایاما[26] بود که در خارج از مرزهای ژاپن هم شناخته شده بودند. برای مثال آنها سال 1976 در جشن هنر شیراز به اجرا نمایش «کشتی جنون»[27] پرداختند (اوداگاوا، 1998: 54).
علاوه بر این در دهه 1960 و به دنبال رشد اقتصادی سریع ژاپن، اجرای گروه‌های نمایش خارجی در این کشور زیاد شد و گروه‌های نمایشی ژاپنی به خصوص نمایش کابوکی و نو هم نمایش‌هایی در کشورهای دیگر به روی صحنه بردند. این چنین مراوات نمایشی این کشور با جهان خارج رو به افزایش نهاد. نخستین تماشاخانه ملی ژاپن هم سال 1966 در توکیو ساخته شد که سالن اصلی آن بیش از هزار صندلی دارد. این تماشاخانه ضمن اینکه محلی برای اجرای نمایش‌های سنتی چون کابوکی و بونراکو است، در زمینه تربیت نیروی انسانی و جمع آوری اسناد و مدارک مرتبط با نمایش سنتی هم دستاوردهای قابل قبولی داشته است. بعد از ساخت تماشاخانه ملی، در سال‌های 1979، 1983، 1984 و 1997، به ترتیب تالار ملی هنرهای نمایشی عامه پسند[28]، سالن نمایش ملی نو[29]، تماشاخانه ملی بونراکو[30] در اوساکا و تماشاخانه ملی جدید[31] ساخته شدند. سال 2003 هم تماشاخانه ملی اوکیناوا[32] ساخته شد، و تعداد تماشاخانه‌های ملی ژاپن به شش رسید.
تالار ملی هنرهای نمایشی عامه پسند محلی برای اجرای این گونه نمایش‌ها و مستند کردن آن است. نمایش عامه پسند یا اِنگه[33] در ژاپنی، در برگیرنده نمایش‌هایی سنتی چون راکوگو[34]، مانزای[35] و ... است که مخاطب آنها عامه مردم و بیشتر بر پایه روایتگری، شوخی پردازی روی صحنه، موسیقی و رقص هستند. تماشاخانه ملی جدید هم محلی برای اجرای نمایش مدرن، اپرا و باله است. علاوه بر این سالن‌های نمایش ملی، چنان که در مبحث فرهنگ در ژاپن هم گفتیم، دهه 1970 با شعارهایی چون دوره مناطق و دوره فرهنگ و نیز سیاست‌های فرهنگی دولت‌های محلی همراه بود. در این دوره «هر صد هزار نفر یک سالن» هدف گذاری شد و با کمک‌های مالی این هدف تا اوایل دهه 1990 محقق شد. حتی شهرهایی با جمعیت 20 تا 30 هزار نفر هم دارای سالن‌های بزرگ برای نمایش شدند. به این ترتیب نمایش در ژاپن بسیار پیشرفت کرد.
دهه 1980 و 1990 عرصه فعالیت نسلی بود که بعد از جنگ به دنیا آمده بودند. از هنرمندان مطرح نمایش این دوره می‌توان به کوکی میتانی[36]، اوریزا هیراتا[37] و ... اشاره کرد. با ورود به قرن بیست و یکم و با فعالیت هنرمندان نسل جدید مانند توشیکی اوکادا[38]، دایسوکه می‌ئورا[39] و ... هر روز نمایش‌های تازه در این کشور خلق می‌شود.
7-4 وضعیت هنرهای نمایشی در حال حاضر
همان طور که در مبحث فرهنگ و نظام فرهنگی ژاپن هم اشاره شد، با استناد به آمار رسمي سال 2017 ارائه شده توسط سازمان فرهنگ ژاپن، ژاپن در اين سال 1851 سالن نمايش و سالن مخصوص موسيقي داشت كه از اين بين 1326 سالن آن داراي يك تالار، 448 سالن آن داراي دو تالار، 57 سالن آن داراي 3 تالار و 20 تاي آن بيش از 4 تالار داشتند. در اين بين 29 سالن كمتر از 1000 متر مربع مساحت، 347 سالن بين 1000 تا 2500 متر مربع مساحت، 630 سالن بين 2500 تا 5000 متر مربع مساحت، 359 سالن بين 5000 تا 7500 متر مربع مساحت، 163 سالن بين 7500 تا 10000 متر مربع مساحت، 139 سالن بين 10000 تا 15000 متر مربع مساحت، 67 سالن بين 15000 تا 20000 متر مربع مساحت و 115 سالن بيش از 20000 متر مربع مساحت دارند (بونكاگه‌جوتسوكان‌رن، 2021).
همچنین در همین سال، 8.5 درصد افراد با حضور در سالن‌های نمایش به تماشای نمایش نشسته‌اند. از این نظر نمایش بعد از سینما (31.1 درصد)، موسیقی (24.8%)، موزه‌های و گالری‌های هنری (22.5 درصد)، آثار و ابنیه تاریخی (18.4 درصد) و سایر هنرها (8.7 درصد) در جایگاه ششم قرار داشت (همان: بخش 13). همچنین تماشای نمایش، هنرهای نمایشی عامه پسند –اِنگه- و رقص و موسیقی نمایشی سرگرمی و تفریح 12.4 درصد افراد بوده است و آنها بطور میانگین 6.2 روز از سال را به تماشای آن اختصاص داده‌اند (همان: بخش 16).
از طرف دیگر در سال 2015،پنجاه و سه گروه نمایشی در کشور وجود داشت که در آن سال 2277 اجرا به روی صحنه بردند. ضمن اینکه در همین سال تعداد گروه‌های اپرا 273 گروه بود که 1125 اجرا داشتند (همان: بخش 19). اینکه تعداد گروه‌های اپرا بیش از 200 گروه ذکر شده، منظور گروه‌های حرفه‌ای نیست، بلکه با توجه به ساخت سالن‌های زیاد نمایش و چند منظوره در تمامی شهرهای ژاپن، گروه‌هایی متشکل از همخوانان غیر حرفه‌ای و نوازندگان حرفه‌ای گروه‌های متعدد اپرا تشکیل داده‌اند و به اجرای برنامه می‌پردازند. این مسأله البته به خوبی نشانگر نفوذ و رواج نمایش‌های غربی به خصوص اپرا در جامعه این کشور هم هست، هر چند که مانند همیشه این نمایش‌های غربی ویژگی‌های ژاپنی هم پیدا کرده‌اند.
همچنین جشنواره‌های نمایشی زیادی در ژاپن برگزار می‌شود که نمی‌توان از نقش آنها در ترویج این هنر به خصوص در مناطق این کشور چشم پوشی کرد. یکی از ویژگی‌های جشنواره‌های نمایشی در ژاپن که البته در مورد سایر جشنواره‌های هنری مثل موسیقی و سینما هم صادق است، محلی بودن آنها و نیز استفاده از ظرفیت آنها برای رونق گردشگری مناطق است. از این روی ما با جشنواره‌های هنری کوچک و بزرگ زیادی روبرو هستیم. نخستین جشنواره نمایشی در ژاپن سال 1946 و به عنوان بخشی از جشن هنر برگزار شد. نخستین جشنواره بین‌المللی نمایش این کشور هم نخستین بار در روستای توگا[40] در استان تو‌یاما برگزار شد. این روستا که با عنوان روستای نمایش هم شناخته می‌شود، شهرت خود را مدیون حضور گروه نمایشی تماشاخانه کوچک واسِدا[41] در این روستا است و همین گروه زمینه برگزاری نخستین جشنواره بین‌المللی نمایش ژاپن را در 1982 در این روستا مهیا کرد. این جشنواره بعد آن هر ساله برگزار می‌شود. از دیگر جشنواره‌های نمایشی می‌توان به فستیوال/ توکیو[42]، جشنواره نمایش کانسای[43] و ... اشاره کرد.
[1] 味摩之/Mimashi(?-?).
[2] 伎楽/Gigaku.
[3] 舞楽/Bugaku.
[4] 散楽/Sangaku.
[5] 猿楽/Sarugaku.
[6] 田楽/Dengaku.
[7] 竹本義太夫/Takemoto Gidayū(1651-1714).
[8] 出雲 阿国/Izumono Okuni(1572-?).
[9] 女形/Onnagata.
[10] 女形/Oyama.
[11] 影絵/Kage e.
[12] 写し絵/Utsushi e.
[13] 演劇改良会/Engekikairyō kai.
[14] 新派/Shinpa.
[15] 川上音二郎/kawakami Otojirō(1864-1911).
[16] 新劇/Shingeki.
[17] 築地小劇場/Tsukiji kogekijō.
[18] 帝国劇場/Tēkoku gekijō.
[19] 新国劇/Shin kokugeki.
[20] 軽演劇/Kēengeki.
[21] カジノ・フォーリー/Kajino fori.
[22] Theatre of the Absurd.
[23] Epic theatre.
[24] アングラ演劇/Angura Engeki.
[25] 天井桟敷/Tenjō sajiki.
[26] 寺山修司/Terayama Shūji(1935-1983).
[27] 『阿呆船』/Ahōsen.
[28] 国立演芸場/Kokuritsu engē jō.
[29] 国立能楽堂/Kokuritsu Nōgaku dō.
[30] 国立文楽劇場/Kokuritsu Bunraku Gekijō.
[31] 新国立劇場/Shinkokuritsu Gekijō.
[32] 国立劇場おきなわ/Kokuritsu gekijō Okinawa.
[33] 演芸/Engē.
[34] 落語/Rakugo.
[35] 漫才/Manzai.
[36] 三谷幸喜/Mitani Kōki(161- ).
[37] 平田オリザ/Hirata Oriza(1962- ).
[38] 岡田利規/Okada Toshiki(1973- ).
[39] 三浦大輔/Miura Daisuke(1975- ).
[40] 利賀村/Toga mura.
[41] 早稲田小劇場/Waseda shōgekijō.
[42]フェスティバル/トーキョー/FESTIVAL/TOKYO.
[43] 関西演劇祭/Kansai engeki sai.