هنر مالی
هنر در مالی انعکاسی از فرهنگ این کشور، به‌ویژه فرهنگ شفاهی قبایل مختلف کشور بوده و مجموعه‌‌‌‌ای گسترده است که همچون آیینه‌ای تمام‌نما، تمامی شاخصه‌های فرهنگی اجتماعی اقوام گوناگون این سرزمین را از گذشته‌های دور تاکنون منعکس می‌سازد.
هنرهای سنتی
موسیقی در مالی
مردم شهری و روستایی کشور مالی از دیرباز، علاقه زیادی به موسیقی داشته‌اند و به‌نوعی غم و غصه‌های خود را با شنیدن آهنگ‌ها و نغمات موسیقی فراموش می‌کنند. موسیقی جایگاه ویژه‌ای در تمامی‌مراسم، مناسبت‌های قومی، جشن‌ها و مراسم سوگواری دارد و این برنامه‌ها با حضور هنرمندان و موسیقیدانان شور و حال خاصی می‌یابد.
موسیقی سنتی
موسیقی مالی به دو بخش سنتی و مدرن تقسیم می‌شود. مهم‌ترین بخش موسیقی این کشور را موسیقی بومی تشکیل می‌دهد که تبلوری از نغمات و موسیقی‌های قبایل مختلف مالی از گذشته‌های بسیار دور تاکنون است. این موسیقی بیش‌‌‌‌ترین تأثیر را از موسیقی قدیمی امپراطوری مانده پذیرفته است. داستان‌سرایان و نوازندگان موسوم به جلی که امروزه در زمره موسیقیدانان سنتی این کشور محسوب می‌گردند ، یادگاری از آن عهد بشمار می‌روند که هنوز با ابزاری بسیار ابتدایی و اولیّه، آهنگ‌ها و الحان خوشی را پدید می‌آورند.
مهم‌ترین آلت موسیقی سنتی مالی دستگاهی موسوم به کورا (Kora) است که شباهت زیادی به چنگ دارد و از آن به چنگ آفریقایی یاد می‌کنند. کورا دارای 21 سیم بلند است که به دو ردیف تقسیم و درون کاسه چوبی بزرگ کنده‌کاری شده جای می‌گیرد. این سیم‌ها از طرف دیگر هم به دسته بلند آن وصل می‌شود. کورا در دیگر کشورهای غرب آفریقا از جمله گینه کوناکری، گینه بیسائو و سنگال نیز علاقه‌مندان زیادی دارد.[۱]
بالافون (balafon) از دیگر ادوات موسیقی سنتی مالی است که شباهت زیادی به سنتور دارد و با انعکاس اصوات در تارهای آن، نغمه و نوای بسیار خوشی تولید می‌شود.
ساز انگونی (n'goni) نوعی چنگ متشکل از چهار تا هفت تار است که معمولاً با نوعی زنگ همراه می‌شود. انگونی یکی از قدیمی ترین آلات موسیقی مالی است. ابن‌بطوطه در سفرنامه خود از انگونی نوازانی در دربار منساموسی یاد کرده و ظاهراً موسیقی بانجو در آمریکای شمالی از این موسیقی ریشه گرفته است[۱].
جلی دونونبا (jeli dununba)، انتامان (n'taman)، تاباله (tabale)، فیله (fileh) و کونانفا (kunanfa)، از انواع طبل‌های بزرگ و کوچک سنتی اند و جلی‌ها در نواختن آنها و ایجاد موسیقی حماسی‌گونه مهارت زیادی دارند.[۲]
علاوه بر این موسیقی‌ها که بیشتر به قبایل سیاه پوست مالی تعلق دارد، انواع موسیقی‌های سنتی طوارق، از جمله نوعی طبل به نام تینده (Tinde) که معمولاً زنان آن را می‌نوازند، نوعی ویولون سیم‌دار به نام ویول (Viol)، موسیقی موسوم به بلوز (Blues)، دستگاه گیدگا (Gidga)(نوعی آلت موسیقی کوچک مشابه سنتور)، اودیلی (Odili)(نوعی نی بلند ساخته شده از شاخه‌های ذرت خوشه‌ای) و ویولون چند سیمی‌‌آنزاد مونوکورد، بخشی از دفتر موسیقی سنتی این کشور را به‌خود اختصاص داده‌اند.[۱]
موسیقی مدرن
موسیقی مدرن مالی را دستگاه‌های مدرن مانند گیتار، نی، طبل‌های جدید، دستگاه‌های جاز و پاپ و ارگ‌های کوچک و بزرگ تشکیل می‌دهند که از موسیقی آمریکای لاتین (خصوصاً کوبا) نیز تأثیر پذیرفته‌اند. این نوع موسیقی مورد علاقه نوجوانان و جوانان شهری است.
تئاتر و هنرهای نمایشی مالی
تئاتر یا نمایش‌های سنتی از قدیم الایام در کشور مالی سابقه داشته و در زمره هنرهای اصیل بومی‌این کشور بشمار می‌رود. در واقع تئاتر که از آن بیشتر با عنوان نمایش سنتی یاد می‌شود از دیرباز در قبایل مالی اجرا شده و مردمان قبایل مختلف مالی علاقه خاصی به حضور در این مراسم دارند. نمایش‌های سنتی در گذشته‌های نه چندان دور بیشتر به موضوعاتی همچون جنگ و صلح، ارتباط با ارواح، خشم خدایان و روابط بین قبیلگی افراد اختصاص داشت و هنرمندانی که در نمایش‌ها به ایفای نقش می‌پرداختند از ماسک و مجسمه نیز به عنوان ابزاری برای ارتباط با ارواح درگذشتگان خود بهره می‌جستند. این نمایش‌ها که بیشتر در داخل روستاها برگزار می‌شد معمولاً با رقص‌ها و حرکات موزون نمایشی مهیجی همراه بود و افرادی نیز با کوبیدن بر طبل و سنتورهای سنتی فضای شادی را در هنگام برگزاری این نمایش بوجود می‌آوردند.
پس از ورود استعمار فرانسه به این کشور، تئاتر به شیوه نوین بتدریج در این کشور رواج یافت و چند سالن تئاتر کوچک نیز در باماکو تأسیس شد. پس از استقلال مالی دولت وقت در راستای تقویت ساختار فرهنگی کشور توجه ویژه‌ای را به هنر تئاتر ، که مخلوطی از هنرهای نمایشی قدیمی و تئاتر به سبک جدید بود ، مبذول نمود. در راستای این امر اداره ملی تئاتر در درون وزارت فرهنگ هنرها و گردشگری مالی شکل گرفت و گروه‌های نمایشی مختلف که عمدتاً وابسته به قبایل مختلف بودند تحت حمایت وزارت فرهنگ و هنر و گردشگری مالی به اجرای مراسم در شهرهای مالی پرداخته و چند گروه تئاتری برجسته نیز به دیگر کشورهای جهان از جمله چند کشور اروپایی نظیر فرانسه و بلژیک اعزام شدند.[۳]
هنر تئاتر کشور مالی طی چند دهه گذشته در سطح قابل قبولی باقی مانده و گروه‌های نمایشی سنتی و جدید مالی بطور مرتب در هفته برنامه‌هایی را اجرا می‌کنند. علاوه بر آن برخی از گریوت‌ها (داستان سرایان سنتی) نیز در جشن‌ها و مناسبت‌های ملی ، افسانه‌های قدیمی این کشور را بصورت تک نفره یا دو نفره در قالب نظم و نثر به تصویر کشیده و نمایش‌های جالبی را ارائه می‌دهند که سخت مورد علاقه مردم مالی است.[۴]
در دو دهه گذشته، گروه‌های نمایشی مالی، مورد توجّه برخی از سازمان‌های امدادی و بهداشتی داخلی و بین‌المللی قرار گرفته‌اند و مسئولان این سازمان‌ها، ضمن برگزاری جلساتی با گروه‌های نمایشی، آنان را ترغیب می‌کنند تا موضوعاتی مانند ختنه زنان، کاهش تعداد فرزندان و پای‌بندی به حریم خانواده را در دستور کار خود قرار دهند.[۵]
سفر گروه‌های نمايشی مالی به خارج از کشور
مهم‌ترین گروه‌های نمایشی مالی را، که هر سال در کشورهای غربی اجرا دارند، گروه‌های نمایشی عروسک‌بازی تشکیل می‌دهد. نمایش خیمه شب‌بازی (عروسک بازی)، از شاخه‌های هنری بسیار قدیمی تئاتر است و چند گروه تئاتری در باماکو و دیگر شهرهای کشور، این‌گونه نمایش‌ها را اجرا می‌کنند. مشهور‌‌‌‌ترین گروه خیمه شب‌بازی مالی، گروه بازی‌گردانان عروسکی سوگولون (Sogolon Puppet Troupe) به رهبری یحیی کولیبالی (Yaya Coulibaly) است. وی به سبب توجّه عمیق به تاریخ و تمدن مالی و دیگر کشورهای غرب آفریقا، استفاده از عروسک‌های قدیمی با اشکال متفاوت که نسل‌به‌نسل به ارث رسیده، عروسک‌های خیمه شب‌بازی دستی و نخ‌دار بلند و بهره‌گیری از ماسک و موسیقی‌های سنتی، به شهرتی جهانی دست یافته است. گروه سوگولون تاکنون ده‌ها نمایش موفق در آمریکا و اروپا اجرا کرده‌اند. برخی از عروسک‌ها در موزه طلای آفریقا واقع در شهر کیپ تاون آفریقای جنوبی نیز در معرض تماشای عموم قرار گرفته‌اند.[۳]
سینمای مالی
پیشینه صنعت فیلم سازی در مالی
در دوره استعمار فرانسه بر سودان غربی (مالی و سنگال)، فیلمسازان فرانسوی فیلم‌های مستندی تهیه کردند که بیشتر در ارتباط با طبیعت، سرزمین و قبایل این کشور بود. در آن زمان، بومیان براساس قانون، اجازه ساخت فیلم درباره کشور را نداشتند و به‌دلیل ضعف اطلاعات و عدم دانش فنی، فاقد توانایی تولید فیلم‌های مستند و سینمایی بودند[i].
با استقلال مالی و براساس سیاست مودیبوکیتا، صنعت فیلم‌سازی در کشور مورد تشویق قرار گرفت و دولت تسهیلاتی را برای تولید نخستین فیلم‌های مستند فراهم آورد. در اواخر دهه1960 و دهه1970 معدودی از فیلمسازان مالیایی چون سلیمان سیسه (Souleymane Cisse)، فیلم‌های مستندی تهیه کردند که در جشنواره فیلم آفریقا (Fespaco) به نمایش درآمد. این امر موجب جذب جوانان از جمله شیخ عمر سیسوکو (Cheikh Oumar Sissoko) و آداما درابو (Adama Drabo) به صنعت فیلم‌سازی شد و با حمایت دولت مالی، نخستین مرکز فیلم‌سازی کشور تحت عنوان مرکز ملی تولید سینما‌توگراف (Centre National de Production Cinematographique (CNPC))، در باماکو تأسیس گردید. این مرکز با اجرای دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت و میان‌مدت در ارتباط با فیلم‌سازی، فیلم‌نامه‌نویسی و فیلم‌برداری، موجب جذب بسیاری از علاقمندان هنر هفتم و شکل‌گیری نسل جدیدی از کارگردانان مالیایی گردید که امروزه افتخارات بزرگی برای کشور خود رقم زده‌اند.
وضعیت سینمای مالی در دو دهه اخیر
سینمای مالی در دهه 1980 به پیشرفت قابل توجّهی در سطح آفریقا و حتی جهان نائل آمد و فیلم سینمایی ییلین (Yeelen) ساخته سلیمان سیسه، موفق به کسب چند جایزه در جشنواره‌های فیلم اروپا از جمله جشنواره معتبر کان شد. این وضعیت در دهه‌های 1990 و 2000 میلادی نیز تا حدودی ادامه یافت و هرچند در حال حاضر معدود فیلم‌های مستند و سینمایی این کشور از نظر فیلمنامه و نوع تکنیک دارای ضعف‌هایی قابل ملاحظه می‌باشند ولی صنعت فیلم سازی مالی در مقایسه با دیگر کشورهای آفریقای سیاه (صرف نظر از آفریقای جنوبی و نیجریه) در وضعیت مناسبی قرار دارد و این کشور را به یکی از کشورهای صاحب سبک در آفریقا -از نظر سوژه فیلم‌های سینمایی- مبدل نموده است. موضوع اصلی اکثر فیلم‌های سینمایی و مستند کشور مالی در ارتباط با وضعیت سیاسی و اجتماعی این کشور در دوره پیش از استعمار و به تصویر کشیدن عظمت امپراطوری کهن مالی در قرون گذشته است. علاوه بر آن برخی از فیلمسازان نیز موضوعاتی همچون از بین رفتن یا کمرنگ شدن سنت‌های قدیمی کشور را دستمایه فیلم‌های خود قرار داده اند .
مشهور‌‌‌‌ترین فیلمسازان فعلی کشور مالی که فیلم‌های ارزشمندی در ارتباط با تاریخ، تمدن، فرهنگ و جامعه این کشور تولید کرده و موفق به دریافت جوایزی از جشنواره‌های منطقه‌ای و بین‌المللی شده‌اند؛ عبارتند از:
- دکتر مانسا دیاورا (Manthia Diawara)نویسنده، فیلم‌نامه‌نویس، کارگردان، داور بین‌المللی
- آدامادرابو فیلم‌نامه‌نویس و کارگردان
- عبدالله آسوفاره (Abdoulaye Ascofare)
- شیخ عمر سیسوکو کارگردان
- سلیمان سیسه مدیر اتّحادیه مؤسسان و کارگشایان سینما و هنرهای تجسمی‌‌غرب آفریقا، کارگردان.[۶]
صنایع دستی در مالی
کشور مالی نیز همانند دیگر کشورهای دیگر قاره سیاه، از نظر تنوع و کیفیت صنایع دستی، جایگاه ارزشمندی در جهان دارد و بخش مهمّی از سنت‌های قومی- قبیلگی این کشور در صنایع دستی آن به تصویر کشیده شده است. برجسته‌ترین صنایع دستی مالی را ماسک، مجسمه، سفالگری، جواهرسازی و ... تشکیل می‌دهند.
ماسک و مجسمه در مالی
ساخت انواع و اقسام ماسک‌ها و مجسمه‌های کوچک و بزرگ، از گذشته‌های دور تاکنون در قبایل مالی رواج داشته و هنرمندان کشور در خلق این پدیده‌های هنری زیبا به اشکال متفاوت، تبحر و مهارت زیادی دارند. مجسمه‌ها و ماسک‌های مالیایی که از سنگ، چوب و گِل تهیه می‌شوند، از دیرباز دارای تقدس و جایگاه مذهبی خاصی بودند و در مراسم و مناسبت‌ها، واسطه‌ای بین خداوند بزرگ و انسان‌ها در نظر گرفته می‌شدند.
مردم قبایل مختلف مالی در مورد این اشیای هنری، بر این باورند که ماسک و مجسمه‌هایی که در مراسم استفاده می‌شود، واجد نیرویی شگرف‌اند و می‌توانند در زندگی انسان تأثیرگذار باشند. با ورود اسلام و گرایش مردم به دین مبین اسلام، جایگاه و تقدس مذهبی این اشیا، به‌تدریج کمرنگ و کم‌رنگ‌تر شد.
درحال حاضر، انواع و اقسام ماسک‌ها و مجسمه‌ها که بخشی از سنت‌ها و آداب و رسوم این کشور را در بردارند، بیشتر با انگیزه فروش به گردشگران خارجی و به‌ویژه اروپایی‌ها ساخته می‌شوند وگروهی از مردم شهر و روستا که با ابزارهایی ساده این اشیای هنری را در منازل و کارگاه‌های خود می‌سازند، از این راه ارتزاق می‌کنند.
مشهور‌‌‌‌ترین مجسمه‌ای که هم‌اکنون در مالی ساخته می‌شود و به‌لحاظ نوع ساخت شهرت بسیاری دارد، مجسمه‌ای موسوم به سیوار است. سیوار را از چوبی خاص می‌سازند و بر روی آن کنده‌کاری می‌کنند که نمایانگر بز کوهی است. رؤسای قبایل و سالخوردگان روستاها برای این مجسمه احترام خاصی قائل هستند.[۷]
سفالگری در مالی
سفالگری و ساخت انواع و اقسام کوزه‌ها و ظروف سفالی دست ساز به اشکال متفاوت توأم با تزئینات خاص از دیگر هنرهای قدیمی قبایل مختلف مالی بشمار می‌رود. ظروف سفالی مزبور که تاچند دهه پیش بطور کامل مورد استفاده مردمان شهری و روستایی مالی قرار می‌گرفتند عمدتاً عبارت بودند از: کوزه‌های آب در اشکال مختلف، کاسه‌های کوچک و بزرگ، اجاق‌های تنوری پخت نان، ظروف خمره ای مخصوص نگهداری مواد غذایی و... اشیاء سفالی مالی که توسط هنرمندان و عمدتاً توسط خاک رس در رنگ‌های سفید و آبی ساخته می‌شوند بخش مهمی‌از جهیزیه دختران را در هنگام ازدواج تشکیل می‌دهند.[۸]
ظروف سفالی دست‌ساز تا چند دهه قبل مورد استفاده مردم این کشور بود اما امروزه فقط برخی از روستاییان، این ظروف را در زندگی روزمره خود به کار می‌گیرند و این اشیا بیشتر جنبه تجملی و هنری به خود گرفته و در زمره صنایع دستی مالی و مورد علاقه گردشگران خارجی به‌شمار می‌روند.
جواهرات در مالی
هرچند عموم مردم مالی در فقر بسر می‌برند ولی برخی از مردمان قبایل مختلف این کشور بویژه طوارق و مورها تبحر خاصی در ساخت جواهرات دارند. جواهرآلات مزبور به ویژه طلا از جنبه اقتصادی برای این کشور اهمیت زیادی دارد و تقریبا تمام این اشیاء در قالب گوشواره، گردنبند، دستبند و انگشتر به دیگر کشورها صادر شده و یا به گردشگران خارجی عرضه می‌شوند.[25]
منسوجات
از دیگر هنرهای بومی‌کشور مالی لباس‌های تهیه شده از پنبه خالص و پتوهای دستباف است . منسوجات مالی از نظر طراحی و نوع بافت در سرتاسر قاره آفریقا از شهرت و تنوع زیادی برخوردار است به گونه ای که البسه دست بافت این کشور در دیگر کشورهای آفریقایی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. یکی از مشهور‌‌‌‌ترین منسوجات کشور مالی پارچه کتان موسوم به بوگولان[26] است که با خاک رس و گیاه انگالاما[27] رنگ شده و نقوشی بر روی آن ترسیم می‌شود. این پارچه را بیشتر مردم بامبارا، دوگون و مالینکه تهیه می‌کنند. پارچه‌ها و لباس‌های ساخته دست که دارای نقوش و طرح‌های زیبایی اند، بخشی از صنایع دستی کشور مالی به‌شمار می‌آیند (www.mapsof world.com).
معماری
معماری کشور مالی در منطقه صحرای بزرگ آفریقا منحصر به‌فرد و ممتاز است. دو سبک عمده معماری در این کشور عبارتند از: سبک سودانی و معماری سودانی جدید. سبک معماری سودانی، همان معماری سنتی و قدیمی کشور مالی است که در آن، از مصالح ساختمانی محلی مانند چوب، نی و الیاف استفاده می‌شود (احمدی: 224). این سبک در اکثر آثار تاریخی، مساجد، بناهای مذهبی و ساختمان‌های قدیمی مالی به چشم می‌آید. مهم‌ترین نمونه آن مسجد بزرگ جنه است که از نظر نوع به کارگیری بلوک‌های آجری و خشتی، کم‌نظیر است و بسیاری از متخصصان هنر معماری آن را بزرگ‌ترین موفقیت سبک معماری سودانی می‌دانند. سبک معماری سودانی جدید پس از ورود استعمار فرانسه به این کشور، در مناطق مختلف کشور رواج یافت. در این سبک معماری، ترکیبی از مواد و مصالح ساختمانی محلی و فناوری فرانسه تواماً مورد استفاده قرار گرفته است. اغلب بناهای عمومی جدید در مالی به این سبک احداث شده‌اند (www.mali.culture&art.com).
مجسمه سازی
مجسمه سازی در مالی عمدتا بر اساس رسوم قدیمی قومی‌قبیلگی این کشور صورت می‌گیرد و هیچ ارتباطی با سبک‌های معمول غربی ندارد. مجسمه سازان مالیائی معمولا بر اساس اسطوره‌های قدیمی خود مجسمه‌های زیبایی از چوب‌های جنگلی و سنگ بوجود می‌آورند که اوج خلاقیت آنها را در زنده نگاه داشتن سنت‌ها و افسانه‌های برجای مانده از اجدادشان به تصویر می‌کشد. مجسمه‌های مالی که در زمره صنایع دستی این کشور جای می‌گیرند معمولا دربرگیرنده برخی شخصیت‌های تاریخی و نماهایی از طبیعت زیبای مالی است که با ظرافت تمام و با ابزاری ابتدایی نطیر تیشه ، قلم و چکش تراشیده و رنگ می‌شوند.این مجسمه‌ها معمولا به گردشگران خارجی فروخته شده و یا به کشورهای غربی صادر می‌گردد (www.mali.culture&art.com).
نقّاشی
نقّاشی در کشور مالی پیشینه بسیار طولانی دارد و از دیرباز و دورانی که هنوز مردم این سرزمین فاقد خطّ و کتابت بودند، وسیله‌ای برای انعکاس زندگی قبایل مختلف این کشور بوده است. در آن دوره، نقّاشان برای ترسیم خصوصیات زندگی و برخی آداب و رسوم خود، نقّاشی‌های زیبایی بر دیواره غارها، سنگ‌ها و صخره‌ها ترسیم می‌کردند که با گذشت قرون متمادی، هنوز برخی از آنها موسوم به نقّاشی‌های صخره‌ای، در حومه شهر باندیاگارا باقی مانده است. با توجّه به قدمت نقّاشی در کشور مالی، هنر نقّاشی مانند مجسمه‌سازی در زیرمجموعه صنایع دستی این کشور قرار می‌گیرد.
نقّاشان مالیایی در خلق آثار هنری خود معمولاً از برخی اسطوره‌های قدیمی و محیط اطراف الهام می‌گرفتند و به شیوه‌ای هنرمندانه نقّاشی می‌کردند. احترام به سالخوردگان، هراس از خشم ارواح خبیث، تلاش برای جلب رضایت و خشنودی ارواح اجداد و درگذشتگان، بناهای تاریخی و آثار باستانی، میراث فرهنگی، چشم‌اندازهای زیبای اطراف رود نیجر، بیابان‌های شمال و شمال شرق کشور، مسابقات اسب سواری طوارق، زندگی مردم در روستاها و ... موضوع‌هایی است که بسیار مورد استفاده نقّاشان بومی‌‌مالی قرار می‌گیرد.
نقّاشی سنتی مالی به دو سبک نقّاشی بر روی بوم و دیوار تقسیم می‌شود و هنرمندان در هر دو سبک، تمام ظرافت‌ها و ریزه‌کاری‌های هنری خود را به کار می‌گیرند. نقّاشان در خلق آثار هنری، از تلفیق رنگ‌های گیاهی شامل ریشه، ساقه و برگ درختان، علوفه و رنگ‌های روغنی استفاده می‌کنند (www.mali.culture&art.com).
[i] - دلیل عمده این امر هراس دولت فرانسه از ساخت فیلم‌هایی در مورد استعمار این کشور و تحریک مردم برای کسب استقلال خود بود.
[22]
[23]
[24] .
[25] زنان مالیایی به جواهرآلات بسیار علاقه‌مندند و آنهایی که از تمکن مالی نسبی برخودارند، از گوشواره، گردنبند، دستبند، انگشتر و ... طلا، نقره و مس را استفاده می‌کنند که این امر در بین زنان طوارق و فولانی شدت بیشتری -در مقایسه با زنان دیگر اقوام مالی- دارد. زنان مالیایی جواهرآلات را علاوه‌بر جنبه تجملی آن، دارای کاربردی معنوی می‌دانند و معتقدند طلا، نقره و مس به ترتیب موجب پیشرفت، خوشبختی و حفاظت استفاده‌کننده می‌شود www.mapsof world.com/society and culture/mali clothing/2012))
[26] Bogolan
[27] Ngalama