روابط فرهنگی روسیه و ایران

روابط فرهنگی دو کشور پس از انقلاب اسلامی

پیشینه روابط فرهنگی ایران روسیه به سده شانزدهم میلادی بر می گردد. از سده 19 این روابط بسیار بیشتر شد و محافل سیاسی، اجتماعي و فرهنگی ایران از نويسندگان و شاعران روس تاثیر زیادی پذیرفتند. در ايران اسامي نويسندگان دموکراتيک روسيه را خوب مي شناختند و تمايل به آموختن زبان روسي داشتند. دراوايل قرن 20 ، ايده ها و نظريات روسیه به ايران نفوذ مي کردند. دوره انقلاب مشروطه درايران، دوره احيا و ترقي ادبيات و جرايد دموکراتيک ايران مي باشد و اين دوره دوره تحکيم وتوسعه روابط فرهنگي وادبي دوکشوربود. در اوائل قرن بيستم  بعد از پِیدایش دولت روسیه شوروی دو کشور ما از نقطه نظر اعتقادات ايدئولوژيکی در مقابل يکديگر قرار داشتند.   اما با اين وجود  اتحاد شوروی و ايران موفق شدند که ارتباطاتی را گسترش دهند و با وجود برخی محدوديتها تماسهای فرهنگی ادامه يافت و حتی در دهه های ۶0 و ۷۰ قرن ۲۰ پيشرفت بيشتری پيدا کرد. از اوايل قرن بيستم به بعد ميتوان درباره مبادلات فرهنگی دو کشور روسيه و ايران صحبت کرد. درسالهاي ۲۰ قرن ۲۰ تماسهاي علمي وفرهنگي دوکشور برقرارشده ومبادله کارشناسان  شروع مي شود. ازسالهاي ۳۰ تماسهاي هنري روبه توسعه بود و يکی از هنرپيشگان معروف روس بخاطرخدمات درسازماندهي تئاترملي ايران به دريافت نشان دولتي مفتخر شد. درسالهاي۴۰ باوجود مشکلات دوره جنگ روابط فرهنگي ايران وشوروي به گسترش خود ادامه داد و در  سال ۱۹۴۳ « انجمن روابط فرهنگي بااتحادشوروي» درايران تشکيل شد . در همان سال  توسط اين انجمن انتشار «مجله پيام نو» شروع مي شود و دوره هاي زبان روسي کا ر خود را آغاز می کند . شعبه هاي اين انجمن درمشهد،تبريز،رشت واصفهان فعاليت مي کردند. از سالهاي ۶۰ ،دوره رونق روابط فرهنگي دو کشو ر بود. درسال ۱۹۶۳ درمسکو«انجمن روابط فرهنگي باايران» تاسيس شد. در سالهای ۶۰ و  ۷۰  مرکز فرهنگی اتحاد شوروی در تهران فعاليت گسترده ای داشت(دونایوا،1389: 71-72). 

بازديد رسمي محمد خاتمي رئیس جمهور اسلامی ایران ازمسکو درسال 2001 وامضاء قرارداد در مورد روابط متقابل واصول همکاري هاي دوکشور،صفحه جديدي را در روابط دو کشور بازکرده است. در روسيه «ايده گفتگوي تمدنها» بازتاب خوبي پيداکرده وآمادگي خودرابراي شرکت درچنين گفتگويي ابراز کرده است.  مي توان گفت از اوايل قرن ۲۱ روابط دو کشور از مرحله گفتگو فراتر رفت و به فاز همکاری رسيد. در حال حاضر سطح روابط فرهنگی از سطح روابط سياسی و اقتصادی ما بسيار عقب تر است.  اما روابط علمی, ورزشی, دانشجويي, گردشگری و هنری طی سالهای اخير گسترده تر شده است. معرفی فرهنگ ايرانی و ترويج فرهنگ اسلامی يکی از ارکان سياست خارجی جمهوری اسلامی ايران می باشد. رايزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ايران در سال۱۹۹۸ در مسکو افتتاح شد که به گسترش ايران شناسی تحرک بخشيده است.  در مسکو بنا به ابتکار ایرانشناسان انجمن فرهنگی روسيه و ايران به عنوان سازمان غيردولتی تشکيل شد که در چند شهر روسيه نمايندگی دارد. هدف تشکيل آن مساعدت به تحکيم روابط دوکشوراست. اين انجمن با رايزنی فرهنگی سفارت ايران همکاری نزديک دارد و فعاليت های خود را با برنامه های رايزنی هماهنگ می کند. زبان ابزار مهمی برای تقويت روابط و گسترش همکاری می باشد.   وجود مراکز آموزش زبان فارسی در روسیه و افزايش تعداد آنها امکان گسترش روابط فرهنگی را فراهم می سازد.   درحال حاضر در ۱۰ دانشگاه پايتخت گروه  آموزش زبان فارسی داير است.  هر سال کتابهای آموزشی جديد و فرهنگ لغت های جديد توسط اساتيد زبان فارسی تهيه و تدوين می شود.  علاوه بر مسکو در شهرهای سن پطرزبورگ, قازان, آستاراخان, ماخاچ قلعه, دربند, نووسيبيرسک و ساراتوف نيز کلاسهای آموزش زبان فارسی وجود دارد و گروههايی متشکل از کارشناسان تاريخی, اقتصادی و فرهنگی در آنجا فعاليت دارند.   گفتنی است که رايزنی فرهنگی سفارت ايران مشوق اصلی آموزش زبان فارسی در شهرهای روسيه است(همان، 74).

در ايران هم تعداد گروههای آموزش زبان روسی روبه افزايش است که به بهبودی روابط دو کشور و نزدیک شدن ملتها کمک می کند. طی سالهای اخیر همکاری متقابلا سودمند در رشته زبانشناسی بین دانشکاههای دو کشور در منطقه دریای خزر صورت می گیرد.  در استان گیلان اطاق بازارگانی با کمک کنسولگری کل روسیه دوره آموزش زبان روسی را دایر کرده است. طرف روسيه به پژوهشهای علمی در رشته ایرانششناسی توجه داشته و دارد و مراکز علمی يکسری تحقيقات در رشته تاريخ ايران  و وضع کنونی کشور و اقتصاد و سياست آن بعمل می آورند.   در رشته ادبيات کارهای جالبی در دست انجام است, منجمله: ترجمه و بررسی اشعار فارسی, مطالعه ادبيات کلاسيک روس از نقطه نظر تاثير ادبيات منظوم فارسی و اسلامی در آن,  زبانشناسان روس در زمينه آشنايي با گويش های مختلف زبان فارسی و زبانهای قديمی ايرانی مطالعاتی انجام می دهند.  مطالعات اسلام شناسی هم در روسيه روبه پيشرفت است.  همچنين ترجمه آثار نويسندگان فارسی زبان ادامه دارد. در چند موزه روسيه نمايشگاه مخصوص هنر ايرانی داير است که فرهنگ های اقوام مختلف ايرانی را معرفی می نمايد. علاقه مردم مناطق مسلماننشین در کشور روسیه  به آشنائی با فرهنگ کشور همسایه و آموختن زبان فارسی بمراتب بیشتر است. برقراری تماسهای مستقیم در سطح مناطق می تواند به گسترش روابط دو کشور مساعدت نماید. ايران در نمايشگاه بين المللي کتاب مسکو  و جشنواره فیلم مسکو و قازان  شرکت مي کند. سالهای اخیر  فیلمها و نمایشهای روس  در برنامه های فستیوال فجر هستند. هفته های فرهنگی روسیه در ایران برگزار شد و نختستین هفته فرهنگی ایران در روسیه در سال 1387 در مسکو افتتاح شد که بازتاب گسترده ای در محافل خبری این کشور داشت.  

در رشته ادبیات کارهای جالبی در دست انجام است از جمله: ترجمه و بررسی اشعار فارسی، مطالعه ادبیات کلاسیک روس از نقطه نظر تأثیر ادبیات منظوم فارسی و اسلامی در آن، آشنایی با گویش های مختلف زبان فارسی و زبان های قدیمی ایران توسط زبانشناسان روس. مطالعات اسلام شناسی هم در روسیه رو به پیشرفت است. همچنین ترجمه آثار نویسندگان فارسی زبان ادامه دارد. علاقه مردم مناطق مسلمان نشین در کشور روسیه به آشنایی با فرهنگ کشور همسایه و آموختن زبان فارسی به مراتب بیشتر است. ( کریمی ریابی، 1388: 185). سالانه 150 دانشجو در دانشگاه های تهران، مشهد، رشت و بابلسر زبان روسی را در مقطع کارشناسی فرا می گیرند. علاوه بر آن دوره کارشناسی ارشد آموزش زبان روسی در دو دانشگاه سالانه 30 دانشجو می پذیرد. از سال 1386 رشته مطالعات روسیه در مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه تهران تأسیس شده است. در سال 1387 نیز دوره دکترای آموزش زبان روسی در این دانشگاه راه اندازی شد. این آمار نشان دهنده علاقه فراوان جوانان ایرانی برای فراگیری زبان روسی و آشنایی با فرهنگ و تمدن روسیه می باشد و آموزش زبان محلی برای آموزش فرهنگی و نزدیک ساختن فرهنگ ها است. (دفترچه راهنمای پذیرش دانشجو در دانشگاه های دولتی سال 1387). کتاب هایی را که در دهه 90 قرن بیستم در ایران درباره روسیه به چاپ رسیده است می توان به شرح زیر طبقه بندی کرد:

الف) کتاب های تاریخی و سیاسی: این نوع کتاب ها عمدتاً از سوی منابع غربی و درباره سیاست های اتحاد شوروی و بحران سیاسی شوروی ترجمه و منتشر شده اند.

ب) سرگذشت نامه ها و خاطرات مشاهیر و سیاستمداران شوروی: در این زمینه زندگی نامه های خروشچف، گورباچف، ساخارف، آندره گرومیکو از منابع روسی و زندگی نامه های استالین، بریا، لنین و دیگران از منابع غیر رسمی ترجمه و منتشر شده اند. اخیراً زندگی نامه ولادیمیر پوتین در مصاحبه با خبرنگاران، ترجمه و چاپ شده است. (کریمی ریابی ، 1388: 185).

ج) آثار ادبی: در زمینه ادبیات نوین کار چندان برجسته ای صورت نگرفته است. این آثار عمدتاً تجدید چاپ یا تجدید ترجمه و انتشارات جدید است. برای نمونه ترجمه جدیدی از (( مرگ ایوان ایلیچ)) اثر تالستوی از انگلیسی و ترجمه جدیدی از (( جنگ و صلح)) اثر همین نویسنده از روسی ترجمه و چاپ شده است. ((اشعار منظوم))، ترجمه جدیدی از آثار تورگنیف در سال 2000 نیز از این جمله است.

د) ماهنامه: ماهنامه "جار" از انتشارات انجمن همکاری های علمی – فنی ایران با روسیه که در آن مطالب و اخبار علمی و فنی منتشر می گردید (همان، 89-88).

برگزاری گفتگوهای اسلام و مسیحیت ارتدوکس، حضور هیأت اعزامی کلیسای ارتدوکس در سمینار گفتگوی میان ادیان، حضور گروه های تئاتر روسیه و فیلم های روسی در جشنواره بین المللی فجر و اختصاص یکی از جوایز به سینماگر روس ملنیکف، حضور ایران در نمایشگاه بین المللی کتاب مسکو و جشنواره فیلم مسکو و قازان، گشایش مراکز ایران شناسی و زبان فارسی در مناطق مختلف روسیه، برپایی نمایشگاه اسلام در روسیه در سال 1386 در تهران، تأسیس انجمن های فرهنگی روسیه و ایران به عنوان سازمان غیر دولتی توسط ایران شناسان روس فعالیت هایی هستند که بر تحکیم روابط دو کشور در عرصه فرهنگ کمک نموده اند. (http://moscow.icro.ir). در سال 1370 به منظور گرامی داشت امیر علی شیر نوایی یکی از خیابان های اصلی شهر مسکو به نام وی نامگذاری شد. ( محمدی بدر 1387: 135). در سال 1375 دبیرخانه انجمن های دوستی ایران با سایر دول در وزارت خارجه با دعوت از تعدادی از استادان دانشگاه و پژوهشگران ایرانی و مقامات فرهنگی سفارت روسیه در تهران نسبت به تشکیل انجمن دوستی ایران و روسیه اقدامات اولیه را انجام داد. در سال 1376 هیأت مدیره انجمن دوستی روسیه و ایران به ایران سفر کردند و از مجلس شورای اسلامی بازدید کردند. تعدادی از دانشجویان و اساتید زبان فارسی در مراکز آموزش عالی روسیه همه ساله برای بازآموزی زبان فارسی به ایران سفر می کنند. معرفی فرهنگ ایرانی و ترویج فرهنگ اسلامی یکی از ارکان سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران می باشد و گشایش رایزنی فرهنگی ایران در سال 1378 در روسیه نقطه عطفی در فعالیت های فرهنگی ایران در روسیه و تحکیم روابط دو جانبه در حوزه فرهنگ به شمار می آید. به دنبال آن تفاهم نامه فرهنگی بین وزارت فرهنگ دو کشور به امضا رسید. (کریمی ریابی،1385: 7-186). در این سال مراسم دویستمین سال تولد الکساندر پوشکین شاعر توانمند روسی توسط انجمن دوستی ایران و روسیه به صورت باشکوهی برگزار شد. در این مراسم تعدادی از اشعار پوشکین و اشعاری که شعرای ایرانی در رثای پوشکین سروده بودند، قرائت شد. نمایش (( شاه سلتان)) توسط دانش آموزان مدرسه روسی در تهران اجرا شد و زندگی و آثار این شاعر بزرگ مورد بررسی قرار گرفت و در پایان فیلم ((بوریس گادونوف)) به زبان فارسی به نمایش درآمد. همچنین نمایشگاهی از تابلوها و نوشته ها در مورد پوشکین برگزار شد که به شدت مورد استقبال جوانان قرار گرفت. ( سنایی و کرمی 1387: 89) در سال 1379 در مسکو به همت پروفسور نامکین رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک بنیاد حمایت از همکاری های ایران و روسیه افتتاح شد که بیش از 19 وزارتخانه و سازمان دولتی در آن عضویت دارند. به مناسبت یکصدمین سال وفات چخوف، مراسم هفته چخوف در سال 1383 در تهران برگزار شد که نشست های زیادی همراه با اجرای نمایشنامه های چخوف برگزار شد. ( کریمی مطهر1379،: 56-48). سیزدهمین جایزه جهانی کتاب سال ایران در سال 1384 در حوزه مطالعات اسلامی به کتاب ((اسلام دکترین زندگی)) نوشته پروفسور پرزروف و در حوزه ایران شناسی به کتاب (( آموزش زبان فارسی)) نوشته پروفسور ایوانف اعطا شد. ( ایراس، 1384: 44). در سال 1385 به مناسبت هزارمین سال بنیانگذاری شهر قازان ( مرکز تاتارستان) نمایشگاه عکسی که در فرهنگسرای ملل در تهران برگزار گردید. در این سال هفته هنر روسیه از سوی سازمان میراث فرهنگی برگزار گردید