فرهنگ عمومی لبنان
آداب و رسوم
لبنان به دلیل سكونت طوائف مختلف مذهبی از آداب و سنت های متنوع و گوناگونی برخوردار است. بسیاری از رسوم و سنتهای طوائف لبنانی با همكیشان آنان در دیگر كشورها مشابه است و در طول قرون نیز برخی تفاوتها پدید آمده است. در میان مسلمانان نیز آداب و سنت های مشتركی وجود دارد و در عین حال اهل سنت و شیعیان برخی آداب و سنت های ویژه خود را دارند. درزی ها و علوی ها نیز هر چند در زمره طوائف مسلمان به شمار میروند برخی سنت های كاملاً متفاوت با دیگر مذاهب اسلامی دارند. این تفاوتها در میان مذاهب مسیحی شرقی و غربی نیز به چشم میخورد.
سنتهای ماه مبارك رمضان
ماه مبارك رمضان در لبنان مناسبتی شبه ملی تلقی میشود و برای مسلمانان آداب و سنت های ویژهای را به همراه دارد و گاه مسیحیان هم در برخی برنامههای سنتی این ماه با مسلمانان مشاركت میكنند. سنت كوبیدن بر طبل توسط مردی كه به او مسحراتی گفته میشود به همراه شعرخوانی و با لباس سنتی در سحرهای رمضان، هرچند نه به قوت و گستردگی گذشته، همچنان در كوچه ها و خیابان های برخی مناطق مسلمان نشین انجام میشود. برپایی خیمههای رمضانی در محله ها است.. جمع آوری كمك های مردمی برای نیازمندان نیز در این ماه انجام میشود.. شلیك توپ به هنگام افطار و سحر هم سنتی برای جای مانده از دوره حاكمیت عثمانی هاست. افطاری دادن از جمله سنت های دیرینه مسلمانان این كشور است كه گاه پیروان دیگر ادیان نیز در این مراسم شركت میكنند. موسسات خیریه هم در این ماه با برپایی مراسم افطاری، به جمع آوری کمک های مالی مبادرت می ورزند.
غذاهای سنتی[i]
لبنان به لحاظ تنوع غذایی از كشورهای مشهور خاورمیانه است. هر چند سفره لبنانی آمیزهای از غذاهای غربی و شرقی است، غذاهای عربی و تركی همراه با انواع شرینیجات و سهم عمدهای در آن دارند. مواد غذایی غنی، روغن زیتون، انواع سبزیجات و آب لیمو در تركیب سفره غذای لبنانیها نقش اساسی دارد.
معروف ترین پیش غذاهای لبنانی عبارتند از: باباغنوج از تركیب بادمجان كبابی، ارده، روغن زیتون و سیر تهیه میشود. حُمّص از تركیب نخود پخته چرخ كرده، ارده و سیر و روغن زیتون فراهم میآید. تبَّوله نوعی سالاد عربی است كه از بلغور پخته، گوجهفرنگی، نعناء و جعفری و آب لیمو ترش تركیب میشود. فَتّوش نیز نوعی دیگر از سالاد است كه شامل خیار، گوجهفرنگی ،کاهو، نعنا و تكه های سرخ شده نان لبنانی و آب لیمو ترش است. مكدوس به عنوان پیش غذا و یا همراه غذا مصرف میشود و ماده اصلی آن بادمجان است كه در شكم آن گردو و فلفل قرار دارد و مدتی در روغن زیتون قرار داده میشود.
از جمله غذاهای لبنانی مجدره است كه نوعی غذای عدسی با مخلفات مربوطه است. كَبْسه شامل برنج و گوشت گوسفند یا مرغ است كه آن را با صنوبر و خلال بادام تزیین میكنند. فته نوعی آبگوشت است كه موقع مصرف گاه ماست هم به آن اضافه میشود. ورق عنب نیز همان دلمه است كه با برگ مو و مواد داخل آن و گاه همراه گوشت چرخ كرده تهیه میشود. كوسه محشی غذای لبنانی و ماده اصلی آن كدوست كه شكم آن را از گوشت و پیاز و گوجه و صنوبر پر میكنند. انواع كباب با گوشت گوسفند نیز معمولاً یكی از غذاهای اصلی سفرهها ی لبنانی است. شیش طاووق هم نوعی كباب گوشت مرغ است كه شباهتی با جوجه كباب ایرانیها دارد.
از جمله غذاهای نسبتاً آماده میتوان به مناقیش و لحم بعجین اشاره كرد. مناقیش شامل خمیر نان است كه روی آن را با پنیر مخصوص و یا زعتر كه نوعی سبزی خشك و معطر است میپوشانند و در فر مخصوص آن را میپزند. این ماده غذایی بیشتر به عنوان صبحانه مصرف میشود. لحم بعجین نیز شامل خمیرنان و گوشت چرخ كرده گوسفند و گوجهفرنگی است كه در فر پخته میشود و در تمام ساعات روز قابل استفاده است. ساندویچ فلافل و شاورما نیز از جمله غذاهای آمادهاست كه مشتریان بسیاری دارند.
سنت های ازدواج
مقوله ازدواج از مسائل معتنا به خانوادههای لبنانی است. تا پیش از تأسیس لبنان بزرگ و تحولات فرهنگی اجتماعی ناشی از آن، از آنجا كه عزب بودن جوان عیب شمرده میشد، ازدواج در سنین پایین رسم بود و پسران جوان معمولاً بین 15 و 20 سالگی ازدواج میكردند و ماندن دختر پس از آن سن در خانه پدر پسندیده نبود. بر اساس همین سنت، در روستاها گاه پدران ناگزیر بودند كه دختران خود را در این سنین به ازدواج مردانی با سنین بالاتر و گاه تا 40 سال درآورند. این ازدواج های زودهنگام به دلیل پایین بودن سطح آگاهیها و كمبود امكانات بهداشتی، البته در برخی مواقع، عواقب نامطلوب از جمله فوت نوزاد اول و یا مادران، در اولین وضع حمل منجر میشد [۱].این ازدواج ها، سنتی اجتماعی و عمدتاً درمیان روستا نشینان رایج بود، در پی افزایش آگاهیهای اجتماعی و بهداشتی به ویژه در میان مسیحیان كه بیش از دیگر طوائف تحت تأثیر فرهنگ و آموزههای غربی بودند، به تدریج كاهش یافت. امروزه به طور خاص در شهرهای بزرگ، چنین ازدواج هایی به ندرت صورت میگیرد؛ زیرا علاوه بر موارد پیشگفته، به دلیل شرایط اقتصادی و مشكلات هزینه های بالا برای تأمین نیازهای اولیه تشكیل یك زندگی خانوادگی كه گاه جوان لبنانی را ناگزیر از مهاجرت به خارج از كشور میكند، عملاً سن ازدواج افزایش یافته است. در عین حال همچنان مواردی از ازدواج در سنین پایین در این كشور صورت میگیرد. طبق آمار موجود، در سال 2009، 2% از زنان میان 15 تا 49 سال سن پیش از 15 سالگی و 13% آنان پیش از 18 سالگی ازدواج كردهاند [۲].
روش ازدواج در میان طوائف لبنانی، تفاوتها و البته همانندی هایی دارد. در میان مسلمانان، معمولاً پرداخت مهریه در دو مرحله صورت میگیرد؛ بخشی از آن در ابتدای امر و بخشی دیگر كه سنگین تر است، عندالمطالبه به زن پرداخت میشود. در میان خانواده هایی كه گرایش مذهبی دارند، تعیین سفر حج به عنوان بخشی از مهریه مرسوم است. همچنین در میان مسلمانان عرف بر آن است كه جهیزیه را داماد تأمین كند و تنها در برخی مناطق، با افزایش مهریه، تأمین آن بر عهده خانواده عروس قرار میگیرد. ازدواج در میان مسیحیان نیز با تفاوتهای عمدهای نسبت به ازدواج های مرسوم در میان مسلمانان صورت میگیرد. معمولاً یك ماه پیش از نامزدی كشیش منطقه محل سكونت خانوادههای دختر و پسر، موضوع ازدواج آنان را در جمع حاضران كلیسا اعلام میكند و چنانچه اعتراضی وجود نداشت، مراحل بعدی پی گرفته میشود. پس از توافق دختر و پسر برای ازدواج در آینده، مدتی را به آشنایی با یكدیگر میگذرانند [۳]. در مرحله بعد با ازدواج قطعی موافقت و به اجرای موارد توافق شده در مرحله اول اقدام میكنند.
سنت های ازدواج در میان طوائف مختلف مسیحیان لبنان تفاوتهایی دارد. این تفاوتها به خصوص میان مسیحیان شرقی و مسیحیان وابسته به كلیسای واتیكان مشهود است. قوانین و آیین های ازدواج در میان مسیحیان از قرن نوزدهم تحت تأثیر قوانین و سنت های غربی قرار داشته است كه تا پیش از دوره قیمومیت فرانسه چندان آشكار نبود و از آن پس با تشویق فرانسویان به طور آشكار رعایت میشد [۴]. مسیحیان ارتدوكس، مجلس عقد را به عنوان یك جشن دینی تلقی میكنند. در میان كاتولیك ها حداقل سن ازدواج، 16 سال برای پسران و 15 برای دختران است. حداقل سن ازدواج در میان ارمنی های ارتدوكس برای پسران 16 و 14 سال برای دختران و در میان پروتستانها 18 سال برای پسران و 16 سال برای دختران است. درزی های لبنان نیز بسیاری از سنت های قدیمی ازدواج از جمله ازدواج دختر با پسر عمو و با پسر دایی را رعایت میكنند. آنان به شدت نسبت به ازدواج دختر یا پسر درزی با افراد غیر درزی حساس و آن را مردود میدانند. [۵]از دیگر سنت های مربوط به ازدواج در میان درزی ها، نامزدی دختر و پسر از دوران كودكی و گاه، هنگام تولد دختر است [۶].
زجل خوانی[ii]
زجل، نوعی شعرخوانی با لهجه عامیانه است كه معمولاً به شكل ارتجالی سروده میشود. هنر شعر زجلی از جمله عناصر میراث فرهنگ عمومی مردم لبنان است. در شعرخوانی زجل به زیبایی های طبیعت، افتخارات ملی، زندگی روزمره، مسائل اجتماعی و انسانی پرداخته می شود. دربرخی موارد نیز به صورت مناظره میان شاعران سروده و خوانده میشود و گاه تا نیمه های شب ادامه مییابد . از آنجا که شعر زجل با لهجه عامیانه خوانده می شود و به فهم عمومی نزدیک است همواره مورد استقبال قرار می گیرد و از جمله تفریحات سنتی مردم لبنان است.
مناسبت ها، تعطیلات وتفریحات [iii]
تعطیلات رسمی در لبنان 13 مورد را شامل میشود كه برخی مربوط به مسیحیان، تعدادی دیگر مناسبت های اسلامی و تعدادی از آنها نیز ملی و یا جهانی است. مناسبت های اسلامی شامل، عید فطر (2 روز)، عید قربان (2 روز)، میلاد پیامبر اسلام(ص)، روز عاشورا و اول سال هجری است. تعطیلات مبتنی بر مناسبت های مسیحی نیز عید مارون (9 فوریه)، روز انتقال حضرت مریم (15 اوت)، میلاد حضرت مسیح (25 دسامبر)، جمعه بزرگ (كلیساهای مسیحی شرقی) و جمعه بزرگ (كلیساهای مسیحی غربی) را شامل میشود. آغاز سال نو میلادی و اول ماه می (روز كارگر) در لبنان تعطیل رسمی است. روز 22 نوامبر نیز، عید استقلال لبنان و تعطیل است. برخی مناسبت ها نیز به عنوان مناسبت های ملی بدون تعطیلی رسمی، گرامی داشته میشود؛ از جمله این مناسبت ها، روز شهدای قانا، روز مقاومت و آزادی، روز شهدای رسانه و روز ارتش است. روز یكشنبه در لبنان تعطیل رسمی است. بیشتر مردم لبنان این روز تعطیل و دیگر تعطیلات خود را به تماشای تلویزیون، دیدار دوستان و خویشان و تفریح در پارك ها و مناطق خوش آب و هوا میگذرانند. شب نشینی یكشنبه شبها (سهره) از جمله تفریحات مردم لبنان است. اعضای خانواده معمولاً تا پاسی از شب را با صرف چای و قهوه و كشیدن قلیان و خوردن تنقلات در كناره هم سپری میكنند. تعدادی از ساكنان شهرهای ساحلی همچون بیروت، طرابلس، صور و صیدا نیز ساعاتی از ایام تعطیل را در كنار دریا به ماهیگیری تفریحی، پیادهروی و یا تفریح خانوادگی میپردازند. تعداد قابل توجهی از خانواده های ساكن بیروت نیز به مناطق روستایی و زادگاههای خود در جنوب، بقاع و یا مناطق كوهستانی عزیمت و تعطیل خود را با خویشان و یا بزرگان خانواده میگذرانند.
موزهها[iv]
مهم ترین موزه لبنان، موزه ملی است كه در سال 1942 در شهر بیروت تأسیس شده است و یكی از غنیترین موزههای خاورمیانه به شمار میرود. موزه ملی لبنان حدود صد هزار قطعه موزه ای شامل: سنگ های گور و تابوت های قدیمی، جواهر آلات، اشیاء سفالین، قطعات كاشی و موزاییك، تندیس های سنگی، اشیاء شیشهای و سكه را در خود جای داده است. برخی از مجسمه های بزرگ این موزه مربوط به مصریان است كه در جبیل كشف شده است. برخی تندیس ها نیز متعلق به دوره مملوكی و دیگر آثار موجود مربوط به دوران باستان و دوره های یونانی، رومی و بیزانس است. قطعات موزاییك نیز شامل تصاویری از نحوه عبادت در دوره باستان است. از آثار دینی این موزه، تابوت متعلق به حیرام پادشاه بیبلوس (جبیل) است كه قدیمیترین حروف فینیقی بر روی آن حك شده است.
موزه ملی لبنان در طول سال های جنگ داخلی آسیب های فراوان دید و پس از مرمت، در سال 1997 مجدداً راه اندازی شده است.
موزه دانشگاه آمریكایی بیروت در سال 1868 تأسیس و یكی از قدیمیترین موزههای خاورمیانه است و مجموعه بزرگی از تندیس های سنگی مربوط به دوره باستان تا دوره اسلامی را شامل میشود كه از مناطق مختلف لبنان و اطراف آن كشف شده است.
موزه جبران خلیل جبران در سال 1975 در محل دیرمارسركیس در منطقه بشری ایجاد شد كه دربرگیرنده آثاری از جبران خلیل جبران نویسنده و هنرمند نام آور لبنانی است. این آثار شامل دست نوشته ها، كتابخانه شخصی و وسایل زندگی و نیز 440 تابلو نقاشی میشود كه از كارگاه هنری او در نیویورك به این محل انتقال یافته است.
موزه نقولاسرسق به عنوان موزه هنرهای نوین شناخته میشود كه در عین حال مجموعهای از آثار نقاشی، مجسمه و مجموعهای از آثار معماری و هنری دوره اسلامی در آن به نمایش گزارده شده است. مهم ترین بخش این موزه، بخش مربوط به آثار هنری مدرن و نمایشگاههای هنری و نشستهای تخصصی است. از سال 1961 تاكنون حدود 100 نمایشگاه هنری در این موزه برپا شده است. نمایشگاههای پاییزه كه دربرگیرنده آثار هنری تعداد قابل توجهی از هنرمندان از لبنان و دیگر كشورهای جهان است، همه ساله در این محل برگزار میشود.
موزه دیرمار قزحیا: در منطقه وادی قادیشا كه در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شده است، قرار دارد. اولین دستگاه چاپ خاورمیانه كه با حروف سریانی كار میكرد در سال 1585 به این دیر آورده شد. ظروف ویژه مراسم كلیسایی، لباس های ویژه روحانیون مسیحی و نیز مجموعهای از ظروف سفالین و ابزار سنتی كشاورزی از دیگر دارایی های این موزه است.
موزه تاریخی صیدا در محل كاخ دبانه این شهر برپا شده است كه معماری آن آمیزهای از معماری عثمانی عربی در قرن هجدهم و نمایی از صیدای قدیم است. علاوه بر آن، برخی از قطعات ارزشمند، كتب و نسخ خطی در این محل نگهداری میشود.
موزه صور بیش از دو هزار نمونه از جانوران دریایی را به نمایش گزارده است كه از جمله آن ها میتوان به نهنگی به طول 9 متر، دلفین به طول 5/3 متر، انواع ستاره های دریایی، خرچنگ و صدف اشاره كرد. علاوه بر آن، مجموعه های زیبایی از پرندگان، حیوانات خزنده و جونده و حشرات درشت هیكل در این موزه قابل مشاهده است.
موزه صابون كه در شهر صیدا و در محل یكی از خانه های قدیمی بر جای مانده از قرن هجدهم بر پا شده است، نمونه كامل یك كارگاه سنتی تولید صابون را نشان میدهد. در این موزه، تاریخ صابون سازی در منطقه میان حلب در شمال سوریه و نابلس در فلسطین، ویژگیها و انواع آن به نمایش گزارده شده است.
موزه كاخ بیت الدین شامل آثاری از عصر فنیقی تا قرن نوزدهم را دربرمیگیرد و شامل سفال، شیشه، تابوت، لباس، جواهرآلات و مجموعه زیبایی از موزائیك مربوط به دوره بیزانس است.
موزه ابریشم در محل یكی از قدیمیترین كارگاههای تولید ابریشم در شهر عالیه تشكیل شده است كه پس از سال ها تعطیلی، در سال 2002 دوباره آماده بازدید شده است. در این موزه تاریخ و مراحل تولید ابریشم در لبنان نشان داده میشود.
موزه قلعه بعلبك از موزه های جدیدالتأسیس لبنان است كه در سال 1998 برپا شده است. در این موزه مجموعه بزرگی از تندیسها، موزاییك، تابوت، سفال و سنگ نوشته نگهداری میشود كه بخشی از آن ها مربوط به دوره حاكمیت رومی ها بر این شهر و بخشی دیگر از دوره ایوبی بر جای مانده است.
بجز موارد فوق، موزههای دیگری در لبنان وجود دارد كه از جمله آن ها میتوان به موزه شمع، موزه غار هنر، موزه قلعه موسی و موزه امین الریحانی اشاره كرد.
كتابخانههای عمومی[v]
علی رغم توسعه فعالیتها و تعدد مراكز فرهنگی و جایگاه معتبر این كشور در حوزه چاپ و نشر كتاب، كتابخانههای عمومی از تعدد چندانی برخوردار نیستند. بیشتر كتابخانههای عمومی كه تحت مدیریت وزارت فرهنگ و یا شهرداریها قرار دارد پس از جنگ داخلی تأسیس شدهاند.
مراكز مطالعه و رشد فرهنگی از دستاوردهای وزارت فرهنگ این كشور است كه از طریق مشاركت با آژانس كشورهای فرانكفون در مناطق مختلف این كشور به ویژه برخی روستاهای محروم ایجاد شده است. برای این مراكز كه با تجهیزات محدود اما نسبتاً مدرن فعال شدهاند، اهدافی چون ایجاد و تقویت عادت به مطالعه، فراهم آوردن امكان پژوهش فردی، كمك به آشنایی مراجعان با میراث فرهنگی و ترویج گفتگوی فرهنگی تعریف شده است [۷].
كتابخانه عمومی بعقلین از معدود كتابخانههای عمومی دولتی این كشور است كه در سال 1987 در منطقه درزینشین شوف توسط ولید جبلاط رهبر حزب درزی سوسیالیست پیشرو تأسیس و در سال 1997 وزارت فرهنگ مسئولیت اداره آن را بر عهده گرفت. تعداد كتاب های این كتابخانه در سال 2001 حدود 80000 جلد و روزانه 120 مراجعه كننده داشته است [۸].
خلاء ناشی از كمبود كتابخانههای عمومی تا حدودی توسط كتابخانههای وابسته به احزاب و جریان های سیاسی، مراكز علمی پژوهشی و فرهنگی جبران شده است. برخی مراكز پژوهشی غیردولتی كه دارای كتابخانههای تخصصی هستند، خدمات محدودی به پژوهشگران ارائه میكنند. از جمله این مراكز، مركز دراسات الوحدة العربیة ، مركز الدراسات الفلسطینیة، مركزالدراسات الاستراتیجیة، المعهد الآلمانی للدراسات الشرقیة و المعهد العالی للدراسات الاسلامیۀ است. كتابخانههای مركز الامام الخمینی الثقافی وابسته به حزبالله و كتابخانه المركز الثقافی الاسلامی وابسته به علامه فضل الله نیز از جمله كتابخانههای غیردولتی هستند كه به دانشجویان و پژوهشگران خدمات ارائه میكنند. دیگر مراكز فرهنگی در صیدا، طرابلس، بعلبك، صور و برخی از شهرهای این كشور با دایر كردن كتابخانه، بخشی از نیازهای مطالعاتی را پاسخ میدهند.
كتابخانه ملی لبنان در سال 1921 به اهتمام فیلیب دی طرازی از فرهیختگان و پژوهشگران حوزه تاریخ، بنیاد گرفت. وی در اولین مرحله كتابخانه شخصی خود را كه دارای حدود 20000 جلد كتاب و 3000 نسخه خطی ارزشمند بود برای این منظور اهدا كرد. این مركز به ویژه بخش اسناد آن، در سال های بعد از توسعه و غنای بیشتری برخوردار شد؛ به گونهای كه تا پیش از آغاز جنگ داخلی، حدود 200000 سند چاپی و مجموعه بزرگی از اسناد اداری و تاریخی دوره عثمانی و نیز برخی اسناد و پژوهشهایی كه از دوره قیمومیت فرانسه بر لبنان بر جای مانده بود را نگهداری میكرد. از آنجا كه ساختمان كتابخانه ملی در جریان جنگ داخلی در نزدیكی خط تماس دو طرف متخاصم قرار داشت، خسارت بسیار دید و بخش قابل توجهی از كتب و اسناد آن یا از میان رفت و یا به سرقت رفت و بخشی نیز آسیب دید. این كتابخانه پس از پایان جنگ و با كمك های بینالمللی بازسازی و از سال 2009 بازگشایی شده است. همچنین دولت لبنان با هدف تقویت جایگاه این كتابخانه، مشاركت در تعیین هویت فرهنگی لبنان و مشاركت در روند فرهنگی جهان عرب ،اقدام به تصویب وایجاد مؤسسه لبنانی كتابخانه ملی كرده است.[۹]
پاورقی
[i] اطلاعات این بخش با استفاده از منابع زیر ارائه شده است:
- وب سایت رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران در بیروت به آدرس: www.beirut.icro.ir
- اطلاعات میدانی نگارنده
[ii] با استفاده از وب سایت وزارت اطلاعرسانی لبنان به آدرس: www.ministryinfo.gov.Lb
[iii] اطلاعات این بخش با استفاده از منابع زیر ارائه شده است:
- وب سایت وزارت اطلاعرسانی لبنان
- وب سایت رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران در بیروت به آدرس: www.beirut.icro.ir
- اطلاعات میدانی نگارنده
[iv] اطلاعات مربوط به موزههای لبنان با استفاده از منابع زیر ارائه شده است:
1- وب سایت وزارت اطلاعرسانی لبنان به آدرس: www.ministryinfo.gov.lb
2- وب سایت وزارت گردشگری لبنان به آدرس: www.lebanon-torism.gov.lb
[v] اطلاعات درباره كتابخانههای عمومی و كتابخانه ملی لبنان، علاوه بر موارد ارجاع داده شده درمتن، با استفاده از منابع زیر ارائه شده است:
1- وب سایت كتابخانه ملی لبنان به آدرس www-flbn.org
2- اطلاعات میدانی نگارنده
نیز نگاه کنید به
- لبنان؛ جامعه و نظام اجتماعی لبنان
- فرهنگ عمومی لبنان
- فرهنگ عمومی لبنان؛ آداب و رسوم لبنان
- فرهنگ عمومی لبنان؛ تقویم سالانه لبنان
- فرهنگ عمومی لبنان؛ مناسبت ها، تعطیلات و تفریحات در لبنان
- فرهنگ عمومی لبنان ؛صنعت گردشگری لبنان
- صنعت گردشگری لبنان؛موزه های لبنان
- فرهنگ عمومی لبنان؛تاریخ لبنان
- نظام آموزشی لبنان
- سیاست و حکومت لبنان؛ فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در لبنان
کتابشناسی
- ↑ ضاهر (1984)،ص 226_227
- ↑ ادارة الاحصاء المركزی (2012)،ج SIF.2
- ↑ (البستانی(1969)، ج1 ،ص 174
- ↑ ضاهر، ص228
- ↑ زهرالدین( 1994)، ص276
- ↑ البستانی ،ج 1 ،ص 174
- ↑ اسطفان(2003)، ص50
- ↑ اسطفان(2003)، ص49
- ↑ صدر هاشمی، سید محمد (1330). جامعه و فرهنگ لبنان. تهران: موسسه فرهنگی،هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص 215_227