تصوف در سنگال
در این قسمت به وضعيت طريقه هاي تصوف رايج در سنگال به مدت بيش از يك قرن گذشته مي پردازيم. آنها عبارتند از قادريه، تيجانيه، مريديه و لاين.
- طریقه قادريه
قديمي ترين طريقه در سنگال طريقه قادريه مي باشد كه مادر طریقت ها به شمار مي آيد. پس از ظهور طريقه تيجانيه، از تعداد طريقه قادريه كاسته شد. هم اكنون تقريباً 10 درصد از مسلمانان سنگال از پيروان قادريه بشمار مي روند. مركز اين طريقه در شهر ”نياس“ و در روستاي ”انجاسن“ است. لازم به ذكر است برخي از نزديكان شيخ این طریقه به مذهب اهل البيت (ع) گرايش پيدا كرده اند.
اين طريقه به شيخ "عبدالقادر گيلاني" (Abdel Qader Gilani) (561-470 هجري) كه در يك روستاي كوچك و ساده در استان گيلان (ايران) متولد شد، متعلق مي باشد. وي پس از تحصيلات ابتدائي به زبان عربی در شهر تبريز، حقوق اسلامي (حنبلي، شافعي و حديث) را نزد تعدادي از اساتيد بزرگ و مشهور آنزمان آموخت. شيخ عبدالقادر در سال 561 هجري در بغداد وفات کرد و در همانجا به خاك سپرده شد. او آثار مشهوري همچون "قونيه" (Ghunya) را در علم حقوق و صوفيگري، "الفاتح" (Al Fateh) را در مورد عقايد، افکار و مضمون موعظه هاي شکل دهنده به صوفيگري براي آيندگان خود به جا گذاشت.
طریقه قادريه به ياري و تلاش دو فرزند شيخ عبدالقادر به شهر ”فاس“ (Fas) مغرب رسيد. در اين رابطه "ابراهيم" (Ibrahim) متوفي 1196 در عراق و "عبدالعزيز" (AbdelAziz) در اسپانيا مستقر گرديدند. فرزندان آنها اين كشور را قبل از سقوط دولت آندلس در سال 1492 جهت پناهنده شدن به كشور مغرب ترك كردند. با اين وجود به نظر مي رسد كه زندگي در كشور مغرب از اين دوره به بعد سبب ايجاد كانون فعاليت هاي تبليغي جهت اشاعه و گسترش طريقه در منطقه شمال آفريقا و صدور آن براي ساكنان غرب آفريقا گرديد. بخش "زاويه" (Zawia) در كشور مغرب به عنوان نقطه مهم در آفريقاي شمال صحرا، بخش "كونتا" (Kounta) در "تومبوكتو" (Tombouktou) كشور مالي و "زاويه قدر" (Zawia Qadre) موريتاني در غرب آفريقا محل های گسترش این فرقه بودند.
اشاعه و گسترش عمومي قادريه در سنگال بطور کلی در پايان قرن هيجدهم و اوايل قرن نوزدهم تحقق يافت و اين پديده مرهون تلاش خانواده شيخ "مختار الكونتي" (Moukhtar Alkounti-متوفي 1812) و شيخ "محمد فديل" (Mohammed Fadil-متوفي 1869) و پيروان آن بوده است. Diagne, 1985 : 20)) رهبر فعلی قادریه در سنگال سیدی حمزه القادری البوتشیشی (Sidi Hamza al Qadiri al Boutchichi ) می باشد.
- طریقه تيجانيه
اين طریقه در غرب آفريقا ( الجزاير و مغرب) در ربع آخر قرن هيجدهم توسط شيخ "احمد بن محمد التيجاني" (Ahmad Ibn Mohammed Altidjani) متولد 1727 در "عيني مهدي" (Aini Mahdi) در الجزاير تأسيس گرديد. بنا به گفته زندگي نامه نويسان وي، او در هفت سالگي حافظ قرآن بود و سپس كتاب هاي پايه مدرسه "مالكي" (Malekite) حقوق همچون "رساله ابوزيد" (Risala AbuZayd)، "مختصر خليل" و "مقدمه ابن رشد" (Muqaddima Ibn Rushd) را مطالعه كرد. سپس در تصوف به مطالعات پرداخت.
در سال 1762، شيخ در سن 36 سالگي اقدام به انجام مراسم حج در مكه نمود و سپس سفرهايي به قاهره و تونس، چندين بار سفر به قادريه و نصيريه و بعد به خلوتيه نمود پس از آن به شهر فاس برگشته و به اشاعه تفكراتي كه زيربناي آئين و مكتب اين طريقه شد، پرداخت.
در سال 1781 او دستور قطعي پيامبر را در حالت شب زنده داري جهت تربيت بدون محدوديت مردم دريافت كرد و به او وردي آموخته و فرمان داده شد كه به مردم منتقل كند. تفكر تيجانيه در سال 1835 و توسط شيخ عمر تال (1864-1799) در سنگال ترويج يافت. اصول اعتقادي طریقه تيجانيه، برگرفته از تعاليم مسلمانان اهل تسنن است. بر اساس برخي آمار منتشره، قريب به پنجاه ميليون از مسلمانان غرب آفريقا پيرو طريقه تيجانيه هستند. در سنگال بین ۴۰ تا ۴۵ % مسلمانان پیرو این طریقه هستند و علاقه زیادی به اهل بیت دارند. ( سنگال، 2020: 1-2)
يكي از ويژگي هاي اين مسلك، التزام و تقيد زايد الوصف مريدان آن به اذكار و ادعيه مي باشد. هريك از طرق تصوف در سنگال، داراي خليفه كل مي باشند كه مريدان آن طريقت از وي پيروي مي كنند. در صورت مرگ خليفه كل، پسر و يا برادر بزرگ او جانشين وي خواهد شد. پنجاه درصد از مردم سنگال از پيروان طريقه تيجانيه هستند. آنها هر سال در سالروز ميلاد پيامبر اسلام(ص) به شهر "تيواوان" (Tivaoune) مركز خلافت تيجانيه رفته و مراسم جشن کامو (Gamou) بر پا مي كنند. رهبر فعلی این طریقه در سنگال شیخ احمد تیجان ابراهیما نیاس (Cheikh Ahmad Tidjane Ibrahima Niasse) می باشد.
- طریقه مريديه
اين طریقه در پايان قرن نوزدهم توسط شيخ "احمدو بامبا امباكه" ((Ahmadou Bamba Mbacke خادم الرسول) نامي كه در مدت تبعيدش به كشور گابن به او داده شد) در سنگال بنيان نهاده شد. او در سال 1853 در روستاي "امباكه - بائول" (Mbacke-Baol) در منطقه جوربل( Diourbel) چشم به جهان گشود. شيخ امباكه از زمان كودكي نزد پدرش با ورد " قدر" آشنا بود. اما او نمي توانست هنگام حيات پدرش تمايلاتش را بطور كامل آشکار نمايد. با اين وجود شيخ ورد خودش را تا تقريباً 24 سال بعد از آغاز بكار تعليماتش تعيين نكرد. او پيش از آن از ورد " قدر"(Wird Qadr) كه از پدرش آموخته بود استفاده مي كرد و پس از آن از ورد "شدهيلي"(Wird Chadhili) كه از يك شيخ طريقه در موريتاني گرفته بود و سپس يك ورد " تيجاني" (Wird Tidjani) را تا زمان اعلام استقلال بكار مي گرفت.
در سال 1944 شيخ به شيوه شيخ " احمد تيجاني"در موريتاني اعلام كرد كه خود با پيامبر ملاقات كرده و ايشان به او وردي كه از خدا دريافت شده منتقل نموده است. مريدها مي بايست اين ورد را از حفظ خوانده و در صورت امكان در روز سي حزب از قرآن را بخوانند. با اين وجود شيخ اين ورد را به هيچ كس تحميل نكرده و برعكس مي گفت: اگر بين شما كسي هست كه صاحب ورد بوده و مي تواند اين دو را با هم تلفيق و بكار گيرد باعث شدت و افزايش روشنايي مي گردد و كسي كه نمي تواند اين كار را انجام دهد بايد اين ورد را بكارگيرد. علاوه بر اين ورد، مريدي ها همواره شعرهاي شيخ كه در آن به حضرت محمد (ص) اداي احترام مي كند را مي خوانند. " مواهب نافي" (Mavahibou Nafi)، "جذب القلوب" (Djazboul Qouloub) و" مقدمات الامداه". (Muqqadimatoul Amdah)
مركز اين طريقه شهر طوبي(Touba ) در فاصله 200 كيلومتري شرق داكار قرار دارد. گفتني است كه شهر طوبي تقريباً مركز حكومت ديني شيخ امباكه محسوب مي شود. وي احكام خاصي را براي اين شهر از قبيل حرمت شرب و بيع خمر، حرمت سيگار كشيدن، حرمت استماع موسيقي و برخي احكام ديگر وضع كرده است. آقاي عبداله واد، رئيس جمهور سابق سنگال از مريدان شيخ امباكه بود. گفته مي شود كه رئيس جمهور قبل از عزيمت به سفرهاي خارجي به طوبي رفته و از شيخ طلب دعا مي كرد.
حدود 30 درصد از مردم سنگال از مريديه تبعيت مي كنند. اين طريقه داراي نفوذي تعيين كننده در دولت مي باشد. مسجد اين طريقه يكي از مساجد بزرگ آفريقا محسوب مي شود. كتابخانه اين مسلك شايد بزرگترين كتابخانه اسلامي در غرب آفريقا است. آقاي هاشمي رفسنجاني در زمان رئيس جمهوری و تعدادي ديگر از شخصيت ها و مقامات ايراني از اين شهر بازديد كرده اند. رهبر فعلی مریدیه "سالیو امباکه" (Saliou Mbacké) است. در ضمن گروهی موسوم به " بای فال " منتسب به مریدیه که طبق فتوای رهبرشان اعتقاد به نماز و روزه ندارند ولی خود را صوفی مسلمان عنوان می کنند نیز وجود دارد.
- طریقه لاين (مهدويه)
لاین از لفظ عربي ”الهیين“ كه به معناي افراد خدائی يا خداگرايان مي باشد گرفته شده است. نام" لاين" (Laien) اين نامگذاري از يك آيه قرآني دعوت کننده به توحید و یگانه پرستی[1] آمده (و گفت خدا، نگیرید خدایانی دوگانه، جز این نیست که اوست خداوند یگانه، پس مرا بپرستید) كه شعار طریقه را تشكيل مي دهد. در سنگال لاين را پيروان "ليباس چاو" (Libasse Thiaw) مي دانند كه به نام "ليمامواله" (Limmamou lah) يعني امام برگزيده توسط خدا معروف است. آنها اصولاً در شبه جزيره داكار متمركز شده اند و مكان پارسايان آنها "يوف"(Yoff) و "كمبرن"(Camberene) مي باشد.
بنيانگذار طریقه در سال 1843 در روستاي يوف واقع در منطقه اي از داكار متولد گرديد. او از سال 1887 تا 1909 (سال فوتش) با موعظه، ايمان و اعتقاداتي كه طریقه اش را از بقيه طریقه ها منفك مي نمايد، شناخته مي شد. این طریقه مورد احترام اکثر ماهیگیران سنگالی بوده و اکثر افرادی که به نحوی با دریا سروکار دارند پیرو این طریقه‌اند. پیروان لاین معتقدند رهبرشان که همان مهدی(عج) است، سرانجام ظهور کرده و جهان را پر از عدل و داد می‌کند. اين طریقه به لحاظ فقهي, تابع مذهب مالكي هستند. ليكن برخي احكام خاص براي اتباع اين مكتب وضع شده است از قبيل: حرمت تدخين, موسيقي, تربيت سگ و خريد و فروش آن, عدم حرمت استفاده طلا براي مردان و غيره.
رفتار علماي سنگالي، رهبران مجامع مسلمان نسبت به ليمامو مبتني بر رد و عدم پذيرش او مي باشد. در واقع علماء اساس مأموريتش را رد مي كنند. چون قرآن بطور واضح و آشكار تأكيد مي كند كه حضرت محمد(ص) نشان آخرين پيامبري خدا را دارد و اين بدان معناست كه در اسلام هيچ پيامبر بعد از محمد (ص) نمي تواند آمده باشد و اين اتفاق نظري است كه به قرون اوليه اسلام تا به امروز برمي گردد.
هر طریقه در سنگال داراي يك سيستم دروني مي باشد كه بستگي به اعضاء و بويژه نقاط قوت و ضعف آنها دارد. چنانچه با هم منسجم باشند اتحاد محكم اجتماعي بوجود آمده و به اين سيستم شانس بهتر و بيشتر براي يك حيات طولاني تر مي یابند كه تأثير عميق و ماندگاري در امور مختلف كشور مي گذارد. اين سيستم به شكل يك هرم مي باشد كه شيخ به عنوان سرپرست اعظم آن است. در سنگال به او خليفه كل مي گويند. شيخ هاي آشنا به راه و رسوم در دومين رديف قرار دارند و شوراي مشورتي را تشكيل مي دهند و جهت اتخاذ تصميمات مهم از طرف خليفه، به او كمك مي كنند. آنها معمولاً از سطح فكري بالايي (روشنفكر) نسبت به بقيه برخوردار بوده و اصول اخلاقي بي عيب و نقصي داشته كه توسط اعضاي فرقه قابل پذيرش مي باشند. Lamine Gassama, 1948 : 50-75))
- دیگر فرقه های موجود و موثر در سنگال – وهابيت
همانطور که اشاره شد بدلیل اختلافات فاحش و عمیق مبانی طریقه های تصوف در سنگال با اندیشه و مبانی فکری وهابيت این فرقه نتوانسته علی رغم حضور گسترده و سرمایه گذاری زیاد جايگاه خاصي بين مردم سنگال پیدا نماید. سردمداران اين فرقه با استفاده از پول فراوان و جهالت مردم، تحت نام هاي ”حرکه الفلاح“ و ”جماعه عبادالرحمن“ وارد سنگال شده و فعاليت مي نمایند.
فعاليت آنها عبارت از ساخت مساجد، مدارس ديني، اعزام دانشجو به عربستان سعودی جهت ادامه تحصيل در علوم اسلامي، توزيع قرآن به روايت ورش و اعزام مبلغين از عربستان به سنگال می باشد. حركت وهابيت، مراكز زيادي را در سنگال دارد كه مهمترين آن "معهد الدراسات الاسلاميه" و "بيت الزكات" وابسته به " رابطه العالم الاسلامی" مي باشد كه مقر آن در داكار است و در تمام هفته ها و مناسبت ها جلسات مختلف در آن تشکیل شده و حمایت های مادی و معنوی از این مرکز به مبلغان و طرفداران این گروه از طرف عربستان سعودی اهداء می گردد . (Baginski, 1982 : 186)
نیز نگاه کنید به
(وَقَالَ اللّهُ لاَ تَتَّخِذُواْ إِلـهَيْنِ اثْنَيْنِ إِنَّمَا هُوَ إِلهٌ وَاحِدٌ فَإيَّايَ فَارْهَبُونِ سوره نحل 51 )[1]